1. OD AUTORA
2.  
3. Przepraszam moich czytelników, że tym razem zamiast Dziennika w zwykłym kształcie daję im tylko opowiadanie. Ale rzeczywiście pracowałem nad tym utworem przez większą część miesiąca. W każdym razie proszę czytelników o wyrozumiałość.
4.  
5. A teraz - co do samego opowiadania. Dałem mu podtytuł "fantastyczne", chociaż uważam je za jak najbardziej realne. Ale fantastyczność jest w nim istotnie - a mianowicie w samej formie opowieści, co też chciałbym zawczasu wyjaśnić.
6.  
7. Chodzi o to, że nie jest to opowiadanie, ani nie są to notatki. Proszę sobie wyobrazić męża, którego żona leży na stole martwa: przed kilkoma godzinami popełniła samobójstwo, rzuciwszy się z okna. Jest wzburzony i jeszcze nie zdążył zebrać myśli. Chodzi po pokojach i usiłuje zdać sobie sprawę z tego, co zaszło, "uporządkować swe myśli". Dodajmy, że jest to zagorzały hipochondryk z gatunku tych, co sami z sobą rozmawiają. Oto właśnie mówi sam do siebie, referuje sprawę, wyjaśnia ją sobie. Mimo pozorną ciągłość tej relacji, niejednokrotnie przeczy sobie - zarówno logicznie jak uczuciowo. To usprawiedliwia siebie, to oskarża ją i wdaje się w uboczne rozważania: mamy tu i wulgarność myśli, i serca, i głębię uczucia.
8.  
9. Z wolna rzeczywiście wyjaśnia sobie sprawę i "porządkuje myśli". Łańcuch wywołanych przezeń wspomnień nieodparcie przywodzi go wreszcie do prawdy; prawda nieodparcie uwzniośla jego umysł i serce. Pod koniec zmienia się nawet sam ton opowieści - w porównaniu z chaotycznym jej początkiem. Prawda dość jasno i wyraźnie - przynajmniej dla niego samego - odsłania się przed nieszczęśnikiem.
10.  
11. Oto temat. Ma się rozumieć, przebieg opowieści obejmuje kilka godzin - z zawieszeniami i przeskokami - i ma kształt nader za wikłany: bohater mówi sam do siebie, to znów zwraca się jak gdyby do niewidzialnego sędziego. Tak też zawsze bywa w rzeczywistości. Gdyby stenograf mógł go podsłuchać i wszystko zanotować - tekst wypadłby nieco bardziej chropowaty, surowy, aniżeli u mnie; ale, jak mi się wydaje, proces psychologiczny chyba pozostałby nie zmieniony. Otóż ta hipoteza o stenografie, który wszystko zanotował (po czym ja bym opracował to literacko), stanowi właśnie to, co w tym opowiadaniu traktuję jako element fantastyczny. Ale w sztuce coś podobnego nieraz bywało dopuszczalne. Wiktor Hugo na przykład w swym arcydziele Ostatni dzień skazańca zastosował chwyt prawie identyczny i choć nie wprowadził stenografa, pozwolił sobie na jeszcze większe nieprawdopodobieństwo, zakładając, że skazaniec może (i ma czas) kreślić notatki nie tylko w ostatnim dniu, lecz nawet w ostatniej godzinie, dosłownie w ostatniej minucie. Gdyby jednak zaniechał tej fantyzji, nie powstałby i sam utwór - najrealniejszy i najprawdziwszy ze wszystkich, jakie napisał.
12.  
13.  
14.  
15. ROZDZIAŁ PIERWSZY
16.  
17. I. KIM BYŁEM JA I KIM BYŁA ONA
18.  
19. ...O, dopóki ona tu jest - wszystko jeszcze dobrze: podchodzę i coraz spoglądam; a wyniosą ją jutro - jakże ja tu zostanę sam? Teraz leży w saloniku, na stole, zestawiono dwa stoliki do kart, a trumna będzie jutro, biała, wybita białym atłasem, a zresztą ja nie o tym... Wciąż chodzę i chodzę, żeby to sobie wytłumaczyć. Oto już tak od sześciu godzin chodzę, usiłując sobie wytłumaczyć i wciąż nie mogę skupić myśli. Rzecz w tym, że chodzę, chodzę, chodzę... To było tak: po prostu opowiem wszystko po kolei. (Porządek!) Panowie, wcale nie jestem literatem, i wy to widzicie, ale niech tam, opowiem tak, jak sam rozumiem. Stąd właśnie całe moje przerażenie, że wszystko rozumiem!
20.  
21. Otóż, jeżeli chcecie wiedzieć, to znaczy, jeśli zacząć od samego początku - po prostu przychodziła do mnie zastawiać różne rzeczy, aby opłacać ogłoszenia w "Głosie": że tak a tak, guwernantka gotowa na wyjazd i na przychodzenie na lekcje do domów itd., itd. To było na samym początku i ja naturalnie nie odróżniałem jej od innych: przychodzi tak jak wszyscy i tak dalej. A później to zacząłem ją odróżniać. Była taka szczuplutka, blondyneczka, średniego wzrostu, w mojej obecności zawsze jakaś niezręczna, jakby skrępowana (myślę, że taka sama była wobec każdego, a ja, ma się rozumieć, byłem dla niej taki sam, jak ten czy ów, to znaczy, jeżeli mówimy nie o właścicielu lombardu, lecz o człowieku). Gdy tylko otrzymywała pieniądze, natychmiast w tył zwrot i znikała. I zawsze w milczeniu. Inni tak się sprzeczają, molestują, targują się, żeby więcej dostać; ta - nie: ile dadzą... Mam wrażenie... wciąż się gubię... Aha, przede wszystkim zaciekawiły mnie jej rzeczy: srebrne pozłacane kolczyki, mizerny medalionik - przedmioty groszowej wartości. Sama to wiedziała, ale patrząc na nią widziałem, że to dla niej drogocenność - i rzeczywiście to było wszystko, co jej pozostało po tatusiu i mamusi - jak się później dowiedziałem. Raz tylko pozwoliłem sobie na docinek. Bo właściwie, widzicie, ja sobie na to nigdy nie pozwalam, wobec klientów zachowuję się po dżentelmeńsku: mało słów, uprzejmie i surowo. "Surowo, surowo i surowo." *["Surowo, surowo i surowo" - niedokładny cytat z Płaszcza M. Gogola, są to słowa "znacznej osobistości" - dygnitarza, który tak określa sposób postępowania z podległymi mu urzędnikami: "Surowość, surowość i surowość "]  Lecz oto ona ośmieliła się przynieść resztki (ale to dosłownie resztki) starego serdaka - no i nie wytrzymałem: powiedziałem coś niby w rodzaju dowcipu. Chryste Panie, jak się rozgniewała! Oczy ma niebieskie, duże, zamyślone, ale - jak się rozżarzyły! Jednak nie padło ani jedno słowo, zabrała swoje "resztki" i wyszła. Wtedy po raz pierwszy zauważyłem ją specjalnie i pomyślałem o niej w podobny sposób, to znaczy właśnie w sposób specjalny. Tak: pamiętam jeszcze wrażenie, to jest, właściwie, główne wrażenie, ogólną syntezę: to mianowicie, że jest strasznie młoda, taka młodziutka, iż, rzekłoby się - czternastolatka. A miała wtedy już szesnaście lat bez trzech miesięcy. A zresztą nie to miałem na myśli, to wcale nie w tym zawierała się synteza. Nazajutrz przyszła znowu. Dowiedziałem się później, że była z tym serdakiem u Dobronrawowa i u Mozera, ale oni oprócz złota żadnych przedmiotów nie przyjmują, toteż nie chcieli z nią gadać. Ja natomiast przyjąłem kiedyś od niej kameę (takie ot, świństewko) i - zastanowiwszy się później - zdumiałem się: ja także prócz złota i srebra nic nie przyjmuję, a od niej przyjąłem tę kameę. Taka była wtedy moja druga o niej myśl, to pamiętam.
22.  
23. Tamtym razem, to znaczy po wizycie u Mozera, przyniosła bursztynową cygarniczkę: gracik taki sobie, amatorski, ale dla nas znów bez wartości, bo my - tylko złoto. Ponieważ zjawiła się po wczorajszym buncie, przyjąłem ją surowo. Surowość u mnie - to oschłość. Niemniej jednak wręczając jej dwa ruble, nie zdołałem się powstrzymać i powiedziałem z niejakim rozdrażnieniem: "robię to wyłącznie dla pani, a Mozer takiej rzeczy od pani nie przyjmie". Słowa dla pani wypowiedziałem ze szczególnym naciskiem i właśnie w pewnym sensie. Zły byłem. Ona znowu zaczerwieniła się usłyszawszy owo dla pani, jednakże zachowała milczenie, nie odsunęła pieniędzy, przyjęła - ot, co znaczy bieda! A jaka była wzburzona! Zrozumiałem, żem ją zranił. A po jej wyjściu nagle się zastanowiłem: czyż istotnie taki triumf wart jest dwa ruble? Cha-cha-cha! Pamiętam, żem sobie to pytanie zadał dwukrotnie: czy to warte? Czy warte? I śmiejąc się odpowiedziałem sobie na nie twierdząco. Ogromnie mnie to wtedy rozbawiło. Ale nie było to brzydkie uczucie: powiedziałem tamto rozmyślnie, celowo; chciałem ją poddać próbie, ponieważ raptem zaświtały mi w głowie pewne pomysły dotyczące jej osoby. To była moja trzecia specjalna myśl o niej. No i od tego czasu wszystko się zaczęło. Ma się rozumieć, zaraz postarałem się okólną drogą zbadać wszelkie okoliczności i oczekiwałem jej przyjścia ze szczególną niecierpliwością. Przeczuwałem bowiem, że się rychło zjawi. Kiedy przyszła, wszcząłem - z nadzwyczajną galanterią - uprzejmą rozmowę. Jestem przecie niezgorzej wychowany i znam się na formach. Hm... No i wtedy wyczułem, że jest dobra i łagodna. Osoby dobre i łagodne nie opierają się długo i choć same do wywnętrzania się nie są bynajmniej skore, jednakże od rozmowy wykręcić się żadnym sposobem nie potrafią i odpowiadają skąpo, ale odpowiadają, a im dalej, tym obficiej, trzeba tylko samemu nie ustawać, skoro nam zależy. Ma się rozumieć, ona mi wtedy sama nic nie wyjaśniła. Później dopiero dowiedziałem się o "Głosie" i o wszystkim. Ona się wtedy rujnowała na ogłoszenia; z początku, ma się wiedzieć, wyniośle: "guwernantka, panie dobrodzieju, zgodzi się na wyjazd i oferty proszę nadsyłać z podaniem warunków", a później - "gotowa na wszystko: i do towarzystwa, i uczyć może, i doglądać gospodarstwa, i pielęgnować chorą osobę, i szyć umiem" itd. itd. - to wszystko tak dobrze znamy! Naturalnie występowało to w ogłoszeniu w rozmaitych wariantach, a pod koniec, gdy jej położenie stało się rozpaczliwe, to nawet "bez pensji, za wyżywienie". Otóż nie, nie znalazła posady! Wtedy postanowiłem po raz ostatni ją wybadać: raptem biorę świeży numer "Głosu" i wskazuję ogłoszenia: "Młoda osoba, zupełna sierota, poszukuje posady guwernantki do małych dzieci, najchętniej u starszego wdowca. Może dopomóc w prowadzeniu domu."
24.  
25. - Ot, proszę, ta dziś rano dała ogłoszenie, na wieczór z pewnością posadę otrzyma. Oto jak trzeba się ogłaszać!
26.  
27. Znów się wzburzyła, znowu błysnęła oczyma, odwróciła się i natychmiast wyszła. Bardzo mi się to spodobało. Zresztą byłem wtedy całkiem pewny i nie obawiałem się: cygarniczek nikt nie zacznie przyjmować. A ona zresztą nie miała już nawet cygarniczek. I rzeczywiście, po dwóch dniach przychodzi - taka bledziutka, zdenerwowana; zrozumiałem, że coś się musiało wydarzyć u niej w domu; i faktycznie, wydarzyło się. Zaraz wyjaśnię, co się wydarzyło, ale na razie pragnę tylko wspomnieć, jak jej wówczas zaimponowałem i urosłem w jej oczach. Taki nagle powziąłem zamiar. Chodzi o to, że przyniosła ten obraz (zdecydowała się przynieść)... Ach słuchajcie, słuchajcie! To właśnie wtedy już się zaczęło, bo ja się wciąż plątałem... Chodzi o to, że teraz chcę wszystko odtworzyć, każdy taki drobiazg, każdą kreseczkę. Wciąż usiłuję skupić myśli i - nie mogę, a to właśnie owe kreseczki, kreseczki...
28.  
29. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, domowy, rodzinny staroświecki, ornat srebrny pozłacany - warte to, no warte ze sześć rubli. Widzę, że przedmiot jest jej drogi; zastawia całość, nie zdejmując koszulki z obrazu. Powiadam jej: lepiej zdjąć, a obraz niech pani zabierze; bo sam obraz jednak jakoś nie bardzo...
30.  
31. - A czy panu nie wolno?
32.  
33. - Nie, nie o to chodzi, że nie wolno, tylko tak... Może dla pani samej...
34.  
35. - No więc proszę zdjąć.
36.  
37. - Wie pani, nie będę zdejmować, tylko wstawię o tam, do szafki - rzekłem po namyśle - razem z innymi obrazami, pod lampkę (u mnie zawsze, kiedy otwierałem kasę, paliła się lampka) i, całkiem po prostu, niech pani weźmie dziesięć rubli.
38.  
39. - Nie potrzebuję dziesięciu, niech pan da pięć; ja niezawodnie wykupię.
40.  
41. - A dziesięciu pani nie chce? Obraz jest tyle wart - powiedziałem zauważywszy, że jej oczka znów się zaiskrzyły. Nic nie odpowiedziała.
42.  
43. Wręczyłem jej pięć rubli.
44.  
45. - Nie trzeba nikim gardzić; ja sam bywałem w podobnych opresjach, nawet w jeszcze gorszych, i jeżeli obecnie zastaje mnie pan przy takiej robocie, to właśnie dlatego, po wszystkim, com przecierpiał...
46.  
47. - Pan mści się na społeczności? Tak? - z nagła przerwała mi ze zjadliwym uśmieszkiem, zresztą dosyć niewinnym, to znaczy zwróconym nie bezpośrednio do mnie, ponieważ ona mnie podówczas bynajmniej nie odróżniała od innych - tak, że powiedziała to prawie bez złośliwości. Aha, pomyślałem, toś ty taka, charakter się ujawnia, nowomodny.
48.  
49. - Widzi pani - oznajmiłem zaraz na poły żartobliwie, na poły tajemniczo: - "Jam częścią części, która ongi była, jam częścią tej ciemności, co światło zrodziła..." *[Słowa Mefistofelesa z I części Fausta J. W. Goethego, przekład Władysława Kościelskiego]
50.  
51. Zwróciła ku mnie bystre i pełne ciekawości spojrzenie, w którym, dodani nawiasem, było sporo dziecięcości.
52.  
53. - Zaraz... Co to za sentencja? Skąd to jest? Ja to gdzieś słyszałam...
54.  
55. - Proszę się nie głowić, tymi słowy Mefistofeles przedstawia się Faustowi. Czytała pani Fausta?
56.  
57. - N-nie... nieuważnie.
58.  
59. - To znaczy, wcale pani nie czytała. Trzeba przeczytać. A zresztą znowu widzę na pani wargach ironiczne skrzywienie. Proszę tylko nie przypisywać mi tak złego smaku, że oto, chcąc ubarwić swoją rolę lichwiarza, wpadłem na koncept zaprezentowania się pani jako Mefistofeles. Lichwiarz lichwiarzem pozostanie. Wiadomo.
60.  
61. - Pan jest jakiś dziwny... Wcale nie chciałam powiedzieć panu nic takiego...
62.  
63. Miała ochotę powiedzieć: "nie spodziewałam się, że pan jest człowiekiem wykształconym", ale nie powiedziała; wiedziałem jednak, że tak pomyślała; ogromnie ją zaintrygowałem.
64.  
65. - Widzi pani - zauważyłem - na każdym kroku można czynić dobro. Oczywiście, nie mówię o sobie: ja oprócz zła, powiedzmy, nic nie czynię, jednakże...
66.  
67. - Naturalnie, można czynić dobro w każdym miejscu - rzekła, obrzuciwszy mnie pośpiesznym, ważkim spojrzeniem. - Właśnie w każdym miejscu - dodała nagle.
68.  
69. Och, pamiętam, wszystkie te momenty pamiętam! I zauważę jeszcze, że kiedy ta młodzież, ta miła młodzież pragnie powiedzieć coś takiego mądrego i ważkiego - to raptem zbyt szczerze i naiwnie na twarzy będzie miała wypisane, że oto, panie dobrodzieju, "mówię ci teraz coś mądrego i ważkiego" - i to nie z próżności, jak to bywa u nas, ale wręcz widać, że sama strasznie w to wszystko wierzy i ceni to, i szanuje, i myśli, że wy to wszystko tak samo szanujecie. Ach, szczerość! Oto czym nas zwyciężają! A w niej - jakież to było urocze!
70.  
71. Pamiętam, niczegom nie zapomniał! Po jej wyjściu od razu zadecydowałem. Tegoż dnia przeprowadziłem ostatnie poszukiwania i poznałem wszystkie - już bieżące - tajniki; dawne znałem w całości dzięki Łukierii, która podówczas u nich służyła i którą kilka dni temu przekupiłem. Owe kulisy rzeczywistości były tak przerażające, że nie pojmuję, jak można było jeszcze się śmiać - tak jak niedawno ona - i interesować się słowami Mefista, gdy sama była w tak okropnym położeniu. Ale - ot, młodzież! Tak właśnie pomyślałem o niej z dumą i radością, albowiem w tym jest i wielkoduszność: oto proszę, chociaż znajdujemy się na skraju zagłady, wielkie słowa Goethego promienieją. Młodość zawsze - chociażby odrobinę i choćby w błędnym kierunku - przecie jest wielkoduszna. To znaczy - ja wszak o niej, o niej jednej. I przede wszystkim wtedy już patrzałem na nią jak na moją i nie wątpiłem o swej potędze. Wiecie, przesłodka to myśl, kiedy nie mamy już wątpliwości!
72.  
73. Ale co się ze mną dzieje? Jeżeli będę dalej w ten sposób, kiedyż zbiorę to wszystko razem? Prędzej, prędzej - to wcale nie w tym rzecz, och Boże!
74.  
75.  
76.  
77. II. PROPOZYCJA MAŁŻEŃSTWA
78.  
79. Owe "kulisy", to, czego się o niej dowiedziałem, wyrażę w jednym zdaniu: rodzice ją odumarli już dawno, przed trzema laty, ona zaś zamieszkała u niesamowitych ciotek. Określenie to jest zbyt słabe. Jedna ciotka - wdowa, obarczona liczną rodziną, dzieci sześć sztuk, jedno mniejsze od drugiego; druga - niezamężna, stara, wstrętna. Obydwie wstrętne. Ojciec jej był urzędnikiem, ale z kancelistów, i posiadał zaledwie szlachectwo indywidualne - jednym słowem, dla mnie w sam raz. Zjawiałem się niejako z wyższego świata: bądź co bądź emerytowany sztabskapitan ze świetnego pułku, rodowity szlachcic, niezależny itd., a jeżeli chodzi o kasę pożyczkową - u ciotek mogło to wywoływać jedynie szacunek. U tych ciotek spędziła trzy lata w niewoli, ale przecie egzamin gdzieś tam zdała - zdążyła, zdążyła zdać, mimo bezlitosną mękę codziennej pracy, a to chyba świadczyło o jej dążeniu do czegoś wyższego i szlachetniejszego! Bo i po cóż chciałem się żenić? A zresztą - do diabła ze mną, o tym później... I czyż o to idzie? Uczyła ciotczyne dzieci, szyła bieliznę, a pod koniec nie tylko bieliznę, i - z tymi jej słabymi płucami - podłogi szorowała. Tamte ustawicznie ją maltretowały i nawet biły. Doszło do tego, że zamierzały ją sprzedać! Tfu! Pominę plugawe szczegóły. Później opowiedziała mi wszystko dokładnie. Wszystko to przez cały rok obserwował sąsiad, opasły sklepikarz, ale nie taki zwyczajny sklepikarz, lecz właściciel dwóch składów kolonialnych. Miał już na rozkładzie dwie żony i szukał trzeciej - no i wypatrzył sobie: "spokojniutka, panie dobrodzieju, wyrosła w biedzie, a ja ożenię się ze względu na sieroty." Rzeczywiście miał małe dzieci. Więc - w konkury, jął zmawiać się z ciotkami; a chłop miał pięćdziesiąt lat; ona jest przerażona. Wówczas to zaczęła często zachodzić do mnie - w związku z owymi ogłoszeniami w "Głosie". Wreszcie uprosiła ciotki, aby pozostawiły jej do namysłu choć odrobinkę czasu. Dały jej tę odrobinkę, ale tylko jedną, drugiej już nie; warknęły: "Same, nawet bez zbędnej gęby, nie mamy co żreć." A wieczorem przyjechał kupiec; przywiózł ze sklepu funt cukierków po pół rubla; ona siedzi obok niego; wywołuję tedy z kuchni Łukierię i wysyłam, żeby jej szepnęła, że stoję przy bramie i chcę z nią pomówić w bardzo pilnej sprawie. Byłem zadowolony z siebie. I w ogóle przez cały ten dzień byłem ogromnie rad.
80.  
81. No i kiedy się ukazała, zdumiona już samym faktem, żem ją wezwał, zaraz tam w bramie, w obecności Łukierii, oświadczani jej, że będę sobie poczytywał za szczęście i zaszczyt... Po drugie: niechaj się nie dziwi, że w takim trybie i że w bramie: "Jestem człowiekiem, że tak powiem, prostolinijnym i rozważyłem wszelkie okoliczności." I to nie było kłamstwo, żem prostolinijny. No, mniejsza... Mówiłem zaś nie tylko grzecznie, to znaczy wykazawszy się jako człowiek dobrze wychowany, ale i oryginalnie, a to najważniejsze. Cóż, czy grzech to stwierdzić? Ja chcę siebie osądzić i czynię to. Powinienem mówić pro i contra, no i mówię. Później nawet z lubością to wspominałem, chociaż to głupie: oświadczyłem jej wtedy po prostu, bez najmniejszego zmieszania, że po pierwsze: nie jestem szczególnie uzdolniony, szczególnie mądry, może nawet niezbyt dobry, dość tani egoista (pamiętam to wyrażenie, ułożyłem je sobie wtedy po drodze i byłem z niego zadowolony), oraz że może i pod innymi względami jest we mnie dużo, dużo niemiłego. Wszystko to zostało wypowiedziane z jakąś swoistą godnością - wiadomo, jak się takie rzeczy mówi. Oczywiście miałem na tyle dobrego smaku, że uczciwie wymieniwszy swoje braki, nie zabrałem się do wyliczania: "ale, panie dobrodzieju, w zamian posiadam to i tamto, i owo". Widziałem, że ona na razie okrutnie się boi, ale ani trochę swej wypowiedzi nie złagodziłem; nie dość tego, widząc, że się boi, rozmyślnie wzmocniłem: powiedziałem wręcz, że będzie syta, co zaś się tyczy strojów, teatrów, balów - tego nie będzie, chyba dopiero w przyszłości, kiedy osiągnę swój cel. Ten surowy ton prawdziwie mnie upajał. Dodałem - również naj swobodniej, niby mimochodem - że jeżeli param się takim zajęciem, to jest, prowadzę tę kasę - to mam w tym jeden tylko cel, jest, że tak powiem, pewna okoliczność... Ale przecież miałem prawo tak mówić: rzeczywiście taki cel miałem i taką okoliczność... Za pozwoleniem, panowie, ja przez całe życie pierwszy nienawidziłem tej kasy pożyczkowej, ale w istocie, chociaż to śmieszne przemawiać do samego siebie tajemniczymi frazesami, przecież właśnie "mściłem się na społeczności", naprawdę, naprawdę, naprawdę! Tak, iż jej docinek na temat tej mojej "zemsty" był niesprawiedliwy. To jest, uważacie, gdybym był rzucił jej wprost słowa: "Tak, ja się mszczę na społeczności", roześmiałaby się - jak to uczyniła rankiem - i wypadłoby rzeczywiście pociesznie. Ale kiedy ot tak, ubocznym napomknieniem wtrąciłem tajemnicze zdanie, okazało się, że można wyobraźnię zaintrygować. A poza tym ja się wtedy niczego już nie obawiałem: wszak wiedziałem, że gruby sklepikarz w każdym razie jest jej bardziej wstrętny ode mnie i że oto ja, stojąc przed bramą, okazuję się wyzwolicielem. Przecież ja to wszystko pojmowałem. Jeżeli idzie o podłość - człek orientuje się doskonale! Ale czy to podłość? Jakże tu człowieka sądzić? Alboż ja jej już nawet wtedy nie kochałem?
82.  
83. Chwileczkę: ma się rozumieć, nie napomknąłem jej ani słowem o dobrodziejstwie; przeciwnie, wręcz przeciwnie: "To dla mnie, że tak powiem, a nie dla pani dobrodziejstwo." Tak, iż nawet wyraziłem to słowami i może wypadło głupawo, zauważyłem bowiem przelotny grymas na jej twarzy. Ale w ogólnym rozrachunku bezsprzecznie wygrałem. Czekajcie, skoro już mam wywlekać "całe to błoto, przypomnę i ostatnie świństwo: stałem, a w głowie mi się kotłowało: jesteś wysoki, zgrabny, edukowany i - i ostatecznie, mówiąc bez fanfaronady - niebrzydki z ciebie mężczyzna. Oto co mi tańczyło w łepetynie. Oczywiście ona tamże w bramie powiedziała tak. Ale... Ale muszę dodać: tamże w bramie długo myślała, zanim powiedziała tak. Tak się zamyśliła, tak zamyśliła, żem po chwili spytał:
84.  
85. - No i jakże, co? - i nawet nie zdzierżyłem; z pewnym zacięciem zapytałem: - No i jakże, i cóż, szanowna pani?
86.  
87. - Proszę zaczekać, myślę.
88.  
89. I taką poważną miała twarzyczkę, taką - że już wówczas byłbym mógł wyczytać, co myśli! A ja się czułem obrażony: "czyżby wybierała między mną a kupcem?" Och, wtedy jeszcze nie rozumiałem! Nie, jeszcze wtedy nie rozumiałem! Do dziś dnia nie rozumiałem. Pamiętam, Łukieria wybiegła za mną, kiedym już odchodził, zatrzymała mnie w drodze i z gorączkowym podnieceniem powiedziała: "Bóg panu zapłaci za to, że pan bierze naszą kochaną panienkę; tylko proszę jej tego nie mówić: ona jest ambitna."
90.  
91. Ha, jest ambitna! Ja, panie dobrodzieju, sam lubię ambitne osóbki. Ludzie ambitni są przemili, kiedy... ano kiedy nie mamy już wątpliwości co do naszej nad nimi władzy, prawda? Och ty prostaku, niedźwiedziu! Ach, jaki byłem zadowolony! Wiecie... przecież w niej, kiedy tak stała przed bramą, zamyśliwszy się, by mi powiedzieć tak, a ja zdziwiony czekałem, czy wiecie, że w niej mogła była się zrodzić nawet taka myśl: "Skoro już nieszczęście i tam, i tu, czy nie lepiej wybrać od razu najgorsze, to jest tłustego sklepikarza; niechże co rychlej zatłucze, gdy się spije na umór!" Co? Jak sądzicie: mogła to pomyśleć? Ot, przed chwilą powiedziałem, że mogła tak pomyśleć: iż z dwojga złego lepiej wybrać gorsze, czyli kupca. A kto był w jej oczach tym gorszym: ja czy tamten? Kupiec czy zastawnik cytujący Goethego? To jeszcze pytanie! Jakież tu pytanie? Jeszcze tego nie rozumiesz? Odpowiedź leży tu na stole, a ty powiadasz: pytanie! Ech, do diabła ze mną! Nie o mnie wcale chodzi... Ale właśnie, co mi teraz za różnica czy o mnie, czy nie o mnie chodzi? Tego już zgoła nie potrafię rozstrzygnąć. Trzeba by pójść spać. Głowa boli...
92.  
93.  
94.  
95. III. NAJSZLACHETNIEJSZY Z LUDZI, ALE SAM W TO NIE WIERZĘ
96.  
97. Nie zasnąłem. Bo i jak tu spać, coś tętni w głowie. Chciałoby się ogarnąć to wszystko, całe to błoto. Och, błoto! Och, z jakiego błota wówczas ją wyciągnąłem! Chyba powinna była to wszystko zrozumieć, ocenić mój postępek! Przyjemne były mi też różne myśli, na przykład: że ja mam czterdzieści jeden lat, a ona szesnaście. To mnie ujmowało, owo poczucie nierówności - bardzo to mile, bardzo miłe.
98.  
99. Ja na przykład chciałem urządzić ślub a l'anglaise, to znaczy tylko we dwoje, przy dwóch zaledwie świadkach (jednym byłaby Łukieria) i potem zaraz do Moskwy - do hotelu, na jakieś dwa tygodnie. Ona sprzeciwiła się, nie pozwoliła i musiałem się wybrać z ceremonialną wizytą do ciotek, od których ją zabieram. Ustąpiłem i ciotkom oddałem powinność. Nawet dałem tym kreaturom po sto rubli i jeszcze coś tam obiecałem, oczywiście nic jej o tym nie mówiąc, żeby nie zmartwić przypomnieniem ubóstwa. Ciotki natychmiast stały się słodziutkie. Wywiązał się spór w sprawie posagu: ona prawie literalnie nic nie miała, ale niczego się też nie domagała. Udało mi się jednak przekonać ją, że tak całkiem nic - niepodobna, no i posag sprawiłem ja, bo i któżby cokolwiek dla niej zrobił! Ech, co tam, mniejsza o mnie. Różne myśli przecie zdążyłem jej wtedy zwierzyć, żeby przynajmniej wiedziała, co i jak. Może się z tym nawet trochę pośpieszyłem. Najważniejsze to to, że - jakkolwiek hamując się - bądź co bądź lgnęła do mnie z miłością, z zachwytem witała moje wieczorne przyjazdy, opowiadała mi tym swoim dziecinnym stylem - ach, to czarujące niewinne gaworzenie! - o całym swym dzieciństwie i rodzicielskim domu, o ojcu i matce. Lecz ja wszystek ten urok z miejsca oblałem zimną wodą. Na tym właśnie polegała moja postawa. Na zachwyty odpowiadałem milczeniem - ma się rozumieć, łaskawym... lecz ona przecie rychło stwierdziła, żeśmy różni, że ja - to zagadka. A sedno w tym, że ja właśnie na to biłem! Wszak po to, by zadać zagadkę, może popełniłem całą tę niedorzeczność! Przede wszystkim: surowość - pod tym też znakiem wprowadziłem ją do swego domu... Jednym słowem wtedy, aczkolwiek byłem rad, wypunktowałem cały system. Och, sam się ten system bez żadnego natężenia ukształtował... Ale bo też nie sposób było inaczej: musiałem stworzyć cały ten system pod naporem niezłomnych okoliczności... Czemuż miałbym sam siebie oczerniać? System był słuszny. Nie, posłuchajcie, jeżeli już kogoś sądzić - to trzeba znać sprawę... Słuchajcie!
100.  
101. Jak by tu zacząć? Bo to bardzo trudne. Kiedy zaczniemy się usprawiedliwiać - w tym właśnie trudność. Bo, uważacie: młodzież gardzi na przykład pieniądzem; no to ja natychmiast z naciskiem o pieniądzach - i to z takim, że ona coraz bardziej milkła. Rozwierała szeroko oczy, słuchała, patrzała i milkła. Młodzież, uważacie, jest wielkoduszna i wybuchowa, ale jest niezbyt tolerancyjna, skłonna niemal wręcz do pogardy. Ja zaś domagałem się liberalizmu, chciałem ten liberalizm wszczepić jej wprost do serca, wszczepić w odruchy serca, czyliż nie tak? Weźmy potoczny przykład: jak miałem, powiedzmy, takiej osobie przedstawić sprawę prywatnego lombardu? Ma się rozumieć, nie zacząłem bezpośrednio o tym, gdyż wypadłoby, że proszę o wybaczenie za tę kasę, ale operowałem, że tak powiem, dumą, mówiłem nieomal milcząc. A w tym to ja jestem mistrzem, całe życie przegadałem w milczeniu i milcząc sam z sobą przeżyłem całą tragedię. Ach, przecież i ja byłem nieszczęśliwy! Przez wszystkich odsunięty, wyrzucony i zapomniany - a nikt o tym nie wie! A tu raptem ta szesnastolatka nałapała od ludzi, od ludzi nikczemnych, różnych o mnie szczegółów i wydaje się jej, że wie wszystko, gdy właśnie to, co najcenniejsze, tkwiło jedynie we wnętrzu tego człowieka! Ja milczałem wciąż i zwłaszcza, zwłaszcza przed nią milczałem - aż do wczorajszego dnia; dlaczego milczałem? Ano - jako człowiek dumny. Chciałem, by się dowiedziała sama, beze mnie - tylko już nie z plotek plugawców, lecz żeby sama się domyśliła, co to za człowiek, i zrozumiała go! Wprowadzając ją do swego domu, wymagałem całkowitego szacunku. Chciałem, by stała przede mną w błagalnej pozie - za moje cierpienia - i zasługiwałem na to! O, ja zawsze byłem dumny, zawsze chciałem mieć wszystko albo nic! Toteż właśnie dlatego, że nie chcę połowicznego szczęścia, lecz żem wszystkiego pragnął - właśnie dlatego musiałem wtedy tak postąpić: "ano, sama się domyśl i oceni". Albowiem, zgódźcie się, gdybym sam zaczął jej objaśniać i podpowiadać, wpływać na nią, domagać się respektu - toć wyglądałoby to całkiem tak, jak gdybym prosił o jałmużnę... A zresztą... a zresztą po co o tym wszystkim mówię?!
102.  
103. Głupio, głupio, głupio! Wyraźnie i bezlitośnie (a podkreślam : bezlitośnie) wytłumaczyłem jej wtedy w dwóch słowach, że wielkoduszność młodych to śliczna rzecz, tylko że nie jest warta dwóch groszy. Dlaczego? Ponieważ tanio to im przychodzi, doszli do tego wszystkiego nic nie przeżywszy; to są, że tak powiem, "pierwsze doznania żywota" * ["Pierwsze doznania żywota" - nieznacznie zmieniona fraza z wiersza A. Puszkina Demon, w przekładzie M. Jastruna brzmi on: Gdy jeszcze świeży i uroczy/ Był dla mnie każdy objaw bytu], ale zobaczymy was przy robocie! O tanią wielkoduszność zawsze łatwo, nawet życie poświęcić - to także łatwe, bo tu tylko krew kipi i nadmiar sił, okrutnie pragnie się piękna! Otóż nie, weźmy wielkoduszny czyn niełatwy, cichy, bez rozgłosu, bez blasku, ocierający się o potwarz, taki, gdzie dużo ofiarności, a mało sławy, kiedy porządnego człowieka wszyscy mają za łotra, chociaż jest najuczciwszy w świecie - ano spróbujcie spełnić taki czyn; nie, zrezygnujecie! A ja - przez całe życie nosiłem go w piersi. Ona zrazu oponowała - i to jak! - ale później zaczęła pomilkiwać, aż zupełnie ucichła, oczy tylko otwierała słuchając - takie wielkie, wielkie oczy, tak uważne. I... i potem... nagle spostrzegłem jej uśmiech - niedowierzający, głuchy, niedobry. I oto tak właśnie uśmiechniętą wprowadziłem ją do swojego domu. I to też prawda, że nie miała już dokąd pójść...
104.  
105.  
106.  
107. IV. PLANY, PLANY...
108.  
109. Kto z nas dwojga zaczął wtedy?
110.  
111. Nikt. Samo się zaczęło - od pierwszego momentu. Powiedziałem, żem ją wprowadził do swego domu z surową powagą; jednakże zaraz po pierwszym kroku złagodziłem tę postawę. Jeszcze jako narzeczoną pouczyłem ją, że zajmie się przyjmowaniem zastawów i wypłatą pieniędzy, a ona przecie wtedy nic nie powiedziała (proszę to zauważyć). Nie dość tego: zabrała się do pracy nawet gorliwie. Mieszkanie, meble - to wszystko, oczywiście, zostało po dawnemu. Mieszkanie składa się z dwóch izb: jeden obszerny pokój z odgrodzoną kasą, a drugi, także duży - nasz pokój wspólny i zarazem sypialnia. Umeblowanie u mnie skąpe, nawet ciotki mają lepsze. Szafka z lampką mieści się w sali, tam gdzie kasa, w moim zaś pokoju stoi szafa zawierająca trochę książek oraz kuferek; klucze noszę przy sobie; no i łóżko, stoły, krzesła. Jeszcze jako narzeczonej zapowiedziałem jej, że na nasze utrzymanie - czyli na żywność dla mnie, dla niej i dla Łukierii, którą udało mi się przeciągnąć na swoją stronę - przeznaczam rubla dziennie, nie więcej. "Muszę, uważasz, zebrać w ciągu trzech lat trzydzieści tysięcy, a inaczej się pieniędzy nie uzbiera." Nie protestowała; ale sam podwyższyłem przewidzianą kwotę o trzydzieści kopiejek. Powiedziałem narzeczonej, że teatru nie będzie, a jednak zdecydowałem, że raz w miesiącu będziemy chodzić do teatru - i to elegancko: do krzeseł. Byliśmy razem na trzech przedstawieniach: Pogoń za szczęściem, Śpiewające ptaki * [Pogoń za szczęściem - sztuka P. I. Jurkiewicza (pseudonim P. Gotubin) wystawiona była w Petersburgu w 1876 r a więc w tym właśnie czasie, gdy Dostojewski pisał Łagodną, Śpiewające ptaki - operetka J. Offenbacha szła na scenie Teatru Aleksandryjskiego w Petersburgu również jesienią 1876 r.] i, zdaje się... (Och do diabła z tym, do diabła!). Chodziliśmy tam w milczeniu i w milczeniu wracaliśmy. Czemu, czemuż to od samego początku milczeliśmy? Toć na początku nie było kłótni - a milczenie też panowało. Ona stale, pamiętam, jakoś ukosem patrzała na mnie, a znów ja, kiedy to spostrzegłem, wzmogłem milczenie. To prawda, że to ja je pogłębiłem, a nie ona. Z jej strony raz czy dwa zdarzyły się jakieś porywy, rzuciła mi się w objęcia; ale ponieważ te porywy były chorobliwe, histeryczne, a ja potrzebowałem szczęścia solidnego, zaprawionego jej szacunkiem - zareagowałem ozięble. No i miałem słuszność: za każdym razem po porywach wybuchała kłótnia.
112.  
113. To jest, kłótni właściwie nie było, ale następowało milczenie i z jej strony coraz bardziej zuchwała postawa. "Bunt i niezależność" - oto jak to wyglądało, do tego tylko była zdolna. Tak, ta łagodna twarz stawała się coraz bardziej zuchwała. Czy uwierzycie: ja się dla niej stawałem obmierzły - o tym się dobrze przekonałem. Ale co do tego, że w tych swoich porywach traciła panowanie nad sobą - co do tego nie było wątpliwości. No, bo jakże to, na przykład, wydostawszy się z takiego upodlenia i nędzy, po owym szorowaniu podłóg, zacząć raptem dąsać się z powodu naszego ubóstwa?! Zechciejcie, proszę, zauważyć: nie żyliśmy ubogo, tylko oszczędnie, a tam, gdzie potrzeba, nawet luksusowo; ot, na przykład, jeżeli idzie o bieliznę - czyściutko. Ja zawsze, dawniej także, upajałem się myślą, że schludność mężowska pociąga żonę. Zresztą ona miała mi za złe nie ubóstwo, ale to sknerstwo w gospodarce: "Zmierza do jakiegoś celu, wykazuje niezłomność charakteru." Z bywania w teatrze sama zrezygnowała. I ten jej grymas coraz bardziej ironiczny... a ja coraz bardziej zacinam się w milczeniu.
114.  
115. Alboż mam się usprawiedliwiać? Tu najważniejszą sprawą była owa kasa pożyczkowa. Za pozwoleniem: wiedziałem, że kobieta, w dodatku szesnastoletnia, nie może nie ulegać całkowicie mężczyźnie. Kobietom brak oryginalności, to... to jest aksjomat, nawet i dziś, nawet teraz, to jest dla mnie aksjomat! Cóż znaczy to, co tam leży w sali? Fakt jest faktem, i tutaj sam Mili * [John Stuart Mili (1806-1873) - angielski filozof-logik i ekonomista] nic nie poradzi! A kobieta kochająca, ach, kochająca kobieta nawet usterki, nawet niegodziwości ukochanego człowieka wybaczy. On sam nie wynajdzie dla swych wykroczeń takich usprawiedliwień, jakie mu ona podsunie. To jest wielkoduszne, ale nie oryginalne. I cóż, powtarzam, wskazujecie mi tam na stole? Alboż to, co tam leży, jest oryginalne? Ech!
116.  
117. Posłuchajcie: byłem w owym czasie pewny jej miłości. Wszak i wtedy rzucała mi się na szyję. A zatem kochała albo raczej pragnęła, usiłowała kochać. A najważniejsze to to, że tam nawet żadnych takich paskudztw nie było, żeby miała dla nich wyszukiwać usprawiedliwienia. Powiadacie - i wszyscy powiadają - lichwiarz. No i cóż z tego, że lichwiarz? Widocznie muszą być jakieś przyczyny, skoro najszlachetniejszy z ludzi został lichwiarzem. Uważacie, panowie, są pewne idee, to znaczy, widzicie, niekiedy, jeżeli pewne idee wyrazimy słowami - to wypadnie okropnie głupio. Sam się człek zawstydza. A dlaczego? Dla niczego. Dlatego, żeśmy wszyscy dranie i nie znosimy prawdy, albo nic już nie wiem. Powiedziałem przed chwilą: "najszlachetniejszy z ludzi." Śmieszne to, a jednak tak przecież było. Oto prawda, to najrzetelniejsza prawda! Tak, miałem prawo pomyśleć o zabezpieczeniu się - no i założyłem tę kasę: "Wyście mnie odepchnęli, wy, czyli ludzie, wygnaliście mnie precz z milczącą pogardą. Na mój gorący ku wam poryw odpowiedzieliście mi całożyciową krzywdą. Toteż miałem prawo odgrodzić się od was, uciułać owe trzydzieści tysięcy rubli i dokonać żywota gdzieś na Krymie, na wybrzeżu południowym, wśród gór i winnic, we własnej posiadłości, nabytej za te trzydzieści tysięcy, a - co najważniejsze - z dala od was wszystkich, lecz bez złości na was, z ideałem w duszy, z ukochaną kobietą przy boku, z rodziną, jeśli Pan Bóg pobłogosławi i - wspomagając okolicznych osadników." Całe szczęście, rzecz prosta, że to ja teraz sam do siebie mówię, cóż bowiem mogłoby być bzdurniejszego, gdybym był jej to wtedy na głos wybębnił? Oto skąd - owo dumne milczenie, oto czemuśmy siedzieli bez słowa. No bo cóż by ona z tego zrozumiała? Szesnaście latek, pierwsza to ci młodość - i co też ona mogła pojąć z tych moich usprawiedliwień, z tych przejść? Tam - prostolinijność, nieznajomość życia, młodzieńcze taniutkie przekonania, kurza ślepota "wzniosłych serc", a tu - przede wszystkim - kasa pożyczkowa i kropka (a czyż ja w tej kasie pożyczkowej byłem łotrzykiem? Alboż nie widziała, jak postępuję i czy skrzywdziłem kogo?). Och, jakże okropna jest prawda na tym świecie! To cudo łagodności, ta niebianka - okazała się tyranem, nieubłaganym tyranem i dręczycielem mojej duszy! Przecież oszkaluję siebie, jeżeli tego nie powiem. Myślicie, żem jej nie kochał? Kto może powiedzieć, że jej nie kochałem? Otóż widzicie: w tym właśnie ironia, tu wystąpiła gorzka ironia losu i natury! Jesteśmy przeklęci, życie ludzkie jest w ogóle przeklęte (moje w szczególności!). Tu wypadło coś nie tak... Wszystko było jasne, plan mój był jasny jak niebo! "Surowy, dumny i niczyich perswazji nie potrzebuje, cierpi w milczeniu." Tak też było, nie kłamałem! "Sama później zobaczy, że w tym była wielkoduszność, tylko że nie potrafiła tego dostrzec - a kiedy się tego domyśli, oceni dziesięciokrotnie i padnie przede mną upokorzona, że złożonymi błagalnie dłońmi." Lecz tutaj o czymś zapomniałem, czy też coś przeoczyłem. Czegoś tam nie potrafiłem zrobić. Ale dosyć, dosyć. I kogo teraz prosić o przebaczenie? Koniec - to koniec. Śmielej, człowiecze, i bądź dumny. Nie ty zawiniłeś!...
118.  
119. Ha, cóż, powiem prawdę, nie zlęknę się spojrzeć prawdzie w oczy: to ona, ona zawiniła!
120.  
121.  
122.  
123. V. "ŁAGODNA" SIĘ BUNTUJE
124.  
125. Sprzeczki zaczęły się od tego, że jej się raptem zachciało wypłacać pieniądze według własnego uznania, taksować przedmioty powyżej ich wartości i nawet raz czy dwa razy wszczęła ze mną dyskusję na ten temat. Nie dopuściłem do tego. Ale wtedy właśnie napatoczyła się ta kapitanowa.
126.  
127. Zjawiła się przynosząc medalion - prezent nieboszczyka męża, ot wiadomo, pamiątka. Wydałem jej trzydzieści rubli. Staruszka jęła lamentować, prosić, byśmy przechowali ten przedmiot - oczywiście przechowamy. Aliści nagle po pięciu dniach przychodzi, żeby tamto zamienić na bransoletkę, niewartą nawet ośmiu rubli. Ma się rozumieć, odmówiłem. Ona już wtedy widocznie coś odgadła z oczu żony - no i przyszła później, kiedy mnie nie było, i uzyskała od niej zamianę.
128.  
129. Dowiedziawszy się o tym, tegoż dnia rozmówiłem się z nią krótko, ale - surowo i stanowczo. Siedziała na łóżku utkwiwszy wzrok w podłodze i szurając po dywaniku czubkiem prawego pantofla (zwykły jej gest); na jej ustach trwał złośliwy uśmieszek. Wtedy, nie podnosząc oczu, spokojnie zaznaczyłem, że pieniądze są moje i że mam prawo patrzeć na życie moimi oczyma, i że kiedym ją zapraszał do swego domu, niczego przed nią nie zataiłem.
130.  
131. Zerwała się raptownie, zatrzęsła się cała i - proszę sobie wyobrazić - nagle zatupała nogami; to było zwierzę, to był atak szału, to było szalejące zwierzę. Zdrętwiałem ze zdumienia; takiego wyskoku nie spodziewałem się. Ale nie straciłem panowania nad sobą, nawet się nie poruszyłem i tym samym spokojnym tonem oznajmiłem jej, że odtąd pozbawiam ją uczestniczenia w moich zajęciach. Roześmiała mi się prosto w twarz i wyszła z mieszkania.
132.  
133. Muszę podkreślić, że wychodzić nie było jej wolno. Nigdzie beze mnie - taki był nasz układ zawarty jeszcze w okresie narzeczeństwa. Wróciła dopiero wieczorem, ja na to ani słowa.
134.  
135. Nazajutrz rankiem wyszła znowu, następnego dnia również. Zamknąłem kantor i wybrałem się do ciotek. Nie utrzymywaliśmy z nimi żadnych stosunków od czasu wesela. Okazało się, że nie przychodziła do nich. Wysłuchały mnie z zaciekawieniem, no i wyśmiały: "To się panu - powiadają - należy." Ale byłem przygotowany na ich kpinki. Z miejsca też tę młodszą, niezamężną, przekupiłem za sto rubli; dwadzieścia pięć dałem jako zaliczkę. Po dwóch dniach przychodzi do mnie: "Tam, powiada, oficer Jefimowicz, dawny pana kolega pułkowy, jest zamieszany." Bardzo mnie to zdziwiło. Ów Jefimowicz właśnie największą przykrość wyrządził mi był w pułku, a jakiś miesiąc temu, bezczelny! - jako rzekomy interesant - raz czy dwa razy zaszedł do kasy i, pamiętam, zaczął z moją żoną o czymś żartobliwie rozmawiać. Wtedy podszedłem do niego i powiedziałem - pomny naszych stosunków - żeby się nie ważył tu przychodzić; ale nic takiego nawet przez myśl mi nie przeszło, tylko tak po prostu stwierdziłem w duchu, że jest bezczelny. A tu raptem ciotka informuje, że jest już wyznaczone spotkanie i że całą sprawą manewruje pewna dawna znajoma ciotek, Julia Samsonowna, wdowa, a do tego jeszcze pułkownikowa: "U niej to właśnie bywa teraz pana małżonka."
136.  
137. Tę rzecz przedstawię w skrócie. Cała sprawa kosztowała mnie około trzystu rubli, ale po dwóch dniach wszystko zostało urządzone tak, że będę stał w sąsiednim pokoju, za zamkniętymi drzwiami, przysłuchując się pierwszej schadzce mojej żony z Jefimowiczem. Tymczasem zaś w przeddzień owego rendez-vous rozegrała się między nami krótka, lecz dla mnie aż nazbyt znamienna scena.
138.  
139. Żona wróciła pod wieczór, siadła na łóżku, spogląda na mnie drwiąco i nóżką stuka o dywanik. Gdy tak na nią patrzę, nagle pomyślałem, że w ciągu całego ostatniego miesiąca albo ściślej od dwóch tygodni była nieswoja, rzec by nawet można - całkowicie odmieniona: okazywała się istotą porywczą, napastliwą, nie powiedziałbym - bezwstydną, ale niezrównoważoną i zmierzającą do zamętu. Napraszającą się o zamęt. Łagodność jednak była jej w tym przeszkodą. Kiedy taka osoba rozhula się - to chociażby nawet przebrała miarę, przecież widać, że sarna się tylko przełamuje, sama się podnieca i że nie jest zdolna przezwyciężyć własnej dziewiczości i skromności. Dlatego to takie właśnie niekiedy rozpędzają się zgoła ponad miarę - tak iż nie wierzymy obserwacjom własnego rozumu. Istota zaś przywykła do rozpusty - przeciwnie: zawsze nałoży tłumik, postąpi szpetniej, ale w ramach porządku i przystojności, z pretensją górowania nad nami.
140.  
141. - A czy to prawda, że wygnano cię z pułku za to, żeś stchórzył odmówiwszy pojedynku? - spytała nagle ni w pięć ni w dziewięć, błysnąwszy oczyma.
142.  
143. - Prawda; na skutek decyzji sądu oficerskiego poproszono mnie o podanie się do dymisji, co zresztą sam już przedtem uczyniłem.
144.  
145. - Wyrzucili cię jak tchórza?
146.  
147. - Tak, ogłosili mnie tchórzem. Ale ja się uchyliłem od pojedynku nie z tchórzostwa, lecz dlatego, że nie chciałem poddać się ich tyrańskiemu wyrokowi i wystąpić z wyzwaniem na pojedynek, skoro nie czułem się obrażony. Wiedz - tu nie zdołałem się pohamować - że przeciwstawić się czynnie takiej przemocy i przystać na wszystkie konsekwencje to było dowodem znacznie większego męstwa niżeli wszelkie pojedynki.
148.  
149. Nie wytrzymałem: tym zdaniem niejako usiłowałem się usprawiedliwiać; a ona tylko na to czekała, na to moje nowe upokorzenie. Roześmiała się zjadliwie.
150.  
151. - A czy to prawda, żeś potem przez trzy lata jak włóczęga łaził po ulicach Petersburga, prosząc o dziesięciokopiejkowe datki, i żeś nocował pod bilardami.
152.  
153. - Nocowałem nawet na Siennej, w domu Wiaziemskiego * [Dom Wiaziemskiego - przytułek dla nędzarzy w Petersburgu]. Owszem, to prawda: kiedy opuściłem pułk, w moje życie wdarło się wiele sromoty i poniżenia, ale nie był to upadek moralny, gdyż sam pierwszy nienawidziłem swoich ówczesnych poczynań. To był jedynie upadek woli i umysłu, wywołany przez tragizm mego położenia. Ale to minęło...
154.  
155. - Oho, teraz jesteś figurą, finansistą!
156.  
157. Była to aluzja do kasy pożyczkowej, lecz już zdążyłem się opanować. Widziałem, że ona oczekuje poniżających mnie wyjaśnień i wyjaśnień tych jej nie dałem. W samą porę zadzwonił do drzwi interesant; wyszedłem więc do sali. Następnie, już w godzinę później, kiedy się ubrała, zamierzając wyjść, przystanęła przede mną i rzekła:
158.  
159. - Jednak nic mi o tym przed ślubem nie powiedziałeś.
160.  
161. Pominąłem to milczeniem. Wyszła.
162.  
163. Tak tedy następnego dnia stałem w tamtym pokoju, za drzwiami, słuchając, jak się rozstrzygał mój los, a w kieszeni miałem rewolwer. Ona była ubrana, siedziała przy stole, a Jefimowicz krygował się przed nią. I cóż: wyszło (muszę tu siebie pochwalić), wyszło jota w jotę to, co przeczuwałem i przewidywałem, chociaż nawet nieświadomy, że to przeczuwam i przewiduję. Nie wiem, czy wyrażam się zrozumiale.
164.  
165. Oto co nastąpiło. Słuchałem przez całą godzinę i przez całą godzinę byłem świadkiem pojedynku najszlachetniejszej i najwznioślejszej kobiety z rozpustnym światowcem, z tępym osobnikiem o pełzającej duszy. I skąd - myślałem zdumiony - skąd ta naiwna, ta łagodna i małomówna istota wszystko to wie? Najdowcipniejszy autor salonowej komedii nie zdołałby stworzyć owej sceny drwin, pełnego nienawiści chichotu oraz świętego oburzenia przy zetknięciu się cnoty z niecnotą! I jakże się skrzyły jej słowa i najdrobniejsze slóweczka! Ileż było humoru w szybkich replikach, jak trafne były jej sądy! A zarazem - ile niemal, dziewiczej prostoduszności. Wykpiwała wręcz jego wyznania miłosne, jego gesty, jego propozycje. Przybywszy w celu przypuszczenia prostackiego szturmu i nie przewidując oporu, Jefimowicz nagle osłupiał. Zrazu gotów byłem przypuścić, że to z jej strony po prostu kokieteria, "kokieteria rozwiązłej, lecz przy tym sprytnej istoty - żeby nadać sobie wyższą cenę". Ale nie, prawda zajaśniała jak słońce i niepodobna było powątpiewać. Jedynie poryw sztucznie wznieconej nienawiści do mnie mógł skłonić ją, niedoświadczoną, do urządzenia tej schadzki; gdy wszakże doszło do realizacji - wnet się jej otworzyły oczy. Oto po prostu miotała się ta istota, chcąc mnie za wszelką cenę znieważyć, lecz zdecydowawszy się na taki manewr, nie wytrzymała jego szpetoty. I czyliż ją, czystą i bezgrzeszną, posiadającą ideał, czyliż mógł ją skusić Jefimowicz albo którakolwiek z tamtych wielkoświatowych kreatur? Przeciwnie, on ją tylko rozśmieszył. Wszystka prawda wezbrała w jej duszy i oburzenie wytrysło sarkazmem z jej serca. Powtarzam: ten błazen pod koniec całkiem osowiał i siedział nachmurzony ledwo odpowiadając, tak iż zacząłem się wręcz obawiać, by w prostackim odruchu zemsty nie poważył się jej obrazić. I jeszcze raz powtarzam: muszę się pochwalić, że scenie tej przysłuchiwałem się nieomal bez zdziwienia. Rzekłbym, że oto zastałem same tylko znane rzeczy. Jak gdybym był się tam udał, żeby to zastać. Szedłem tam nie wierząc niczemu, żadnemu oskarżeniu, choć miałem w kieszeni rewolwer, to prawda! I czyliż mogłem inaczej ją sobie wyobrazić? Och, oczywiście wiedziałem, jak dalece mnie nienawidzi, ale upewniłem się i co do tego, jak dalece jest nieskalana. Przerwałem ową scenę, otworzywszy drzwi. Jefimowicz zerwał się, ja ująłem jej rękę i poprosiłem, by wyszła ze mną. Jefimowicz z nagła wyprostował się dziarsko i wybuchnął śmiechem:
166.  
167. - Och, przeciw świętym prawom małżeńskim nie oponuję, żegnam! I wie pan - zawołał, gdy kierowałem się ku wyjściu - chociaż porządny człowiek nie powinien się z panem pojedynkować, jednakże, przez respekt dla pańskiej damy, jestem do pana dyspozycji... Jeżeli w ogóle pan zaryzykuje...
168.  
169. - Słyszysz - przetrzymałem ją na chwilę w progu. Potem - przez całą drogę - ani słowa. Prowadziłem ją za rękę; szła bez oporu. Przeciwnie: była okrutnie zdumiona, ale tylko w drodze do domu. Gdyśmy się tam znaleźli, siadła na krześle i utkwiła we mnie spojrzenie. Była niezwykle blada; chociaż wargi jej natychmiast skrzywiły się ironicznie, patrzyła już z uroczystym i surowym wyzwaniem, i chyba całkiem serio była przekonana, że ją zastrzelę. Ale wyjąłem z kieszeni rewolwer i położyłem na stole. Patrzała w milczeniu na mnie i na broń. Zechciejcie zauważyć: ten rewolwer był jej znany. Nabyłem go i trzymałem nabity, odkąd uruchomiłem kasę pożyczkową. Postanowiłem wtedy nie trzymać w domu groźnych psów ani krzepkiego lokaja, jak to jest na przykład u Mozera. U mnie interesantów wpuszcza kucharka. Ale w naszym zawodzie niepodobna obywać się - na wszelki wypadek - bez środków samoobrony, więc miałem w domu nabity rewolwer. Żona w pierwszych dniach po zamieszkaniu u mnie wielce się tym rewolwerem interesowała, wypytywała mnie i nawet wyjaśniłem jej mechanizm, i wtajemniczyłem w działanie, i w końcu namówiłem ją, by raz wystrzeliła do celu. Proszę to wszystko zapamiętać. Nie zwracając uwagi na jej wystraszoną minę, na pół rozebrany położyłem się do łóżka. Byłem ogromnie osłabiony. Dochodziła jedenasta. Ona nadal siedziała na tym samym miejscu, bez ruchu, jeszcze bez mała godzinę, następnie zdmuchnęła świecę i - również nie rozebrana - położyła się na kanapie przy ścianie. Po raz pierwszy nie ze mną; to także zechciejcie zauważyć...
170.  
171.  
172.  
173. VI. OKROPNE WSPOMNIENIE
174.  
175. Kolej teraz na to okropne wspomnienie.
176.  
177. Obudziłem się rankiem - zdaje się po siódmej; w pokoju było już zupełnie jasno. Ocknąłem się od razu - całkiem przytomny - i nagle otworzyłem oczy. Ona stała obok stołu i trzymała w rękach rewolwer. Nie wiedziała, że się obudziłem i że patrzę. Wtem spostrzegam, że zaczyna się ku mnie zbliżać z tym rewolwerem w ręce. Spiesznie zamknąłem oczy, udając głęboko uśpionego.
178.  
179. Doszła do łóżka i stanęła nade mną. Słyszałem wszystko: chociaż zapanowała grobowa cisza, przecie słyszałem tę ciszę. Nagle wyczułem jakiś jej kurczowy ruch - niepowstrzymanie, mimo woli, odemknąłem powieki: patrzała mi prosto w oczy, a rewolwer znajdował się tuż przy mojej skroni. Spojrzenia nasze spotkały się. Ale patrzeliśmy na siebie zaledwie chwilkę. Zmusiłem się do zamknięcia oczu i w tymże momencie - całą silą woli - postanowiłem, że już się więcej nie poruszę i nie rozewrę powiek - cokolwiek mnie czeka.
180.  
181. Rzeczywiście zdarza się, że ktoś pogrążony w głębokim śnie nagle odmyka oczy, nawet na chwilkę unosi głowę i rozgląda się po pokoju, i zaraz potem, straciwszy świadomość, znowu kładzie głowę na poduszce i zasypia, nic nie pamiętając. Otóż kiedy zetknąwszy się z jej spojrzeniem i poczuwszy lufę rewolweru przy skroni szybko zamknąłem ponownie oczy, nie poruszając się, jak gdybym spał głęboko, ona z pewnością mogła przypuścić, że ja naprawdę śpię i że nie widziałem nic, zwłaszcza że byłoby wręcz nieprawdopodobne, abym zobaczywszy to, co zobaczyłem, w takim momencie ponownie zamknął oczy.
182.  
183. Tak, to było nieprawdopodobne! Ale jednak mogła była także odgadnąć prawdę - to mi właśnie w owej chwili przemknęło w umyśle. Och, jakiż wicher myśli i doznań zakłębił się we mnie! Pochwalona niechaj będzie elektryczność myśli człowieczej! W takim wypadku (tak to wyczułem), jeżeli odgadła prawdę i wie, że nie śpię - to już ją zmiażdżyłem tą swoją gotowością poniesienia śmierci i dłoń jej może zadrżeć. Dawne zdecydowanie może runąć w zetknięciu się z tym nowym doznaniem. Powiadają, że kiedy się stoi gdzieś wysoko, coś nas jak gdyby ciągnie w dół, w przepaść. Myślę, że do niejednego samobójstwa albo zabójstwa doszło jedynie dlatego, że rewolwer był już w ręce. Tutaj także bezdeń, pochyłość czterdziestopięciostopniowa, z której niepodobna się nie stoczyć, i coś nas nieodparcie skłania do spuszczenia kurka. Jednakże świadomość, żem wszystko widział, że wiem wszystko i w milczeniu oczekuję śmierci, którą mi zada - ta świadomość mogła była ją powstrzymać na pochyłości.
184.  
185. Cisza przeciągała się i nagle przy skroni, u nasady włosów, poczułem chłód stali. Spytacie: czy miałem niezłomną nadzieję ocaleć? Odpowiem jak przed Bogiem: nie miałem żadnej nadziei oprócz chyba jednej szansy na sto.
186.  
187. Czemu godziłem się na śmierć? Odpowiem pytaniem: a po cóż mi było żyć z chwilą, gdy uwielbiana istota przytknęła mi do skroni rewolwer? Nadto wiedziałem - byłem tego świadom wszystką mocą mego jestestwa - że w tym momencie odbywa się między nami walka, straszliwy pojedynek na śmierć i życie, pojedynek owego właśnie wczorajszego tchórza za małoduszność wypędzonego przez swych towarzyszów. Wiedziałem to i ona to wiedziała - jeśli tylko odgadła prawdę, że nie śpię.
188.  
189. Może zresztą tak nie było, może wtedy nawet tak nie rozumowałem, ale przecież to wszystko musiało tak być - niechby i bez tych myśli - ponieważ później w każdej godzinie swego życia właśnie o tym tylko myślałem.
190.  
191. Lecz gotowiście zapytać: czemu to nie uchroniłem jej od popełnienia występku? Och, ja sobie sam później po tysiąckroć to pytanie zadawałem za każdym razem, gdy przejęty dreszczem wspominałem ową sekundę. Ale moja dusza tonęła w mroku rozpaczy: ginąłem, sam ginąłem; kogóż tedy byłbym mógł ratować? No i skąd wiecie, czy kogokolwiek ratować wtedy chciałem? Skąd można wiedzieć, co wtedy mogłem odczuwać?
192.  
193. Świadomość jednak kipiała; mijały sekundy, trwała martwa cisza; ona wciąż stała nade mną - i oto nagle drgnąłem, tknięty nadzieją. Spiesznie otwarłem oczy. Jej nie było już w pokoju. Wstałem z łóżka: zwyciężyłem - została pokonana na wieki!
194.  
195. Podszedłem do samowara. Herbatę podawano u nas zawsze w pierwszym pokoju, przy czym nalewała ją żona. Usiadłem za stołem w milczeniu i wziąłem podaną przez nią szklankę. Po upływie pięciu minut spojrzałem na nią. Była okropnie blada, jeszcze bledsza niżeli wczoraj, i patrzyła na mnie. I z nagła, z nagła, widząc, że na nią patrzę, blado uśmiechnęła się bladymi wargami z nieśmiałym w oczach pytaniem. Widać jeszcze ma wątpliwości i medytuje: "czy on wie, czy nie, widział, czy też nie widział?" Obojętnie odwróciłem od niej wzrok. Po herbacie zamknąłem kasę, poszedłem na rynek i kupiłem żelazne łóżko oraz parawan. Po powrocie do domu kazałem łóżko postawić w sali i odgrodzić parawanem. To łóżko było przeznaczone dla niej, ale nic jej nie powiedziałem. Lecz na widok tego łóżka zrozumiała bez słów, że "widziałem i wiem wszystko" i że nie ma już wątpliwości. Na noc zostawiłem rewolwer jak zwykle na stole. Ona w milczeniu położyła się do nowego łóżka: małżeństwo było rozerwane, ona "pokonana, ale nie ułaskawiona". W nocy popadła w majaczenia, a rankiem dostała gorączki. Przeleżała całe sześć tygodni.
196.  
197.  
198.  
199. ROZDZIAŁ DRUGI
200.  
201. I. SEN DUMY
202.  
203. Łukieria z miejsca oświadczyła, że mieszkać u mnie nie będzie i gdy tylko panią pochowają, odejdzie. Modliłem się na klęczkach przez pięć minut, a chciałem się modlić przez całą godzinę, ale bez przerwy rozmyślam, rozmyślam, i gorzkie myśli wciąż się cisną, i głowa boli: jakże tu się modlić? Grzech tylko! Dziwne też, że mi się nie chce spać: kiedy przeżywamy wielkie, zbyt wielkie cierpienie, po pierwszych mocnych wybuchach ogarnia nas senność. Skazani na karę śmierci podobno w ostatnią noc śpią twardo. Tak też być powinno, to zgodne z prawami natury, bo inaczej by nie wytrzymali... Ległem na kanapie, ale nie zasnąłem...
204.  
205. Przez sześć tygodni choroby doglądaliśmy jej dniem i nocą - ja z Łukierią oraz sprowadzona przeze mnie dyplomowana pielęgniarka. Pieniędzy nie szczędziłem i nawet rad byłem wydawać na nią. Wezwałem doktora Schrodera i płaciłem mu po dziesięć rubli za wizytę. Gdy odzyskała przytomność - ukazywałem się przed nią rzadziej. A zresztą po cóż to opisywać? Kiedy już wstała z łóżka - to cichutko i w milczeniu usiadła w moim pokoju przy osobnym stole, który wtedy dla niej kupiłem... Tak, to prawda, trwaliśmy w zupełnym milczeniu, to jest później zaczęliśmy nawet mówić, tyle że jedynie o sprawach powszednich. Ja, ma się rozumieć, wypowiadałem się lakonicznie, ale doskonale zauważyłem, że i jej dogadzała małomówność. Wydało mi się to z jej strony całkiem naturalne. "Jest zbyt wstrząśnięta i dostatecznie pokonana - rozumowałem. Trzeba koniecznie pozwolić jej zapomnieć i przywyknąć." Tak tedy milczeliśmy oboje, ale ja wciąż się przygotowywałem wewnętrznie na spotkanie przyszłości. Sądziłem, że i w niej dzieje się to samo i ogromnie mnie intrygowało odgadywanie: o czym też teraz myśli?
206.  
207. Dodam jeszcze: och z pewnością nikt nie wie, com przecierpiał lamentując nad nią podczas tej choroby. Lecz te lamenty dławiłem w piersi kryjąc się z nimi nawet przed Łukierią. Nie mogłem sobie wyobrazić, nawet przypuścić nie mogłem, żeby ona miała umrzeć nie dowiedziawszy się wszystkiego. Kiedy zaś niebezpieczeństwo minęło i zaczęła powracać do zdrowia - nader szybko, pamiętam, uspokoiłem się. Nie dość na tym: postanowiłem odłożyć naszą przyszłość na możliwie daleki termin, a na razie wszystko pozostawić w nie zmienionym kształcie. Tak, zaszło wtedy we mnie coś osobliwego, niesamowitego, nie potrafię tego inaczej określić: zatriumfowałem - i to poczucie okazało się dla mnie całkowicie zadowalające. No i tak upłynęła zima. Och, byłem zadowolony jak nigdy dotychczas - i to przez całą zimę.
208.  
209. Bo widzicie: w moim życiu była jedna zewnętrzna okoliczność, która aż do chwili obecnej, to znaczy aż do samej katastrofy z żoną, co dzień i o każdej godzinie uciskała mnie, mianowicie utrata reputacji i owo opuszczenie pułku. Mówiąc krótko: tyrańska niesprawiedliwość, jaka mnie spotkała. Wprawdzie koledzy nie lubili mnie z powodu mego ciężkiego, a może też śmiesznego charakteru, choć przecie nieraz tak bywa, że to, co dla nas jest wzniosłe, święte i czcigodne - zarazem, nie wiedzieć czemu, śmieszy naszych towarzyszy. Ach, nie lubiono mnie nawet w szkole. Wszędzie i zawsze byłem nie lubiany. Nawet Łukieria nie może się do mnie przekonać. Owa zaś sprawa w pułku - chociaż była wynikiem antypatii względem mnie - miała charakter niewątpliwie przypadkowy. Zaznaczam to dlatego, że nic tak nas nie boli i nie gnębi jak to, kiedy padamy ofiarą przypadku, który mógł się zdarzyć albo i nie zdarzyć, wskutek fatalnego zbiegu okoliczności, który mógł nas ominąć niczym chmura. Dla istoty rozumnej stanowi to poniżenie. A zdarzenie było następujące:
210.  
211. W teatrze, podczas antraktu, zaszedłem do bufetu. Huzar A-w, wszedłszy nagle, wszczął w obecności znajdujących się tam oficerów głośną rozmowę z dwoma kolegami - huzarami, opowiadając, jak to w kuluarach kapitan naszego pułku Biezumcew przed chwilą wywołał skandal i że "wygląda na pijanego". Rozmowa rychło się urwała, bo i sama wiadomość była błędna, gdyż kapitan Biezumcew nie był pijany, i skandal w gruncie rzeczy nie okazał się skandalem. Huzarzy poczęli rozmawiać na inne tematy, no i incydent się skończył; aliści nazajutrz plotka dotarła do naszego pułku i zaraz zaczęto gadać, że z naszego pułku znalazłem się tam tylko ja jeden, i że kiedy huzar A-w wyraził się obraźliwie o kapitanie Biezumcewie, nie podszedłem do A-wa, by go odpowiednim wystąpieniem poskromić. Ale po cóż miałem to uczynić? Jeżeli żywił urazę do Biezumcewa, była to ich osobista sprawa: czemuż miałbym się do tego mieszać? Tymczasem oficerowie doszli do przekonania, że nie była to sprawa osobista, lecz zahaczająca także o pułk, a że z oficerów tego pułku byłem na placu tylko ja - tym samym dowiodłem wszystkim obecnym w bufecie oficerom i cywilom, że w naszym pułku trafiają się oficerowie niezbyt wrażliwi na punkcie własnego i pułkowego honoru. Na taką interpretację nie chciałem przystać. Wtedy dano mi do zrozumienia, że mogę jeszcze wszystko naprawić, jeżeli przynajmniej teraz - lubo trochę późno - zgodzę się zażądać od A-wa formalnych wyjaśnień. Na to się nie zgodziłem, a tak byłem rozdrażniony, że odmówiłem z dumą. Po czym niezwłocznie złożyłem podanie o dymisję. Oto cała sprawa. Wyszedłem z niej z godnością, niemniej, wszakże wewnętrznie zdruzgotany, z roztrzęsioną wolą i umysłem. A wtedy właśnie zdarzyło się, że mąż mojej siostry w Moskwie przetrwonił nasz skromny majątek - włącznie z moją mizerną cząstką - tak iż znalazłem się bez grosza przy duszy na bruku. Miałem wprawdzie możność pójścia na prywatną posadę, ale nie uczyniłem tego: zaszczytnego munduru nie chciałem zamienić na jakąś kolejarską bluzę. No i - jak wstyd, to wstyd, jeśli hańba to hańba, skoro upadek, niechaj będzie upadek i im gorzej, tym lepiej - oto co wybrałem. Nastąpiło trzylecie ponurych przeżyć i nawet pobyt w przytułku Wiaziemskiego. Półtora roku temu umarła w Moskwie bogata staruszka, moja chrzestna matka, i nieoczekiwanie wśród innych zapisów znalazło się w jej testamencie i dla mnie trzy tysiące rubli. Po krótkim namyśle zadecydowałem wtedy o swoich losach. Postanowiłem założyć prywatny lombard, nie zabiegając o łaskę bliźnich: pieniądze, potem własny kąt i... nowe życie, z dala od dawnych napomnień. Oto był mój plan. Ale ciemna przeszłość i na zawsze zepsuta opinia dręczyły mnie nieustannie. No i wtedy ożeniłem się. Przypadkiem czy nie - nie wiem. Tyle tylko, że wprowadzając ją do swego domu sądziłem, że wprowadzam przyjaciela, a właśnie przyjaciel był mi nade wszystko potrzebny. Ale rozumiałem dobrze, iż tego przyjaciela należy przysposobić, urobić i wręcz ujarzmić. A czyż cokolwiek z tego mogłem tak z miejsca wyłożyć tej uprzedzonej do mnie szesnastolatce? Jakże bym na przykład potrafił - bez przypadkowej pomocy, jaką mi zesłała owa straszliwa scena z rewolwerem - przekonać ją, że nie jestem tchórzem i że w pułku niesprawiedliwie zarzucano mi tchórzostwo? Ale katastrofa nastąpiła w porę. Wytrzymawszy groźbę rewolweru, wziąłem odwet za całą swą ponurą przeszłość. I chociaż nikt o tym nie myślał, wiedziała to ona - a to było dla mnie wszystkim, gdyż ona sama wszystkim dla mnie była, całą nadzieją moich rojeń o przyszłości! Ona była jedynym człowiekiem, którego hodowałem dla siebie, a innych nie potrzebowałem - i oto dowiedziała się wszystkiego: tego w każdym razie, że niesłusznie postąpiła przystając do moich wrogów. Upajałem się tą myślą. W jej oczach nie mogłem już być nikczemnikiem, mogła mnie tylko uważać ot za... dziwaka; ale i ta myśl teraz, po wszystkim, co zaszło, wcale mi nie była przykra: dziwność nie jest grzechem, lecz przeciwnie, niekiedy podbija kobiecą naturę. Jednym słowem, rozmyślnie odsunąłem podsumowanie: to, co się dokonało, wystarczało aż nadto dla mojego spokoju oraz zawierało zbyt wiele obrazów i tworzywa dla moich marzeń. W tym właśnie sęk, że jestem marzycielem; miałem sam materiału pod dostatkiem, o niej zaś myślałem: że poczeka.
212.  
213. Tak minęła zima - w jakimś czegoś tam oczekiwaniu. Lubiłem ukradkiem przyglądać się jej, siedzącej przy swoim stoliku. Zajmowała się szyciem, naprawą bielizny, a czasem wieczorami czytała książki, które brała z mojej szafy. Dobór tych książek również powinien był przemawiać na moją korzyść. Nie wychodziła prawie nigdzie. Po obiedzie, przed zapadnięciem zmierzchu, wyprowadzałem ją co dzień na przechadzkę; odbywaliśmy te spacery już nie, jak dawniej, w całkowitym milczeniu. Ja mianowicie dokładałem starań, aby wyglądało, że rozmawiamy zgodnie, ale, jak już wspomniałem, oboje baczyliśmy, żeby się raczej zbyt szeroko nie rozwodzić. Ja czyniłem to umyślnie, przy czym uważałem, że jej należy koniecznie "dać czas". Ma się rozumieć, dziwne to, iż przez całą zimę ani razu nie przyszło mi na myśl, że lubię ukradkiem się jej przyglądać, a przez całą zimę nie pochwyciłem ani jednego jej spojrzenia skierowanego ku mnie! Przypisywałem to jej nieśmiałości. Zwłaszcza że po chorobie miała tyle lękliwej pokory, tyle bezsiły. Nie, lepiej poczekaj i - "i nagle sama do ciebie podejdzie..."
214.  
215. Ta myśl zachwycała mnie nieodparcie. Dodam jeszcze jedno: niekiedy jakby naumyślnie sam się rozdrażniałem i rzeczywiście doprowadzałem się do tego, iż, rzekłoby się, żywiłem do niej urazę. I tak się to ciągnęło przez jakiś czas. Ale nienawiść nigdy nie mogła dojrzeć i ugruntować się w mej duszy. Sam przy tym czułem, że to tylko jakaś gra. Ależ i wtedy nawet, chociaż rozerwałem nasze małżeństwo, kupiwszy łóżko i parawan - nigdy wszakże, nigdy nie potrafiłem spojrzeć na nią jako na zbrodniarkę. I nie dlatego, żem niepoważnie osądził jej przestępstwo, lecz dlatego, że zamierzałem przebaczyć jej całkowicie od pierwszego dnia, jeszcze nawet zanim kupiłem to łóżko. Słowem, jest to u mnie osobliwe, albowiem mam surowe zasady moralne. Poza tym w moich oczach ona była tak pognębiona, tak upokorzona, tak zmiażdżona, żem się nad nią chwilami boleśnie litował, aczkolwiek przy tym wszystkim wyraźną przyjemność sprawiała mi myśl o jej poniżeniu. Podobało mi się poczucie naszej nierówności...
216.  
217. Owej zimy zdarzyło mi się rozmyślnie spełnić kilka dobrych uczynków. Dwu klientom umorzyłem należności, jakiejś ubogiej kobiecie wypłaciłem pieniądze bez żadnego zastawu. I nie powiedziałem o tym żonie - a uczyniłem to wcale nie po to, żeby się o tym dowiedziała, tylko owa kobiecina sama przyszła dziękować nieomal na klęczkach. W ten sposób rzecz wyszła na jaw; wydało mi się, że wiadomość o tej sprawie moja żona przyjęła z zadowoleniem.
218.  
219. Ale nadciągała wiosna, była już połowa kwietnia, z okien wyjęto podwójne szyby i słońce jęło jasnymi wiązkami promieni rozświecać nasze głuche pokoje. Lecz zasłona wisiała nade mną i zaciemniała mi oczy. Złowieszcza, straszliwa zasłona. Jak to się stało, że raptem spadła z moich oczu i żem nagle przejrzał, i wszystko zrozumiał? Czy stało się to przypadkowo, czy dzień taki nadszedł szczególny, czy promień słoneczny rozniecił myśl i domysł w mojej otępiałej głowie?
220.  
221. Nie, nie myśl, nie domysł tu zabłysnął, lecz z nagła zadrgała jedna żyłka, z dawna zamarła, zadrgała i ożyła, i olśniła całą moją otępiałą duszę. Wtedy zupełnie jakbym nagle zerwał się z miejsca... Bo też wydarzyło się to nagle i niespodzianie.
222.  
223. A wydarzyło się to po obiedzie, pod wieczór, około godziny piątej.
224.  
225.  
226.  
227. II. ZASŁONA NAGLE OPADŁA
228.  
229. Dwa słowa wstępu. Już od miesiąca spostrzegałem w niej osobliwe zadumanie  - nie tyle milkliwość, ile jakieś zamyślenie. To także stwierdziłem nagle. Siedziała wtedy nad robotą, z głową pochyloną, i nie wiedziała, że na nią patrzę. I oto zdumiało mnie, że stała się tak szczuplutka, wychudzona; twarzyczka pobladła, wargi zbielały, wszystko to razem, w połączeniu z zadumą, od razu wielce mnie zafrapowało. Już i dawniej słyszałem jej drobny suchy kaszel, szczególnie po nocach. Natychmiast wstałem i, nic nie powiedziawszy, poszedłem zamówić wizytę doktora Schrodera.
230.  
231. Zjawił się nazajutrz. Ona mocno się zdziwiła, spoglądając to na lekarza, to na mnie.
232.  
233. - Ależ jestem zdrowa - rzekła z niewyraźnym uśmiechem.
234.  
235. Schroder zbadał ją nie nazbyt dokładnie (ci lekarze bywają niekiedy lekceważąco niedbali) i w drugim pokoju zakomunikował mi tylko, że to pozostałość po przebytej chorobie i że na wiosnę warto by wyjechać gdzieś nad morze albo, jeżeli to niemożliwe, po prostu na podmiejskie letnisko. Słowem, nic nie powiedział prócz tego, że skonstatował osłabienie czy coś tam takiego. Po jego odejściu żona, patrząc na mnie z ogromną powagą, powtórzyła:
236.  
237. - Jestem zupełnie zdrowa.
238.  
239. Po tych słowach jednakże raptownie się zarumieniła, najwidoczniej ze wstydu. Ach, teraz rozumiem: wstyd jej było, że ja - będąc jeszcze jej mężem - troszczę się o nią tak, jak gdybym był nim faktycznie. Ale wtedy nie zrozumiałem i rumieniec przypisałem pokorze. (Zasłona!)
240.  
241. I oto w miesiąc później, o godzinie piątej, w jasny słoneczny dzień kwietniowy siedziałem przy kasie, sprawdzając rachunki. Wtem słyszę, że ona - tam obok, w naszym pokoju, przy swym stoliku z robótką - cichutko zaśpiewała. Nowość ta wywarła na mnie wstrząsające wrażenie i do dziś nie potrafię tego pojąc. Dotychczas prawie nigdy nie słyszałem jej śpiewu, chyba tylko może w pierwszych dniach, gdym ją był wprowadził do swego domu i kiedy jeszcze mogliśmy zabawiać się strzelaniem do celu z rewolweru. Wtedy głos miała jeszcze dosyć silny, acz niezbyt pewny w intonacji, ale za to niezwykle miły i zdrowy. Teraz zaś piosenka brzmiała tak słabiutko - och, nie szczególnie żałośliwie (był to jakiś romans), ale, rzekłbyś, głos był jakiś nadpęknięty, złamany, jak gdyby ten głosik nie mógł dać sobie rady, jak gdyby sama piosenka była chora. Żona nuciła i oto raptem na wysokiej nucie głos jej się oberwał - taki wątły był ten głosik, tak smętnie opadł; odkaszlnęła i znów cichutko zaśpiewała...
242.  
243. Moje wzruszenia wydadzą się śmieszne, ale nikt nigdy nie zrozumie, czemu się przejąłem! Nie, jeszczem się nad nią nie litował, to było coś całkiem innego, początkowo, przynajmniej w pierwszych minutach, wystąpiło nagłe zmieszanie i straszliwe zaskoczenie, straszne i niesamowite, bolesne i nieomal mściwe: "Śpiewa, i to przy mnie! Zapomniała o mnie czy co?"
244.  
245. Wstrząśnięty do głębi trwałem na miejscu, potem nagle wstałem, nałożyłem kapelusz i wyszedłem jak błędny. W każdym razie nie wiem po co i dokąd. Łukieria podała mi palto.
246.  
247. - Śpiewa? - spytałem mimowolnie. Łukieria patrzyła na mnie, nie pojmując o co chodzi. Bo też istotnie nie sposób było mnie zrozumieć.
248.  
249. - Pierwszy raz śpiewa?
250.  
251. - Nie, kiedy pana nie ma, czasem śpiewa.
252.  
253. Pamiętam wszystko. Zszedłem po schodach, znalazłem się na ulicy i ruszyłem bez celu przed siebie. Przystanąłem na rogu i rozejrzałem się wokoło. Mijano mnie, potrącano; nie czułem nic. Skinąłem na dorożkarza i kazałem się zawieźć - nie wiem po co - na Policejskij Most; potem nagle zrezygnowałem i rzuciłem mu dwudziestokopiejkówkę.
254.  
255. - Masz tu za fatygę - powiedziałem śmiejąc się do niego bezmyślnie, ale serce wezbrało mi jakimś nagłym zachwyceniem.
256.  
257. Przyśpieszywszy kroku, wróciłem do domu. Nadpęknięta, żałosna, urwana nutka raptem znowu zadźwięczała w mej duszy. Brakło mi tchu. Opadała, opadała z oczu zasłona! Skoro przy mnie zaśpiewała - snadź zapomniała o mnie, oto co było jasne i straszne. To czuło moje serce. Jednak w duszy promieniał zachwyt przemagając trwogę.
258.  
259. O, ironio losu! Wszak nic innego nie było i nie mogło być w mojej duszy - prócz owego właśnie zachwytu, tylko gdzież ja sam byłem w ciągu owej zimy? Alboż to byłem ja?
260.  
261. Wbiegłem po schodach w wielkim pośpiechu; nie wiem, czym wszedł nieśmiało... To tylko pamiętam, że podłoga zdawała się falować, a ja jak gdybym płynął po rzece. Wszedłem do pokoju: siedziała na tym samym miejscu, przechyliwszy głowę, ale już nie śpiewała. Zerknęła ku mnie przelotnie i bez zaciekawienia; lecz nie było to nawet spojrzenie - ot jedynie odruch, zwykły i obojętny, kiedy ktokolwiek wchodzi do pokoju.
262.  
263. Podszedłem wprost do niej i usiadłem obok na krześle; byłem jak niespełna rozumu. Ona obrzuciła mnie szybkim spojrzeniem, jakby przeląkłszy się; ująłem jej dłoń i nie pamiętam, co powiedziałem, to jest, co chciałem powiedzieć, gdyż nie byłem zdolny mówić dorzecznie. Głos mi się załamywał i odmawiał posłuszeństwa. A zresztą nie wiedziałem, co powiedzieć, i tylko krztusiłem się.
264.  
265. - Porozmawiamy... wiesz... powiedz cokolwiek! - nagle wybąkałem głupawo; och! alboż mi w głowie były mądrości? Ona znowu drgnęła i odsunęła się, mocno wystraszona spojrzała na moją twarz, lecz nagle w jej oczach odmalowało się surowe zdziwienie. Tak, zdziwienie, surowe. Patrzyła na mnie rozszerzonymi oczyma. Ta surowość, to surowe zdziwienie, z miejsca mnie zdruzgotały: "Więc chcesz jeszcze miłości? Miłości?" - wystąpiło w tym jej zdziwieniu pytanie, chociaż trwała w milczeniu. Lecz ja wszystko odczytałem. Zatrząsłem się cały i przypadłem do jej nóg. Tak, runąłem do jej nóg. Poderwała się gwałtownie, ale bardzo mocno przytrzymałem jej obie ręce.
266.  
267. I pojmowałem, ach, pojmowałem w pełni własną rozpacz! Ale czy uwierzycie? - uniesienie kipiało w mym sercu tak nieodparcie, iż myślałem, że umrę. W upojeniu i szczęściu całowałem jej stopy. Tak, w szczęściu bezmiernym i bezgranicznym - a zarazem ze świadomością całej beznadziejności mej rozpaczy! Płakałem. Mówiłem coś, ale nie mogłem mówić. W niej lęk i zdumienie nagle ustąpiły miejsca jakiemuś zatroskaniu, jakimś niesamowitym pytaniom; patrzyła na mnie dziwnie, nawet dziko, usiłowała coś czym prędzej pojąć i uśmiechnęła się. Ogromnie była zażenowana, że całuję ją po nogach i usuwała je, lecz ja wtedy całowałem to miejsce na podłodze. Widziała to i ze wstydu nagle zaczęła się śmiać (wiecie, jak to bywa, że ktoś śmieje się ze wstydu); nadciągał wybuch histerii, widziałem, jak drgają jej ręce - i nie myślałem o tym, i wciąż bełkotałem, że ją kocham, że nie wstanę i: "pozwól mi całować twoją sukienkę... tak, przez całe życie modlić się do ciebie..." Nie wiem, nie pamiętam - nagle ona zatrzęsła się i wybuchnęła łkaniem: nastąpił okropny atak histerii wywołany przerażeniem, jakie w niej wzbudziłem.
268.  
269. Przeniosłem ją na łóżko. Kiedy atak minął, przysiadła na krawędzi i - z wyrazem ogromnego przygnębienia - schwyciła obie moje dłonie prosząc, bym się uspokoił.
270.  
271. - Zapanuj nad sobą, nie męcz się, weź się w garść! - i znowu w płacz.
272.  
273. Nie opuściłem jej w ciągu całego owego wieczora. Wciąż jej mówiłem, że zawiozę ją do Boulogne, żeby się kąpała w morzu, teraz zaraz, za dwa tygodnie, że ma taki nadpęknięty głosik, słyszałem przecież... że zlikwiduję kasę, sprzedam Dobronrawowowi, że zaczniemy wszystko na nowo, a przede wszystkim do Boulogne! Słuchała wciąż zalękniona. Bała się jeszcze bardziej. Ale ja nie tym byłem najgłębiej przejęty, lecz tym, że coraz mocniej odżywało we mnie nieustępliwe pragnienie leżenia u jej nóg i znów chciałem całować, całować miejsce, gdzie stoją jej nogi, i modlić się do niej, i "nic ponadto, nic od ciebie nie zażądam" powtarzałem co chwila. Nic mi nie odpowiadaj, nie zauważaj mnie wcale i pozwól tylko z ubocza patrzeć na ciebie, uczyń mnie swoją rzeczą, pieskiem...
274.  
275. Płakała.
276.  
277. - A ja myślałam, że zostawisz mnie tak - wymknęło się jej z nagła mimo woli - tak dalece mimo woli, że może zgoła nie spostrzegła, kiedy to powiedziała, gdy tymczasem - och! to była najważniejsza, najbardziej rozstrzygająca i najbardziej dla mnie zrozumiała wypowiedź, która mnie niby nożem dźgnęła w serce! Te słowa wszystko mi wyjaśniły, lecz dopóki miałem ją tu obok, przed oczyma, żywiłem niezłomną nadzieję i byłem niezmiernie szczęśliwy. Ach, okrutnie znużyłem ją owego wieczora, zdawałem sobie z tego sprawę, ale nieustannie sądziłem, że wszystko natychmiast przekształcę. Wreszcie, z nadejściem nocy, osłabła ostatecznie; wtedy namówiłem ją, by zasnęła - i z miejsca zapadła w głęboki sen. Przewidywałem malignę i rzeczywiście wystąpiła, chociaż bardzo lekka. W nocy niemal co chwila wstawałem, cichutko, w pantoflach podchodziłem, żeby na nią patrzeć. Załamywałem nad nią ręce, patrząc na tę chorą istotę na lichym żelaznym łóżeczku (które dla niej kupiłem za trzy ruble). Klękałem przed nią, ale nie śmiałem całować jej nóg (bez jej wiedzy!), gdy spała. Próbowałem modlić się do Boga, lecz się znów zrywałem. Łukieria coraz wychodziła z kuchni i przyglądała mi się. Wstąpiłem do niej i powiedziałem, żeby się położyła, i że jutro zacznie się "całkiem coś innego".
278.  
279. I wierzyłem w to, wierzyłem ślepo, szaleńczo. Ach, tonąłem w zachwycie, w upojeniu! Wyczekiwałem tylko tego jutra. Przede wszystkim - wbrew wszelkim symptomatom - nie obawiałem się żadnego nieszczęścia. Nie odzyskałem w pełni rozeznania - chociaż zasłona spadła mi z oczu - i to rozeznanie długo, długo nie powracało, och, aż do dziś, aż do dzisiejszego dnia! Bo też jak mogło powrócić: przecież ona wtedy jeszcze żyła, była tuż przede mną, a ja byłem przed nią: "Jutro się obudzi, a ja jej wszystko powiem i ona wszystko zobaczy." Oto moje ówczesne rozumowanie - proste i jasne - stąd to upojenie! Najważniejszą sprawą była owa podróż do Boulogne. Nie wiedzieć czemu wciąż myślałem, że Boulogne - to wszystko, że w Boulogne zawiera się coś ostatecznego: "Do Boulogne, do Boulogne!" Obłędnie oczekiwałem ranka.
280.  
281.  
282.  
283. III. ZBYT WIELE ROZUMIEM
284.  
285. A przecież to nastąpiło zaledwie przed kilku dniami, przed pięcioma, wszystkiego pięcioma dniami - w ubiegły wtorek! Nie, nie, gdyby jeszcze tylko trochę czasu, gdyby jeszcze chociaż odrobinę odczekała... byłbym rozproszył mrok! Czyż się bowiem nie uspokoiła? Wszak zaraz nazajutrz - mimo zmieszania - słuchała mnie z uśmiechem... Sedno właśnie w tym, że przez cały ten czas, w ciągu pięciu dni, była zmieszana i zawstydzona. Bała się także, bardzo się bała. Ja się nie spieram, nie myślę zaprzeczać jak wariat: była wystraszona, ale czyż mogła się nie lękać? Przecież od tak dawna staliśmy się sobie obcy wzajem, takeśmy odwykli jedno od drugiego - a tu raptem to wszystko... Ale nie dostrzegałem jej trwogi, nowość promieniowała!... To prawda, prawda bezsporna, żem popełnił błąd. I może nawet sporo błędów. Ot, ledwo zbudziwszy się, zaraz z samego ranka (to było w środę) popełniłem omyłkę: z miejsca uczyniłem ją swym przyjacielem. Pośpieszyłem się, zanadto się pośpieszyłem, ale przecież spowiedź była potrzebna, niezbędna - co mówię: więcej niżeli spowiedź! Nie zataiłem nawet tego, co wręcz sam przed sobą ukrywałem. Otwarcie wyznałem, żem przez całą zimę o tym jednym tylko myślał, że byłem przeświadczony, iż mnie kocha. Wyjaśniłem jej, że kasa pożyczkowa była jedynie następstwem upadku mojej woli i umysłu, samoudręczenia i samochwalby. Wytłumaczyłem jej, że wtedy w bufecie rzeczywiście stchórzyłem; winna temu moja natura, moja podejrzliwość: wstrząsnęły mną okoliczności, to otoczenie, ten bufet, myśl: jakże tak z nagła wystąpię, czy to nie wypadnie głupio? Stchórzyłem nie przed pojedynkiem, tylko przed myślą: czy to nie wypadnie głupio... A potem... to już nie chciałem się przyznać, no i dręczyłem wszystkich, i ją też zadręczałem, aż się z nią ożeniłem, żeby ją za to dręczyć. W ogóle mówiłem przeważnie jak w gorączce. Ona sama brała mnie za ręce i prosiła, abym przestał.
286.  
287. - Przesadzasz... zamęczasz się! - i znów zaczynały się łkania, znowu groziły ataki nerwowe! Ustawicznie prosiła, żebym o tym wszystkim nie mówił i nie wspominał.
288.  
289. Ja na te prośby nie zwracałem uwagi wcale albo prawie wcale: wiosna, Boulogne, Boulogne! Tam słońce, tam nowe nasze słońce - o tym tylko mówiłem. Zamknąłem kasę, sprawy przekazałem Dobronrawowowi. Nagle zaproponowałem jej, że wszystko rozdamy ubogim oprócz kapitału podstawowego, owych trzech tysięcy odziedziczonych po chrzestnej matce, za które pojechalibyśmy do Boulogne, a potem wrócimy i rozpoczniemy nowe pracowite życie. Tak też zdecydowaliśmy - ponieważ ona nie powiedziała nic... Tylko się uśmiechnęła. I bodaj uśmiechnęła się raczej przez delikatność, nie chcąc mnie zasmucić. Toż wiedziałem, że jej ze mną ciężko, nie myślcie, że byłem aż takim głupcem i takim egoistą, żeby tego nie widzieć. Widziałem wszystko, wszystko, do ostatniego drgnienia, widziałem i wiedziałem lepiej od kogokolwiek; cała moja desperacja była widoczna.
290.  
291. Opowiadałem jej wszystko o sobie i o niej. I o Łukierii. Mówiłem, żem płakał... Och, zmieniałem ton rozmowy, ja też starałem się nie poruszać wcale niektórych tematów. I ona przecież ożywiła się raz czy drugi, ja to pamiętam, pamiętam! Czemuż, powiadacie, żem patrzał na wszystko i nic nie widział? I gdyby tylko tamto się nie zdarzyło, toby odżyło wszystko. Wszak jeszcze dwa dni przedtem, kiedy rozmowa zatrąciła o lekturę i o to, co w ciągu tej zimy przeczytała - ona też mówiła i śmiała się wspominając dialog Gil Blasa z arcybiskupem Grenady. A był to taki dziecinny śmiech, przemiły, taki sam jak dawniej, za czasów narzeczeństwa (moment! mgnienie!). Jakże się cieszyłem! Zresztą zdziwiłem się ogromnie, słysząc ją wspominającą o arcybiskupie; snadź jednak znalazła w sobie tyle spokoju ducha i tyle szczęśliwości, żeby się zaśmiewać nad literackim arcydziełem, siedząc ze mną w tym pokoju. Widać więc poczynała się już uspokajać całkowicie, w pełni zaczynała ufać, że ją pozostawię tak. "Myślałam, że zostawisz mnie tak" - oto były jej słowa wypowiedziane we wtorek! Ach, toż to była myśl dziesięcioletniej dziewczynki! I przecież wierzyła, że wszystko istotnie pozostanie tak samo: ona przy swoim stole, ja przy swoim - i tak oboje aż do sześćdziesięciu lat. A tu raptem podchodzi do niej mąż i ten mąż pragnie miłości! Ach, co za nieporozumienie, jakaż moja ślepota!
292.  
293. Błędem także było to, żem patrzał na nią z zachwytem: należało się opanować, gdyż zachwyt budził lęk. Ale wszakżem się opanował, już jej nie całowałem po nogach. Ani razu nie okazałem, że... no, że jestem mężem - och, nawet w moich myślach tego nie było; ja się tylko modliłem. Jednakże niepodobna było przecież całkiem milczeć, nie sposób było nie mówić wcale! W pewnym momencie wyznałem, że rozkoszuję się rozmową z nią i że uważam, iż ona stoi bez porównania wyżej ode mnie pod względem wykształcenia i kultury. Wtedy mocno się zaczerwieniła i zażenowana powiedziała, że przesadzam. Wtedy - niedorzecznie i nie mogąc się powstrzymać - opowiedziałem, w jakim byłem zachwycie, kiedy ukryty za drzwiami przysłuchiwałem się pojedynkowi jej niewinności z tamtą kreaturą i jak podziwiałem jej rozum i błyskotliwość dowcipu w połączeniu z taką dziecięcą prostotą. Ona jak gdyby drgnęła, wybąkała coś tam znowu, że przesadzam, lecz nagle spochmurniałą twarz zasłoniła dłońmi i załkała... Wtedy nie zdołałem się pohamować: znów przypadłem do jej nóg i jąłem okrywać je pocałunkami, znów - jak we wtorek - skończyło się atakiem nerwowym. To było wczoraj wieczorem, a rankiem...
294.  
295. Rankiem! Szaleńcze, wszak ten ranek nadszedł dzisiaj, dopiero co, tylko co...
296.  
297. Posłuchajcie i zechciejcie rozważyć! Przecież kiedyśmy się zeszli przy herbacie (po wczorajszym ataku), ona sama wręcz zadziwiła mnie swym spokojem, oto jak było! A tymczasem ja całą noc przetrwałem w lęku po wczorajszej scenie. Aliści oto nagle ona zbliża się do mnie i splótłszy dłonie powiada, że jest przestępczynią, że wie, co to znaczy, że pamięć tego przestępstwa dręczyła ją przez całą zimę i nadal teraz dręczy... Że ona zbyt wysoko ceni moją wielkoduszność...
298.  
299. - Będę ci wierną żoną, będę cię szanowała...
300.  
301. Wtenczas zerwałem się i jak szaleniec objąłem ją uściskiem! Całowałem, całowałem ją w usta, jak mąż, po raz pierwszy po naszej długotrwałej rozłące. I dlaczego - zaledwie tak niedawno temu - wyszedłem raptem na dwie godziny? Nasze paszporty zagraniczne... Ach, Boże! Niechbym tylko o pięć minut wcześniej wrócił, tylko o pięć minut!... A tu - ten tłum w naszej bramie, te zwrócone ku mnie spojrzenia... O, Boże!
302.  
303. Łukieria mówi (o, ja teraz za nic w świecie nie pozwolę jej odejść, ona będzie mi wszystko opowiadać), Łukieria mówi, że po moim wyjściu, a zaledwie w jakieś dwadzieścia minut przed powrotem, weszła nagle do pani - do naszego pokoju - żeby się, nie pamiętam już o co, zapytać, i zobaczyła, że obraz (ten sam obraz Matki Boskiej) jest wyjęty i ustawiony na stole, i wygląda na to, że pani się właśnie przed nim modliła.
304.  
305. - Co też pani?
306.  
307. - Nic, Łukierio, idź. Czekaj no, Łukierio - podeszła i pocałowała mnie.
308.  
309. - Czy pani teraz szczęśliwa?
310.  
311. - Tak, Łukierio.
312.  
313. - Dawno - powiadam - powinien był pan przyjść przeprosić panią... Chwała Bogu, żeście się pogodzili.
314.  
315. - Dobrze, Łukierio, dobrze - powiada - idź już, Łukierio.
316.  
317. I uśmiechnęła się, ale tak jakoś dziwnie. Tak dziwnie, że Łukieria po dziesięciu minutach wróciła, żeby się jej przyjrzeć: "Stoi pod ścianą przy samym oknie, głowę wsparła na ręce, stoi ci tak i rozmyśla. A tak głęboko zamyślona, że mnie nie usłyszała, jak tam stoję i patrzę na nią z drugiego pokoju. Widzę, że się jakby uśmiecha, stoi, myśli i uśmiecha się. Popatrzyłam ci na nią, obróciłam się cichutko, wyszłam i sama się także zamyśliłam... Wtem słyszę, że okno zostało otwarte. Zaraz poszłam przestrzec:
318.  
319. - Chłodno, żeby się pani nie zaziębiła...
320.  
321. A tu widzę, że weszła na parapet i cała tam stoi w otwartym oknie, odwrócona do mnie plecami, a w rękach trzyma obraz. Serce we mnie zamarło; wołam:
322.  
323. - Proszę pani, proszę pani!
324.  
325. Usłyszała, poruszyła się, jak gdyby miała się odwrócić do mnie, ale się nie odwróciła, tylko postąpiła krok naprzód, obraz przycisnęła do piersi i rzuciła się w dół!
326.  
327. To tylko pamiętam, że gdym wszedł do bramy, była jeszcze ciepła. A tu - wszyscy na mnie patrzą. Z początku coś tam wykrzykiwali, lecz nagle zamilkli i rozstępują się przede mną, a ona... ona leży z tym obrazem. Pamiętam jak skroś mgłę, że podszedłem ku niej w milczeniu i długo wpatrywałem się. Stała tam także Łukieria, a ja jej nie widziałem. Twierdzi, że mówiła do mnie. Zapamiętałem jedynie jakiegoś mieszczanina; wciąż powtarzał, że "tylko krzynka krwi wyciekła z ust, krzynka, krzynka!" i wskazywał mi tę krew - tuż obok, na kamieniu. Zdaje się, żem dotknął palcem, zaplamiłem palec, patrzę nań (to pamiętam), a ten mi wciąż: "Tylko krzynka, krzynka."
328.  
329. - No więc co z tego, że krzynka? - ryknąłem podobno na cały głos, wzniosłem ręce i rzuciłem się na niego...
330.  
331. Och, szaleństwo, szaleństwo! Nieporozumienie! Nieprawdopodobieństwo! Niemożliwość!
332.  
333.  
334.  
335. IV. SPÓŹNIŁEM SIĘ ZALEDWIE O PIĘĆ MINUT
336.  
337. A czyż nie tak? Czy to prawdopodobne? Czy można powiedzieć, że to możliwe? Dlaczego, po co umarła ta kobieta?
338.  
339. Ach wierzcie mi, ja rozumiem: ale czemu umarła - to bądź co bądź zagadka. Przeraziła ją moja miłość, zastanowiła się poważnie: przyjąć ją, czy odrzucić? I nie wytrzymała tego pytania, i wolała umrzeć. Wiem, wiem, zbędne głowić się nad tym: dała zbyt wiele obietnic, zlękła się, że ich dotrzymać nie zdoła - to jasne. Jest kilka okoliczności całkiem niesamowitych.
340.  
341. No bo dlaczego umarła? To pytanie bądź co bądź trwa. To pytanie stuka, stuka w moim mózgu... Byłbym ją przecie zostawił tak, gdyby zechciała, żeby tak pozostało. Ale nie uwierzyła w to, ot co! Nie, nie, kłamię: wcale nie to. Po prostu dlatego, że ze mną musiała postąpić rzetelnie: jeżeli kochać - to pełnią miłości, a nie tak jak kochałaby kupca. A że była zbyt prawa, zbyt czysta, by przystać na taką miłość, jakiej wymagał kupiec, tedy nie chciała mnie zwodzić. Nie chciała łudzić półmiłością imitującą miłość albo nawet ćwierćmiłością. Arcyuczciwe są niektóre kobiety, o tak! A ja jej chciałem zaszczepić pełnię serca, pamiętacie? Dziwaczny pomysł!
342.  
343. Ogromnie mnie ciekawi: czy mnie szanowała? Nie wiem: gardziła mną, czy nie? Nie sądzę, żeby gardziła. Nader to osobliwe: dlaczego ani razu nie przyszło mi do głowy, że ona mną pogardza? Byłem jak najmocniej przeświadczony, iż jest przeciwnie - aż do tamtej chwili, kiedy spojrzała na mnie z surowym zdziwieniem. Właśnie: z surowym. Wtedy to w lot zrozumiałem, że ona mną gardzi. Zrozumiałem bezpowrotnie, na wieki! Och, niechby gardziła - chociażby przez całe życie - byleby żyła, byleby żyła! Dopiero co jeszcze chodziła, mówiła. Ani rusz nie pojmuję, że się rzuciła z okna! I skąd mogłem przypuścić - choćby na pięć minut przedtem? Zawołałem Łukierię. Ja teraz Łukierii nie odprawię za nic w świecie!
344.  
345. Och, mogliśmy jeszcze dojść do porozumienia. Ogromnie tylko odwykliśmy wzajem jedno od drugiego, ale czyliż nie można było na nowo się przystosować? Czemu, czemu nie mielibyśmy zbliżyć się, rozpocząć nowego życia? Ja jestem wielkoduszny, ona też - oto punkt styczności! Jeszcze tylko kilka słów, nie więcej niż dwa dni - wszystko by zrozumiała.
346.  
347. Najbardziej bolesne jest to, że to wszystko było przypadkiem, barbarzyńskim, prostackim przypadkiem. Oto klęska! Pięć minut - i moment przesunąłby się bokiem jak chmura i nigdy by jej to potem nie przyszło do głowy. I koniec byłby taki, że wszystko by zrozumiała. A teraz - znowu puste pokoje, teraz znów samotność. Oto stuka wahadło, jemu nic do tego, jemu niczego nie żal. Nie ma nikogo - oto klęska!
348.  
349. Chodzę, wciąż chodzę. Wiem, wiem, nie odpowiadajcie: śmieszy was, że się skarżę na przypadek i na pięć minut. Ale to przecież oczywiste. Rozważcie to tylko: nie zostawiła nawet kartki, że - tak a tak - "proszę nikogo nie winić z powodu mojej śmierci", jak się zawsze robi. Alboż nie mogła się zastanowić nad tym, że może sprawić kłopot nawet Łukierii: "Sama przy niej byłaś, no i wypchnęłaś ją." Co najmniej by ją niesłusznie obryzgano, gdyby nie to, że cztery osoby przez okna w oficynie widziały, jak stała z obrazem w rękach i jak sama wyskoczyła. Ale to przecie także przypadek, że ludzie stali i widzieli. Nie, to wszystko - moment, jeden tylko nieobliczalny moment. Raptowność i fantazja! Cóż stąd, że się modliła przed obrazem? To nie znaczy, że - przed śmiercią. Wszystko to trwało może ledwie dziesięć minut, cała decyzja - wtedy mianowicie, kiedy stała pod ścianą z głową przytuloną do dłoni i uśmiechała się. Nawiedziła ją przelotna myśl, zawirowało jej w głowie, tak, tak... że się jej nie zdołała oprzeć.
350.  
351. To wyraźne nieporozumienie, mówcie, co chcecie. Ze mną jeszcze można by żyć. A jeżeli to niedokrwistość? Po prostu z powodu anemii, z wyczerpania energii życiowej? Zmęczyła się podczas owej zimy - ot co!
352.  
353. Spóźniłem się!!!
354.  
355. Jaka ona szczuplutka w trumnie, jak się wyostrzył kontur noska. Rzęsy leżą jak strzałki. I przecie, kiedy upadła, nic sobie nie zgruchotała, nie złamała. Tylko ta jedna "krzynka krwi"! Ot, łyżeczka deserowa. Wstrząs wewnętrzny. Dziwaczna myśl: gdyby można było jej nie pochować? Bo jeżeli ją wyniosą, to... och nie, to prawie niemożliwe. Och, wiem dobrze, że muszą ją wynieść, nie jestem obłąkańcem i wcale nie mówię od rzeczy, przeciwnie, nigdy nie rozumowałem jaśniej... ale jakże tak: znowu nikogo w domu, znowu dwa pokoje i znów ja sam jeden z kasą pożyczkową. Maligna, maligna, oto gdzie maligna! Zadręczyłem ją - oto prawda!
356.  
357. Cóż mnie teraz obchodzą wasze paragrafy Na co mi wasze normy, wasze obyczaje, wasze życie, wasze państwo i wasza wiara Niechaj mnie sądzi ten wasz sędzia, niech mnie postawy przed waszym sądem, przed waszym jawnym trybunałem - a powiem, że się do niczego nie przyznaję. Sędzia zawoła:
358.  
359. - Proszę milczeć, oficerze!
360.  
361. A ja mu odkrzyknę:
362.  
363. - Gdzie znajdziesz teraz taką siłę, co mnie skłoni do posłuchu? Czemu ponury bezwład zniszczył to, co mi jest ponad wszystko drogie Cóż mi teraz wasze prawa. Ja się wyłączam. Och, wszystko mi jedno.
364.  
365. Ślepa, ślepa, martwa, nie słyszy. Nie wiesz, jakim rajem byłbym cię otoczył! Raj był w mojej duszy, byłbym go roztoczył wokół ciebie! No cóż, ty byś mnie nie kochała - niech tam, i cóż z tego. Wszystko byłoby tak samo. Opowiadałabyś mi tylko, ot, jak przyjacielowi - i dobrze by nam było, i śmialibyśmy się, pogodnie patrząc sobie wzajemnie w oczy. No i tak byśmy żyli. A gdybyś nawet pokochała innego - no trudno, niech tam. Chodziłabyś z nim, uśmiechnięta, a ja bym patrzył z drugiej strony, obcy. Och niech tam, byleby tylko chociaż raz otworzyła oczy! Na jedno jedyne mgnienie! Żeby spojrzała na mnie ot tak, jak jeszcze tak niedawno, kiedy stała przede mną przysięgając, że będzie wierną żoną! Ach, w jednym spojrzeniu zrozumiałaby wszystko!
366.  
367. Martwota! Och, naturo! Ludzie są samotni na ziemi - w tym tragizm. "Czy jest w polu żywy człowiek" - woła rosyjski heros. Wołam i ja - chociażem nie heros - i nikt się nie odzywa. Powiadają, że słońce żywi wszechświat. Wzejdzie słońce i - popatrzcie nań, czy to nie trup. Wszystko martwe i wszędzie trupy, samotni tylko ludzie, a wokół nich milczenie - oto świat! "Ludzie, miłujcie się wzajemnie" - kto to powiedział? Czyje to wezwanie. Stuka, stuka wahadło, nieczule, dojmująco. Druga w nocy. Jej buciki stoją przed łóżeczkiem, rzekłbyś, że czekają na nią.
368.  
369. Nie, doprawdy, kiedy ją jutro wyniosą, co ze mną będzie?