Ortadoğu

From Bernard Lewis , 2 Months ago, written in Plain Text.

Embed

Download Paste or View Raw
Hits: 188

Bernard Lewis

ORTADOĞU

Kitabın

Özgün Adı:The Middle East

İÇİNDEKİLER

Önsöz

1. KISIM Giriş 1

2. KISIM Geçmiş

1 Hıristiyanlık Öncesi 23

2 İslamiyet Öncesi . 37

3. KISIM İslamiyet’in Doğuşu ve Yükselişi

3 Kökenler 57

4 Abbasi Halifeliği 84

5 Bozkır Halklanmn Gelişi 97

6 Moğöllar’m Ardından 116

- 7 Barut İmparatorlukları 127

4. KISIM Kesitler

8 Devlet 153

9 Ekonomi 181

10 Seçkinler 207

11 Halk 238

12 Hukuk ile Din 253

13 Kültür 283

5. KISIM Modern Çağ

14 Mücadele 315

15 Değişim 331

16 Etki ve Tepki 353

17 Yeni Düşünceler 365

18 Savaşlar 385

19 Özgürlükler 415

Notlar 453

Kaynakça 458

Takvim Hakkında 460

Kronoloji 462

Haritalar 470

Dizin 481

ÖNSÖZ

Ortadoğu’nun tarihini tek bir ciltle anlatan, çoğunluğu İslamiyet’in ortaya

çıkışıyla başlayan ya da Hıristiyanlık çağının başlangıcıyla sona eren birçok

kitap yazılmıştır. Ben kitabıma Hıristiyanlığın ortaya çıkışı ile başlarken iki

amaç güdüyorum,ilk amacım,İslam Devleti’nin kurulması ve Hz. Muhammed’in

görevinin odağındaki İslamiyet öncesi Arabistan ile büyük Bizans ve Pers

imparatorluklarını tarihteki mütevazı yerlerinden kurtarmaktır. Yüzyıllardır

Ortadoğu’yu parçalayan ve paylaşan bu birbirinin karşıtı güçler yüzeysel bir

yaklaşımı hak etmiyor doğrusu.

İkinci amacım ise, bugün tanıdığımız Ortadoğu ile bölgenin tarihi belge ve

anıtları aracılığıyla tanıdığımız eski uygarlıkları arasında köprü kurmaktır.

Hıristiyanlığın başlangıcında, başka bir deyişle Hz. İsa ile Hz. Muhammed

arasındaki dönemde, Pers İmparatorluğu’nun batısında kalan bölgeler

Helenleştirme, Romalılaştırma ve Hıristiyanlaştırma süreçlerinden

sırasıyla geçerken eski uygarlıkların tüm izleri olmasa da anılan kaybolmuştur.

Kaybolan anıların bir bölümü modem çağ arkeologları ve doğu bilimcileri

tarafından yeniden gün ışığına çıkarılmıştır.İlk çağ’ın sonlarından başlayarak

Ortaçağ’dan modern Ortadoğu’ya kadar doğrudan süregelen bağlantılar dikkate

değerdir.

Ortadoğu tarihinin kaleme alınması için yapılan ilk modem girişimlerde,

tarihin derinlemesine ve kolay anlaşılmasında olmazsa olmaz değilse bile

zorunlu olan siyasi ve askeri olayların tarihçesine önem verilmiştir. Tarihçilere

teşekkürlerimle birlikte, çok gerekmedikçe siyasi tarihi anlatmadan, özellikle

ekonomik, toplumsal ve en önemlisi kültürel tarih üzerinde durdum.Bu bakış

açısıyla, çağdaş kaynaklardan yararlandım; tarihçeler,seyahatnameler, belgeler,

yazıtlar, zaman zaman da öyküler ve şiirlerden alıntılar yaptım. Kaynakların var

olan İngilizce çevirilerini kullandım, çevirisi olmayanları kendim çevirdim.

Yazılı belgelerin yanı sıra, resimlerin katkısı da çok önemli oldu. Metinlerden ve

hatta analizlerden çok da kolay elde edilemeyen görüşler sağladılar.

Böylesine önemli, zengin ve hareketli bir bölgenin iki bin yıllık tarihini bir

kitap cildine sığdırmaya çalışmak, taşıdığı önemin büyük bir kısmına değine

memeyi de beraberinde getiriyor. Bu konuda çalışan her araştırmacının kendi

seçimini yapması gerekiyor. Benim de kendi kişisel seçimimi yapmam gerekti.

Daha çok en özgün bulduğum olaylara, kişilere ve durumlara önem verdim. Ne

kadar başarılı olduğuma siz okurlarım karar vereceksiniz.

Princeton Üniversitesi’deki genç araştırmacılar, David Marmer, Michael

Doran, Kate Elliott ve Jane Baun’a bu kitabın hazırlanmasında ve sizlerle

buluşmasındaki önemli katkılan için teşekkürlerimi ve takdirlerimi sunuyorum.

Özellikle titiz, bilimsel ve eleştirel yaklaşımı için Jane Baun’a sonsuz

teşekkürler.Asistanım Annamarie Cerminaro’ya kitabın ilk taslağından son

durumuna kadar her aşamasındaki özenli ve sabırlı katkısı için teşekkür

ediyorum. Kitabın resimlendirilmesi, editörlüğü ve yayınlanmasında değerli

emekleri ve sabırları için Benjamin Buchan, Tom Graves ve dizini hazırlayan

Douglas Matthews’e teşekkür ediyorum. Kitabın hazırlanma sürecini

hızlandırmak ve sonucun niteliğini artırmak için çok çaba gösterdiler.

Katkıda bulunan herkese, kabul ettiğim tüm önerileri ve fikirleri için

teşekkür ediyorum; kabul etmediklerim için ise kendilerinden özür diliyorum.

Bundan da açıkça anlaşılacağı gibi, kitapta olabilecek tüm hatalar bana aittir.

BERNARD LEWIS Princeton, Nisan 1995

1. KISIM

GİRİŞ

Gün içinde herhangi bir saatte insanların, aslında yalnızca erkeklerin, bir

masada oturup bir bardak çay ya da bir fincan kahve içerken yanında da

sigaralarını tellendirdikleri, gazetelerini okuyup, tavla oynarken bir kenardaki

televizyon ya da radyoya kulak verdikleri kahvehane ya da çayhanelere

Ortadoğu’nun pek çok şehrinde sıkça rastlanır.

Ortadoğu’daki kahvehanelerde zamanlarını geçiren insanların dış görünüşleri

Avrupa’daki,özellikle de Akdeniz Avrupası’ndaki kahvehanelerdeki insanlardan

farklı değildir. Ancak elli yıl önce aynı yerde bulunan insanlardan çok farklı,

yüz yıl önceki insanlardan ise bambaşkadır. Böyle bir fark, Avrupa’daki bir

kahvehanede bulunan insanlar için de söz konusudur ama bu iki farklılık

birbirine benzemez. Avrupalı’nın giyim, görünüş, tavır ve davranışlarında ortaya

çıkan değişikliklerin neredeyse tamamı Avrupa kökenlidir. Birkaç istisnası

olmakla birlikte, bu değişim toplumun kendisinden kaynaklanır; istisnalar işe

yakın ilişkide bulunulan Amerikan toplumundan etkilenmiştir.

Ortadoğu’da gerçekleşen değişiklikler ise,bu durumun tam aksine dış

kaynaklıdır. Ortadoğulu’nun kendi geleneklerine tümüyle yabancı toplumlardan

ve kültürlerden kaynaklanmıştır.Kahvehanedeki bir masanın başında bir

iskemleye oturmuş gazete okuyan adam, kendisinin ve daha önce de anne

babasının yaşamlarını etkilemiş olan değişiklikleri taşımaktadır. Hali, tavrı, dış

görünüşü, giyinişi ve davranışları, hatta kimliği ile modem çağlarda Batı'dan

gelip Ortadoğu’yu etkisi altına alan son derece güçlü ve yıkıcı değişiklikleri

simgeler.

Açıkça görülen ilk ve en belirgin değişiklik giyiniş biçimindedir. Geleneksel

giysiler giymesi de olasıdır ama şehirlerde buna pek rastlanmaz. Genellikle Batı

tarzında gömlek ve pantolon ya da günümüzdeki gibi tişört ve kot giyer.

Giyinmek, özellikle dünyanın bu bölgesinde, yalnızca örtünmek, soğuktan ve

sıcaktan korunmak için değil, kimliğini tanımlamak, kökenini göstermek ve aynı

gruptakilerce tanınmak için çok önemlidir.M.Ö.VII.yy’da peygamber

Zephaniah’ın kitabında (1:8), Allah'ın “Kurban gününde tuhaf biçimde giyinen

herkesi” cezalandıracağı yazıyordu. Museviler’in ve sonra da Müslümanların

kitaplarında inananların inanmayanlar gibi giyinmemeleri, kendi ayırt edici

giysilerini giymeleri buyrulur. “Onlar gibi olmamak için kafirler gibi

giyinmeyin” genel bir uyarıdır.Hz.Muhammed’e atfedilen bir hadise göre

“başörtüsü, inançsızlıkla inanç arasındaki sınır” olarak kabul ediliyor. Bir başka

hadise göre, “diğerlerine benzemeye çalışan onlardan biri olur". Yakın zamanlara

kadar, bazı yerlerde günümüzde bile, her etnik grubun, her dini zümrenin, her

aşiretin, her bölgenin ve bazen de her meslek grubunun kendine özgü, ayırt edici

bir giyiniş şekli vardır.

Kahvehanede oturan adamın (Türkiye dışında) hâlâ bir tür şapka, belki bir

takke ya da daha geleneksel bir şey giymesi olasıdır. Osmanlı' dönemine ait

mezarlıkları görenler, kişinin yaşarken giydiği başlığın mermerden yapılmış bir

benzerinin mezar taşlarının üzerinde yer aldığını anımsayacaktır. Bir kadıya ait

mezar taşında kadı sarığı, bir yeniçerinin mezar taşında katlanmış elbise koluna

benzeyen özel yeniçeri başlığı bulunur. Mezar taşlarında kişinin yaşarken yaptığı

mesleği simgeleyen başlık yer alır. Bir kişiyi mezarında da bırakmayan

bir ayrımın, o kişi yaşarken ne kadar fazla önemli olduğu ortadadır. Yakın

zamanlara kadar Türkçedeki “şapka giymek” deyimi İngilizcedeki “totum one’s

coat” (paltosunu ters yüz etmek)şeklindeki-eski bir deyimle aynı anlamda

kullanılıyordu. Deyimin anlamı dininden dönmek, başka dine geçmekti.

Günümüzde Türkiye’de şapka, kasket ya da dindarların giydiği başlık gibi pek

çok türde şapka kullanıldığı düşünüldüğünde artık bu deyimin anlamını

kaybettiği açıktır. Öte yandan Arap ülkelerinde Batı tarzında şapkalar nadir

kullanılır, İran’da bile durum aynıdır. Giyinme tarzının, özellikle de şapkanın

Batılılaşma süreci, Ortadoğu'nun modernleşme aşamalarını göstermesi açısından

önemlidir.

Modernleşmenin gerçekleştiği pek çok alanda olduğu gibi giyimde de

değişimin başlangıcı askeriye ile olmuştur. Batılı askeri üniformalar, reformcular

açısından büyülü bir çekiciliğe sahipti. Müslüman hükümdarlar, savaş

alanlarında ordularının kafir düşmanlar karşısında peş peşe yenik düşmesiyle

birlikte, istemeyerek de olsa düşmanlarının silahlarının yanı sıra, kurumlarını,

Batı tarzında üniformalarını ve teçhizatlarını da benimsediler. XVIII.yy

sonlarında Osmanlı ordusundaki ilk reform çalışmalarında Batılı silahları ve

talim yöntemlerini benimsemelerinin gerekli olduğu düşünülse bile, Batılı

üniformaları benimsemeleri gerekli değildi. Bu, askeri değil toplumsal bir

seçimdi. Bu seçim, Libya ve İran İslam Cumhuriyeti de dahil olmak üzere tüm

Müslüman ülkelerin modern orduları tarafından yapılmıştır. Batılı silahların ve

taktiklerin etkileri ve güçleri nedeniyle tercih- edilmeleri bir zorunluluk

olmuştur, ancak üniforma ve siperli kasket için herhangi bir zorunluluk olmadığı

halde hâlâ giymektedirler. Bu tarz değişikliği, şiddete ve net olarak karşı çıkanlar

için bile Batı kültürünün süregelen çekiciliğinin ve otoritesinin bir kanıtı

olmuştur.

Askeri üniformalardaki en son değişiklik şapkada oldu. Çoğu Arap ülkesinde

kahvehanedeki adamın bugün bile, desen ve rengiyle toplumsal ya da bölgesel

aidiyetini simgeleyen geleneksel bir şapka giyiyor olması mümkündür. Başın

örtülmesinin sembolik durumu açıkça ortadadır. Müslümanlar için önemli bir

nokta da çoğu Avrupalı şapka tarzının siperli olması nedeniyle namaz kılmaya

engel oluşuydu. Hıristiyanların aksine Müslümanlar, Museviler gibi bir saygı

ifadesi olarak başları örtülü ibadet ederler. Müslüman ibadeti olan namaz, alın

yere değerek secde etmeyi gerektir ancak şapkanın siperi bunu engeller.

Ortadoğu’daki Müslüman orduları Batılı üniformaların neredeyse aynısını

giymişler ancak uzunca bir zaman Batılı şapkaları giymeyip, geleneksel şapka

tarzlarını sürdürmüşlerdir. XIX.yy'ın ilk önemli reformcularından Sultan

Mahmud (padişahlığı 1808-1839) Arapçada “tarbış” adı verilen yeni bir şapka

türünü, fesi getirmişti. Önceleri kabul görmeyen ve kafir icadı olarak görülen fes

zamanla kabul edilerek Müslümanlığın bir simgesi haline geldi. Türkiye

Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk

tarafından 1925’te fesin kaldırılması da tıpkı kabul edilirken olduğu kadar sert

tepkilere yol açtı. Toplumsal sembolizmin uzmanı olan Atatürk, fesin ve

geleneksel erkek şapkalarının yerine Avrupa şapka ve kasketlerin giyilmesi

yasasını koyarken, yaptığı şey kesinlikle bir otoritenin yersiz kaprisi değildi.

Kendisi de, yanında olanlar da, ona karşı çıkanlar da verdiği bu önemli

toplumsal kararın anlamını çok iyi biliyorlardı.

Bu türden bir değişim ilk değildi. XHI.yy’da Ortadoğu’nun Müslüman

topraklan Moğollar tarafından fethedilmiş, Hz. Muhammed döneminden sonra

ilk olarak Müslüman olmayan bir hükümdar başa geçmiş ve Müslümanlar askeri

alanlarda Moğol yöntemlerini benimsemişlerdi.Moğolların himayesine hiç

girmemiş olan Mısır’da bile Müslüman emirleri Moğollar gibi giyinmeye,

onların teçhizatlarını kullanmaya ve Müslümanların adetleri saçlarını kısa

kesmek olduğu halde, Moğollar gibi uzatmaya başlamışlardı. Müslüman

ordularının Moğolların üniformalarını ve teçhizatlarını benimsemelerinin nedeni

bugün giydikleri üniforma ve siperli şapkaları benimseme nedenlerine

dayanıyordu. Bu neden, benimsedikleri şeylerin zamanlarının en önemli askeri

gücünün dış görünüşünü ve taktiklerini simgeliyor olmasıydı. Moğolların

üniformalarının, teçhizatların ve saç biçimlerinin etkileri 1315 yılına kadar

sürmüştür. Ortadoğu’daki Moğol hakanlarının Müslümanlığı kabul etmelerinin

ardından, Mısır sultanı askerlerin saçlarını kesmelerini, benimsedikleri Moğol

tarzını bırakmalarını, geleneksel Müslüman giysilerini ve şapkalarını giymelerini

emretmişti. Böyle bir değişiklik modem Müslüman ordularında henüz

olmamıştır.

Askeriyeden sonra sarayda değişimler olmaya başladı. Sultanın giysileri

Batıkların aynısı gibi görünmemesi için farklılaştırılmaya çalışılmış ama çok

farklı olmayan yine Batı giysisi gibi görünen bir değişim geçirmişti. Sultan

Mahmud’un askeri giyim reformundan önce ve sonra yapılmış iki portresi

Topkapı Sarayı’nda yer almaktadır. Aynı ressamın yaptığı anlaşılabilen bu iki

portrede II.Mahmud aynı atın üstünde,aynı açıdan görünür. Portrelerden birinde

geleneksel Osmanlı giysileriyle,diğerinde pantolon ve ceket ile resmedilmiştir.

Atatürk daima yaptığı gibi konuyu temelinden ele alarak “Uygar giysiler

giyelim” derken neyi anlatmak istemiştir? Eski uygarlıkların giysileri neden

uygar değildir? Atatürk’e göre uygarlık, modernliktir,yani Batı uygarlığıdır.

Sultandan sonra sarayda da Batık giyim tarzı etkili olmuştur. İlk ke2 o

dönemde siviller için giyim kanunları konuldu ve uygulandı. Osmanlı saray

memurlarının giymeye başladık-lan pantolon ve redingot, diğer memurlara da

yayıldı. XIX.yy sonlarında artık Osmanlı topraklarındaki tüm devlet

memurları;türlü pantolon ve ceketler giyiyorlardı. Giysilerdeki bu

değişim,toplumsal yapının önemli bir değişim içinde olduğunun göstergesiydi.

Yeni giyim tarzı memurlardan sonra şehirlerde yaşayan halk arasında da

benimsenmeye başladı. İran’da bu boyuttaki bir değişimin gerçekleşmesi zaman

almıştır- Osmanlı’da da, İran’da da işçi sınıfının ve kırsal kesimde yaşayanların

Batılı giysileri benimsemeleri uzun sürmüştür ve henüz tamamen

benimsenmemiştir. 1979 İslam Devrimi’nden sonra bile İran Cumhuriyeti devlet

adamları Batılı tarzı ceket ve pantolon giymişlerdir. Kravat takmayı

benimsemeyerek Batılı geleneklere ve kısıtlamalara karşı koyduklarını

göstermeye çalışmışlardır.

Kadınların giyiminde Batılılaşmaya ve modernleşmeye karşı direniş güçlü

olmuştur. Değişim, çok sonraları yaşanmıştır, bugün de olduğu gibi, hiçbir

zaman erkeklerdeki orana ulaşamamıştır. Müslümanların kadın ahlakı ile ilgili

kuralları bu durumu oldukça kritik bir sorun ve sıkça gündeme gelen bir tartışma

konusu haline getirmiştir. Atatürk bile erkekler için fesi ve geleneksel şapkaları

yasakladığı halde, kesinlikle peçeyi yasaklamamıştır. Peçenin kaldırılmasını,

erkeklerin başlıklarının kaldırılmasındaki gibi kanuni yaptırımlar değil,

toplumsal baskı sağlamıştır. Kadın giyimindeki değişiklik süreci, başka

konulardaki gibi farklı kadın gerçeklerini ortaya koymaktadır. Kahvehanede

kadınlara nadiren rastlanır, onlar da çoğunlukla geleneksel giyim tarzına uygun

olarak örtünmüşlerdir. Ama bazı ülkelerde, zengin olanların gittikleri pahalı otel

ve kafelerde modern giyimli, başka bir deyişle Batılı tarzı giyinmiş kadınlara

rastlanır.

Batı karşıtı, radikal ülkelerde giyimde gerçekleşen değişim, başka bir ciddi

değişimi göstermektedir. Bu ülkelerde yaşayanların tamamen olmasa bile bazı

Batılı giysileri giymesi gibi, devletler de yazılı bir anayasa, bir yasama meclisi

ve çeşitli seçim biçimleri kullanarak Batılı tarzı ceket ve şapka giymiş

olmaktadır. Eski İran’da veya kutsal İslami tarihlerinde yer almamasına rağmen,

İran İslami Cumhuriyeti’nde durum böyledir: ”

Kahvehanedeki bir masa başında, bir sandalyede otururken bıraktığımız

adama dönecek olursak, her iki eşya da Batı etkisinden gelen yeniliklerdir. Antik

çağlarda ve Roma döneminde Ortadoğu’da masa ve sandalye kullanılırdı ama

Arap fetihlerinden sonra yok oldular. Araplar ağacın az, tahtanın değerli olduğu

bir ülkeden gelmişlerdi. Yün ve deri bol öldüğü için evleri ve tüm binaları

döşemekte, giysileri yapmakta bunları kullanırlardı. Halılarla kaplanmış

minderlerde ve divanlarda (divan sözcüğünün kökeni Ortadoğu'dur) oturur,

süslemeler yapılmış tepsilerde yemek yerlerdi. XVIII.yy’ın başında yapılan

Osmanlı minyatürlerinde Osmanlı saray kutlamalarında Avrupalıların figürleri

yer alır. Avrupalılar ceketleri, pantolonları ve şapkalarıyla birlikte üzerine

oturdukları sandalyeleri ile Osmanlılardan ayrılırlar. Osmanlılar

konukseverlikleri ile tanınırdı ve Avrupalı konuklarını sandalye ile ağırlamışlardı

ama kendileri kullanmazlardı.

Kahvehanedeki adam şimdi kahvesini içerken sigarasını tüttürüyor. Sigara

Batı, daha doğrusu Amerikan kökenlidir. Tütünün Ortadoğu’ya XVII. yy’ın

başında İngiliz tüccarlar tarafından getirildiği ve çok kısa sürede popüler olduğu

bilinmektedir. Kahve ise XVI.yy’da gelmiştir. Habeşistan’da çıkan kahve Güney

Arabistan’a oradan da Mısır, Suriye ve Türkiye’ye gitmiştir. Türk tarihçileri

kahvenin Kanuni Sultan Süleyman’ın zamanında (1520-1566) biri Halep’ten,

diğeri Şam’dan gelen iki Suriyeli tarafından getirildiğini ve bunların İstanbul’un

ilk kahvehanelerini açtıklarını söylemektedirler.-Kahve çok rağbet görmüştür,

öyle ki Halepli kahvehane sahibinin üç yıl içinde beş bin altın kazandığı rivayet

edilir. Kahvehane kültürünün oluşması, hem başkaldırıdan korkan devlet

adamlarının, hem de bu tür keyif verici maddelerin İslam hukukuna aykırı

olmasından kaygılanan din adamlarının telaşa kapılmasına yol açmıştı. l633’te

Sultan IV. Murad kahveyi ve tütünü yasaklamış ve içenlerin öldürülmesini

buyurmuştu. Tütünün destekçileri ve karşıtları arasındaki tartışmalar sürerken,

1634’te tütün tiryakisi olması nedeniyle görevinden alınarak sürgüne gönderilen

baş müftü Mehmed Bahai Efendinin fetvasıyla tütün yasal ilan edildi. Aynı

çağda yaşamış Osmanlı yazar Katip Çelebi tütünün yasallaştırılmasını kendi

bağımlılığı yüzünden değil, yasak olanın daha çok istek doğuracağı ilkesinden

ve halkın yararına yapıldığını söylemiştir.

Kahvehanedeki adamı gazete okurken ya da birinin okuduğu gazeteyi

dinlerken görebiliriz. Gazete, tek tek kişileri ve toplumun tamamım etkileyen en

genel ve büyük değişikliklerden biridir. Gazete, bölgenin büyük bölümünde,

Ortadoğu’da en yaygın kullanılan dil olan Arapça dilinde basılır. Verimli

Hilal’de (Mezopotamya-Suriye ve Ürdün bölgesi), Kuzey Afrika’da ve Mısır’da

eski çağlarda konuşulan diller yalnızca dini törenlerde ya da küçük azınlıklar

arasında kalmak suretiyle yok olmuştur. Musevilerin dini ve edebi dil olarak

korudukları, modern İsrail devletinde siyasi ve gündelik dil olarak yeniden

kullanmaya başladıkları İbranice tek istisna olarak kalmıştır. İran’da konuşulan

eski dilde değişiklikler olmuş ama yerini Arapça’ya bırakmamıştır. Ancak

İslamiyet’in yayılmasıyla birlikte Arap harfleri kullanılmaya başlanmış, çok

sayıda Arapça sözcük Farsça’ya geçmiştir. Farsça'nın başına gelenler, Türkçe'nin

de başına gelmiştir. Ancak reformcu Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk,

Türkçenin yazımında kullanılan Arap alfabesinin yerine yeni Latin alfabesini

getirmiş ve böylece önemli bir kültürel değişimi gerçekleştirmiştir. Türki dil

ailesinden dillerin konuşulduğu Sovyetler Birliğinin bazı eski cumhuriyetlerinde

de Türklerdeki durumun benzerine rastlanır.

Antik çağlardan itibaren Ortadoğu’da yazıya rastlanır. Yazının

bulunmasından önce kullanılan simge, işaret ve resim dizgelerinin geliştirilmesi

ile bulunan ilk alfabenin ana vatanı Ortadoğu’dur. İbrani, Arap, Latin ve Yunan

alfabeleri, Levant kıyısında (Doğu Akdeniz) yaşayan ve ticaretle uğraşan

halkların ilk alfabelerinden kaynaklanmıştır. Alfabe ile metinlerin yazılması ve

çözümlenmesi kolaylaşırken, VIII. yy’da Çin’den kağıdın gelmesi ile yazılı

metinlerin üretimi ve yayılması çok daha hızlı olmuştur. Öte yandan,

Uzakdoğu’da ortaya çıkan matbaa Batı’ya doğru ilerlerken Ortadoğu’ya

uğramamıştır. Ancak matbaanın hiç bilinmiyor olmadığı, Ortaçağ’da kullanılmış

bir tür tahta baskısı izlerinden anlaşılmaktadır. XIII.yy'ın sonlarında İran'ın

Moğol hükümdarların kağıt para basma girişimleri, işçilere kağıt para ödeyip

vergilerini altın olarak almak istedikleri için paraya karşı doğan güvensizlik

nedeniyle başarılı olamamıştı. Matbaanın Ortadoğu’ya girişi Çin’den değil,

Türkiye’den olmuştur. Kafir, ülkelerde olanlarla ilgilenmemeyi tercih

eden Osmanlı tarihçileri, matbaanın icadı ile ilgilenmiş, Gutenberg;ve ilk matbaa

makinesi ile ilgili birkaç satır bile yazmışlardı. Ortadoğu’ya matbaayı 1492'de

İspanya’dan sürgün edilen İspanyol Musevileri’nin de getirdiğine ilişkin

kaynaklar vardır. Matbaa ile birlikte, basılı kitaplarla Batı el sanatlarını,

düşüncelerini, yeteneklerini ve bunları üretme bilgisini de

getirmişlerdi.Museviler’den sonra Müslüman olmayan başka topluluklar da

benzer etkilenmeye yol açmıştır. Bu etkinlikler, halkın tamamının kültürünü

etkileyecek denli güçlü olamamış ama başlangıç noktası olmuştur. Osmanlı

arşivlerindeki vasiyetname belgelerinden,Avrupa’daki Arapça harflerle basılmış

kitapları Müslümanların satın aldığı anlaşılmaktadır. XVIII.yy’ın başında

İstanbul’da kurulan ilk Müslüman matbaasında Hıristiyan ve Musevi ustalar

çalışmışlar.

Gazetelerin ortaya çıkışı çok sonra olduğu halde, Müslüman aydınlar basının

olanaklarının ve elbette tehlikelerinin farkındaydılar. l690’da Fas’ın İspanya

elçisi olan, Vezil-el Gassani lakaplı Muhammed ibn Abdül Vahab, gazetelerden

“haberler yazdığı söylenen ama sansasyonel yalanlarla dolu yazılar basan yazı

fabrikaları” olarak söz etmiştir.XVIII. yy’da Osmanlılar’ın;Avrupa matbaasını

bildikleri ileri sürülmekteydi. Basın Ortadoğu’ya doğrudan Fransız Devrimi’nin

bir sonucu olarak girmiştir. Ortadoğu’da basılan ilk gazete, 1795’te Fransız

Elçiliği’nde basılmış olan Gazette Française de Constantinople’dir. Fransız

vatandaşları için basılmış olmasına karşın, Fransız olmayanlarca da okunmuştur.

General Botıaparte aracılığıyla Mısır’a ulaşmasından sonra Kahire’de Fransız

gazeteleri ve resmi gazetelerin basımına başlanmıştır. Kahire’de Fransızlar

tarafından Arapça bir gazete çıkarıldığı konusunda bilgiler olmasına karşın,

bugüne kadar bu gazeteye rastlanmamış olması, gazetenin hayata geçirilmemiş

olduğunu göstermektedir.

Geleneksel Müslüman toplumlarında hükümdarlar, önemli değişiklikleri

çeşidi yollarla halka bildirirlerdi. Sikkelerin üzerindeki yazılar ve camilerdeki

cuma hutbesi bu amaç için kullanılırdı. Sikkelerde ve hutbelerde hükümdarın adı

geçerdi. Duada hükümdarlardan birinin adının söylenmemesi ya da yeni bir ad

eklenmesi değişiklik olduğuna işaretti. Cuma hutbesinin devamında alman

önlemler ve yeni politikalar anlatılırdı ve vergilerin kaldırılması kamu yerlerinde

yazılı şekilde bildirilirdi. Saray şairleri hükümdar için övgü şiirleri yazarlardı.

Bu şiirler kolay ezberlenebildiği ve hızla yayıldığı için halkla ilişkiler amaçlı

olurlardı. Resmi tarihçilerin yayınladığı yazılı belgeler önemli olayları haber

vermek amaçlı kullanılırdı. Osmanlı sultanlarının askeri başarılarını bildiren

zafer mektupları olan fetihnameler başka bir halkla ilişki kurma yoluydu. Yazılı

ve sözlü iletişimi yönetime destek için kullanma deneyimi olan Müslüman

hükümdarlar, ithal bir yenilik olan gazeteyi de nasıl kullanacaklarını biliyorlardı.

Ortadoğu'da yerel bir matbaanın kurulması, çağdaş ve rakip olan iki önemli

reformcu yönetici, Mısır’da Mehmed Ali Paşa ve Osmanlı Sultanı II. Mahmud

tarafından gerçekleştirilmiştir. Başka konularda olduğu gibi bu konuda da

Mehmed Ali Paşa öncü olmuş, Sultan Mahmud da bir paşanın yaptığını, bir

padişahın daha iyi yapabileceği ilkesinden hareketle onu izlemiştir.Mehmed Ali

Paşa önce Fransızca, sonra da Arapça resmi gazete ile Sultan II. Mahmud ise

Fransızca ve Türkçe bir gazete ile işe başladı. Ortadoğu’da yayınlanan gazeteler,

uzun bir zaman yalnızca resmi gazeteler oldu. O zamanın bir makalesinde,

“Gazetenin amacı hükümetin karar ve emirlerini halka bildirmektir.” sözleriyle

anlatılan basının bu durumu ve işlevi, bölgede bugün de sürmektedir.

Gazete basımının Ortadoğu’daki tarihini yazmak oldukça zordur. Pek çok

gazete birkaç sayı yayınlanıp kapanmış olduğundan tam bir arşiv

bulunmamaktadır. Bilindiği kadarıyla, resmi olmayan ilk gazete 1840’ta

İstanbul’da Türkçe basılan Ceride-i Havadis’tir. Gazetenin sahibi ve editörü, bir

ferman elde eden ilk kişi olan William Churchill adında bir İngiliz’dir. Gazete

belirli aralıklarla düzensiz olarak yayınlanmasına rağmen varlığını

sürdürebilmiştir.

Ortadoğu’ya Kırım Savaşı ile gelen ve o zamana kadar görülmeyen bir

iletişim sağlayan telgraf, gazete basımının dönüm noktası olmuştur. Churchill,

Kırım Savaşı için bölgeye gelen İngiliz ve Fransız savaş muhabirlerinden biriyle

anlaşmış ve raporlarım Londra’daki gazetesine göndermesini

sağlamıştı.Churchill’in gazetesi, Ceride-i Havadis haftada beş gün çıkmaya

başlamıştı. Böylece önce Türkler, sonra da diğer Ortadoğulular tütünden de,

kahveden de daha fazla bağımlılık yapacak bir alışkanlığa kapılmış oldular. Kısa

süre sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda yaygın dili Türkçe yerine, Arapça olan

bölgeler için Arapça bir gazete çıkarıldı. Savaştan sonra, Arapça gazetenin

yayını sona ererken, Türkçe gazetenin yaymı sürdü ve onu başkaları izledi.

1860'ta İstanbul’da Osmanlı hükümeti tarafından, yalnızca resmi bildirim

amaçlı olmayan, aynı zamanda imparatorluğun içinden ve dışından haberler ve

makalelerin bulunduğu, gerçek bir Arapça günlük gazete çıkarıldı. Aynı

zamanlarda, Beyrut’ta Cizvit papazları da Arap ülkelerinin ilk günlük

gazetesini çıkarmışlardı, emperyalistler ve misyonerlerin oluşturduğu iki büyük

tehlikeden şikayet eden Müslümanlar, bu açıdan haksız da sayılmazlar çünkü

onlara günlük gazeteyi emperyalistler ve misyonerler vermiştir. Basının

gelişmesi gazeteciler ve okurlar için beraberinde propaganda ve sansür olmak

üzere iki önemli sorunu getirdi.

IX.yy sonları ile XX.yy başlarında, özellikle İngiliz işgalinin uygun koşullar

yarattığı Mısır başta olmak üzere, günlük, haftalık ve aylık basında çok hızlı ve

yaygın bir gelişme oldu. Mısır’da çıkan yayınlar Arapça konuşulan diğer

ülkelerde yaygınlaşınca, bu ülkeler de kendi gazete ve dergilerini

hazırladılar. Basının gelişmesinin etkileri çok büyük oldu. Hem ülke içinden hem

ülke dışından sürekli haber alınabilmesi sayesinde, gazete ve dergileri okuyan ya

da okuyanları dinleyen sıradan insanlarda, yaşadıkları şehir, ülke, kıta ve dünya

hakkında öncesiyle karşılaştırılamayacak ölçüde önemli bir bilinçlenme oldu.

Basın yeni bir siyasileşme ve toplumsallaşma da içeriyordu. Kırım Savaşı ile

gelen tek yenilik basın olmamış, Batılı örneklere uygun belediyelerin

oluşturulması, Batı tarzında devlet finansmanının, özellikle de kamu

borçlanmasının getirilmesi gibi başka yenilikler de olmuş ve bunlar gazetelerde

yazılmıştı.

Dilde de çok önemli değişiklikler olmuştu. Önce Türkçe ve Arapça’da, sonra

Farsça’da, ilk gazetelerin resmi emirler gibi olan tarzından, sonraki yıllarda

çıkan ve bugüne kadar gelen gazeteci tarzına doğru hızla bir ilerleme olmuştu.

Modern dünyanın sorunlarını tartışmak için Ortadoğu gazetecilerinin artık yeni

bir iletişim ortamı yaratmaları zorunlu olmuştu. IX.yy’daki gazeteler, Amerika İç

Savaşı, Polonya'nın Rusya’ya direnmesi, Kraliçe Victoria'nın Parlamento’yu açış

konuşması gibi haberleri veriyor ve bunları tartışıyorlardı. Bu tür haberleri

verme ve tartışma gereği Ortadoğu’nun modem gazetecilik ve siyasi dilinin

oluşmasında oldukça önemli bir etkendir. Daha da önemlisi, Ortadoğu’da daha

önce hiç görülmemiş yeni ama çok önemli bir mesleğin, gazeteciliğin ortaya

çıkmasıdır.

Günümüzde kahvehanede bulunan tek kide iletişim aracı gazete değildir.

Kahvehanelerde mutlaka bir radyo ve televizyon bulunur. Ortadoğu’daki ilk

radyo yayıncılığı, Londra’dakinden üç yıl sonra,1925’te Türkiye’de başlamıştır.

Ancak iletişimleri başka ülkelerin denetiminde olan pek çok ülkede radyo

yayıncılığının başlaması gecikmiştir. Radyo yayıncılığı, Mısır’da 1934’te

başlamış ve 1952 devrimine kadar önemli bir gelişme göstermemiştir. Türkiye

1964’te kurulan ve doğrudan devlet denetiminde olmayan bağımsız radyo yaym

kurumu ile yine öncü olmuştur. Bir ülkede radyo yayıncılığının bağımsızlığı

genellikle siyasi rejime koşuttur. İtalyan faşist hükümeti tarafından 1935’te

Bari’den yapılan Arapça yayın ile dışarıdan doğrudan propaganda yayınları

başlamıştır. Böylece, sırasıyla İngiltere, Almanya, Fransa, ABD ve SSCB’nin

katıldıkları bir propaganda savaşı başlamıştı. Bu sırada, Ortadoğu ülkeleri de

birbirlerine yönelik radyo yayınlan yapıyorlardı. Maliyeti televizyonun gelişini

geciktirmiş olsa da, bugün televizyon Ortadoğu’nun her yerine girmiştir.

Okuryazarlığın önemli bir sorun olduğu bölgede kitle iletişiminin doğrudan

konuşma yoluyla başlamasının devrimci bir etkisi olmuştur. 1979 İran Devrimi,

Ayetullah Humeyni’nin nutuklarının kasetlerle dağıtılması ve emirlerinin

telefonla verilmesi özellikleriyle dünya tarihindeki ilk elektronik olarak

yürütülen devrimdir. Hitabet yeni bir boyut kazanmış, öncesinde hayal bile

edilemeyecek kadar çok kişiye nutuk verme olanağı yaratmıştır.

Genellikle, radyo ve televizyon yayınlarını ülkenin hükümet biçimi ve

hükümeti yöneten devlet ya da devlet başkanı yönlendirir. Büyük olasılıkla da

kahvehane duvarında resmi bulunur. Batı tarzı demokrasiyi başarıyla alan ve

uygulamakta olan az sayıda ülkede bu başkan demokratik yollarla seçilen bir

liderdir. Bu ülkelerde medya devletin görüşleri kadar muhalefetin görüşlerini de

aktarır. Ortadoğu’nun büyük bölümünde hükümdar genellikle otokratik bir

hükümetin başkanıdır. Bazı ülkelerde otorite geleneksel ama ılımlıdır ve belli bir

ölçüde görüş farklılıklarına izin verir. Bazı ülkelerde ise siyasi ya da askeri

diktatörlerin totaliter düzenleri hüküm sürer ve medya totaliter bir fikir birliğini

temsil eder.

Kahvehanede asılan resim, hükümetin biçimi ya da devlet başkanının

otoritesi her nasıl olursa olsun, geleneklerden köklü uzaklaşmayı ve bir

yenileşmeyi simgeler. 1721’de Fransa’daki Osmanlı elçisi bir yazısında gelenek

olarak kralın başka ülkelerin elçilerine portresini verdiğini belirtmiştir.

Ancak ‘İslamiyet’te resmin günah olması nedeniyle” kendisi başka bir hediye

istemiştir.

4 Öte yandan, portre bilinmiyor değildi. Fatih Sultan Mehmed İtalyan

ressamı Bellini’ye portresini yaptırmış, aynca İtalyan ressamlarının tablolarından

bir koleksiyon oluşturmuştur.-Fatih’ten sonra yerine geçen ve daha dindar olan

oğlu bu koleksiyonu kaldırtmıştır. Ondan sonra gelen sultanlar bu kadar titiz

olmadıklarından Topkapı Sarayı’nda sultanların ve diğerlerinin geniş bir portre

koleksiyonu vardır. Modem çağlarda-Şii ülkelerin Hz. Ali ve Hüseyin

portrelerinden ve çok olmasa da Sünni ülkelerin lider portrelerinden tür İslam

ikonografisi oluşmuştur. Eski Yunan ve Roma’dan itibaren Avrupa’da

gelenekselleşen portreli sikkelere Ortadoğu’da neredeyse hiç rastlanmaz.

Anadolu’daki birkaç küçük Selçuklu beyliğinin sikkelerinde emirlerin portreleri

görülür ama bunlar da Bizans geleneklerinin taklidinden başka bir şey değildir.

Kahvehanede başka resimlere rastlanmaz ama çerçevelenip aşılmış bir Kuran

ayeti ya da Hz. Muhammed’in bir hadisi kesinlikle bulunur. İslamiyet on dört

yüzyıldır bölgeye hakim en büyük din olmuştur. Kuran’daki birkaç sure ile

yapılan cami ibadeti kolay ve sadedir. Namaz, yaratıcıya, ilahi ve tek

olan Allah’a bağlılıktır, bir dram ya da sır içermez. İslam geleneğinde şiir ve

müziğe izin verilmez, heykel ve resim de puta tapma olarak kabul edildiği için

yasaktır. Müslüman sanatında soyut ve geometrik şekiller tercih edilir,

süslemelerde çoğunlukla sistematik yazılar kullanılır. Cami süslemelerinde

yaygın olarak kullanılan Kuran ayetleri, evler ve kamu binalarının duvar

ve tavan süslemelerinde de kullanılır. Batı kültürüne ait yöntemlerin ilk etkileri

sanat alanında olmuştur. Batı’dan uzak ve Batı etkisine kapalı İran’da bile

XVI.yy’dan sonra resimdeki gölge ve perspektif kullanımı, insan figürü çizimi

Batı etkisinde kalmıştır. İslamiyet’in insan resmini yasaklamasına karşın, uzuca

bir süredir Osmanlı ve İran sanatında var olan insan figürü özelleşip,

kişiselleşmiş, klişe olmaktan çıkmıştı. Hükümdar portrelerinin para, pul ve

duvarların üzerine konması hemen kabul görmez ve tutucu ülkelerde puta

tapmaya girdiği düşünüldüğünden dine küfür sayılır.

Sanat dallarından tiyatro Ortadoğu’da pek etkili olamadığı halde, sinema

oldukça etkili olmuştur. 1897’de İtalya’dan Mısır’a sessiz film getirilmiştir.

Ortadoğu, I. Dünya Savaşı sırasında Müttefik askerlerin izlediği filmler

sayesinde yeni bir iletişim aracını tanımıştır. 1917’de Mısır’da yerel filmler

çekilmeye başlamış, 1927’de de ilk uzun metrajlı film gösterilmiştir. Bu tarih

Ortadoğu’da sinema sanayisinin başlangıcı olmuştur. Günümüzde sinema

sanayisi sıralamasında ABD ve Hindistan’dan sonra üçüncü sırada Mısır yer alır.

Batıdan gelen yenilikler öyle yerleşmiştir ki, bunların batıdan alındıkları

neredeyse unutulmuştur. Kahvehanedeki adam eğitimli, çok okuyan biriyse ve

gözleri rahatsızsa, Ortadoğu’ya XV. yy’da gelen Avrupa icadı bir gözlük

takıyordur. Kahvehanedeki duvar saati ve adamın kol saati, Avrupa’dan

gelmiştir ve hâlâ Uzakdoğu’dan ya da Avrupa’dan gelmektedir. Geçen zamanın

an be an ölçülebilmesi, toplumsal alışkanlıklarda günümüzde de süregelen

önemli değişikliklerin belirleyicisi olmuştur.

Kahvehanedeki adam arkadaşları ile birlikte kahve içerken, ölçmesi

gerekmeyen saatlerini bölgede çok eskilerden beri oynana gelen masa oyunlarına

ayınr. Tavla en favori oyundur, eğitimli kişilerin tercihi satrançtır. Batı’ya

Ortadoğu’dan giden bu oyunlardan satrancın Hindistan’da doğduğu

bilinmektedir. İki oyun, İran’da İslamiyet’ten önce de oynanan oyunlardır. Her

iki oyun, Ortaçağ’daki Müslüman din bilginlerinin irade ve kaderden hangisinin

daha önemli olduğu konusundaki tartışmalarında prototip ve sembol idi. Hayat,

her hamlesini oyuncunun seçtiği, öngörü ve ustalık sayesinde kazanacağı bir

tür satranç mıdır? Hayat, sonucunu zarların saptadığı, kimilerinin şans,

kimilerinin Allah’tan gelen önceden belli yazgı olarak kabul ettiği,’bir tür tavla

mıdır?

Kahvehanede haberler ve konuşmalar ile birlikte’ geleneksel ya da popüler

Ortadoğu müziği dinlenir. Bir ölçüde Doğululaşmış Batı pop müziği de dinlenir

ama Batı sanat müziğinin dinlenmesi pek olası değildir. Kültürel ve toplumsal

açıdan en fazla Batılılaşmış öğeler arasında Batı sanat müziği pek

benimsenmemiştir. Aralarında İsrail Musevileri

1 ve Lübnan Hıristiyanlarının

olduğu Batılılaşmış toplumlarda Batı sanat müziği dinlenir. Türk operaları,

bestecileri ve orkestralarının varlığı batılılaşmanın Türkiye’de müzik alanında da

gerçekleştiğini göstermektedir. Sanat dallarından müziğin, özellikle de

enstrümantal müziğin dile duyarlı olmaması farklı kültürlere kolayca

girebileceğini düşündürse de Ortadoğu’da pek çok bölgede, Batı sanat müziği

sınırlı bir dinleyici kitlesi bulabilmiştir. Bunun nedeni, Ortadoğu’nun şarkının

çıkış yeri olması olabilir. Bu durum, değişimin Batı etkisinin daha önce başlayıp

tamamlandığı mimari ve resimde, geleneksel biçimlerinin neredeyse

tamamen yok olduğu edebiyatta; roman, tiyatro ve hatta şiir gibi

modem dünyanın genel şablonlarına uyan yapılardaki diğer sanatlarda ilginç bir

çelişki yaratmaktadır. Batılılaşmanın en yaygın olduğu alanlardan biri sanatken,

müzik en sonuncu ve en kısıtlı olduğu alandır. Aslında bir toplumun unsurları

içinde müzik dışarıdan gelen bir yabancının anlayabileceği, kabul edebileceği ve

uygulayabileceği en sonuncu unsur olduğu için bu da belki bir anlam

taşımaktadır.

Ortadoğu’da bir kahvehaneye girildiğinde dikkati çekecek ilk şey hiç kadının

olmamasıdır; eğer varsa onların yabancı olduğunu düşünmek yanlış

olmayacaktır. Tüm masalar grup olarak ya da yalnız oturan erkeklerle doludur.

Kadınların yaşamlarındaki değişiklikler erkeklerin yaşadıkları değişikliklere

göre epeyce az olmuştur. Hatta bazı yerlerde geriye doğru değişiklikler de

yaşanmıştır. Böylece ortaya eski ve köklü bir kültüre sahip bir bölge çıkmıştır.

Bu bölge, fikirlerin, malların ve hatta orduların çıkış noktası durumundaki bir

merkez olmuştur. Aynı zamanda da insanları kendine çeken bir mıknatıs

olmuştur. Bu çekime kapılanlar hacılar, esirler, müritler, fatihler ve de

hükümdarlar olmuştur. En önemlisi de bölge, uzak ülkelerin mallarının ve

bilgilerin gelip Avrupa’ya gönderildiği bir pazaryeri ve bir köprübaşı durumuna

gelmiştir.

Önceleri Avrupa'nın, sonra genel anlamda Batı’nın etkisi ile gerçekleşen

değişim, modem çağlarda Ortadoğu’daki bilinçlenmenin temel kaynağıdır.

Bölgede modem tarih, yabancı dünyanın tehdidi, çeşitli durumların ve etkilerin

baskısı, zorunlu ve hızlı değişim, karşı çıkışlar ve tepkilerin olduğu bir seyir

izler. Pek çok açıdan değişim köklü ve geri dönülemez olmuş, daha ileri

götürülmesinden yana kişilerce desteklenmiştir. Bazı açılardan da değişim

yüzeysel ve kısıdı olmuştur. Bugün, bölgede bu değişimleri tersine çevirip geri

dönüşü yaygınlaştırmak isteyen radikal ve tutucu kesimler vardır. Bu kişiler, Batı

kültüründen kaynaklanan değişimi, bölgenin başına gelen XIII. yy’daki Moğol

istilasından bile büyük bir felaket olarak görmektedirler. Humeyni’nin Amerika

Birleşik Devletleri’ni “Büyük Şeytan” olarak adlandırması, Batının etkisine

karşı olanların tavrını açıkça göstermektedir. Şeytan emperyalist değil,

ayartıcıdır. O fethetmez, tecavüz eder. Batı kültürünü yıkıcı ve tecavüz edici bir

güç olarak görüp ondan nefret eden ve korkanlar ile onu, kültürler ve uygarlıklar

arasındaki sürekli ve verimli alışveriş için yeni bir olanak olarak görenler

arasındaki savaş bugün de sürmektedir.Ortadoğu’daki bu durumun nasıl

sonlanacağı belirsizliğini hâlâ korumaktadır.

2. KISIM

Geçmiş

1. BÖLÜM

HIRİSTİYANLIK ÖNCESİ

Bugün Ortadoğu adım verdiğimiz bölge, Hıristiyanlık çağının başlangıcında,

iki büyük imparatorluk arasında, bölgenin yazılı tarihinin binlerce yılında, ne ilk

ne de son olarak, paylaşılamayan bir yerdi. Bölgenin, Boğaziçi’nden Nil

deltasına kadar uzanan Doğu Akdeniz kıyısındaki ülkeleri içine alan batı

yarısının tamamı Roma İmparatorluğu’nun bir parçası durumuna gelmişti. Bu

bölgenin eski uygarlıkları yıkılmış ve eski kentleri Roma valilerinin ya da yerli

kukla prenslerin yöntemine girmişti. Bölgenin doğu yarısı, önce Yunanlılar’ın,

sonra da Romalılar’ın “Pers İmparatorluğu”, orada yaşayan halkın ise “İran”

olarak adlandırdığı başka bir büyük imparatorluğa aitti.

Bölgenin siyasi haritası, hem dış görünüşü hem de temsil ettiği gerçeklik

açısından, bugün olduğundan çok farklıydı. Ülkelerin adları gibi, üzerinde

bulundukları topraklar da günümüzdekinden çok farklıydı. Bu ülkelerde yaşayan

insanların çoğu, bugün oralarda yaşayanlardan farklı diller konuşmuş ve

farklı dinleri benimsemişlerdi. Bugüne gelen bazı istisnalar ise, değişmeden

korunan eski geleneklerden çok, yeniden farkına varılan eski uygarlıkları bilinçli

anımsatma çabasıdır.

Pers-Roma imparatorluklarının rekabet ve egemenliklerinin sürdüğü çağda,

kuzeydoğu Afrika ve güneybatı Asya haritası da, Roma, Makedonya ve Pers

imparatorluklarının egemenlikleri altına girmeden çok daha önce, güçlü

komşuları tarafından asimile olan eski Ortadoğu imparatorlukları ve

kültürleri zamanındakinden çok farklıydı. Hıristiyanlık çağının başlangıçına dek,

varlığını sürdüren eski kültürlerden, kendi eski kimliğinin pek çok şeyini ve eski

dilini koruyarak kalan en eski kültür, kuşkusuz Mısır idi.

Tarih ve coğrafya açısından kesin sınırları çizilmiş olan Mısır, Nil nehrinin

aşağı vadisi ile deltasını içine alır; doğu ve batı sınırlarında da deniz bulunurdu.

Fethedilmeye başlandığında, Mısır uygarlığı binlerce yıllıktı ve birbiri ardına

İranlılar, Yunanlılar, Romalılar tarafından istila edilmesine karşın, kendi özel

niteliğini büyük ölçüde korumuştu.

Eski Mısır dili ve yazısı bin yıllık süreçte pek çok değişikliğe uğradığı halde,

dikkate değer bir süreklilik göstermiştir. Eski hiyeroglif yazısı ve onun halk

arasında kullanılan el yazısı (demotic) Hıristiyanlık çağının başladığı yıllarda,

yerlerini Kıpti yazısı alana dek kullanılmıştır. Kıpti yazısı,' eski Mısır dilinin

Yunan alfabesine uyarlanarak çevrilen ve halk yazısından harfler eklenerek

oluşturulan son biçimidir. Kıpti yazısına ilk olarak M.Ö.II.yy’da rastlanır ve

M.S.I.yy’a kadar görülür. Mısırlıların Hıristiyanlığı benimsemeleriyle birlikte,

önce Roma, sonra da Bizans egemenliğine giren Hıristiyan Mısır’ın milli kültür

dili olur. Mısır’ın Müslüman Araplar tarafından fethi ve sonraki

Müslümanlaştırma, Araplaştırma döneminde Hıristiyan kalan Mısırlılar bile

Arapça’yı benimserler. Bunlara bugün de Kıpti denilmektedir ama Kıpti dili

yavaş yavaş yok olmuştur ve günümüzde yalnızca Kıpti Kilisesi’nin ayinlerinde

kullanılmaktadır. Tüm bu gelişmelerle Mısır yeni bir kimlik kazanmıştır.

Günümüzde de kullanılan Arapça adı “Mısır”, Arap fetihleriyle birlikte

gelmiştir. Bu ad, İbrani Tevratı ve diğer eski metinlerde geçen Mısır’ın Sami

dillerindeki adlarıyla ilişki içindedir.Ortadoğu’nun Dicle ve Fırat uygarlığı

olarak bilinen diğer bir nehir vadisi uygarlığı, Mısır’dan eski olsa bile, Mısır

devletinin ve toplumunun birliğini de, sürekliliğini de gösterememektedir.

Bölgenin güneyi, ortası ve kuzeyinde, Babiller; Asurlar, Akadlar, Sümerler

olarak bilinen farklı dilleri konuşan, farklı halklar yaşıyordu. İbrani Tevrat’ında

burası, Aram Naharayim, başka bir deyişle İki Nehrin Aramı olarak adlandırılır.

Helen-Roma dünyasında ise aynı anlama geldiği söylenebilecek 'Mezopotamya'

adı verilmiştir.

Hıristiyanlık çağının ilk yıllarında, bölgenin güneyi ve ortası Persler’inin

kesin egemenliğindeydi. Pers imparatorluğunun başkenti bugünkü Bağdat

yakınlarındaki Ktesiphon kentiydi. Bağdat adı, “Tanrı verdi” anlamına gelen

Farsça bir sözcüktür. Bağdat, yüzyıllar sonra Araplar’ın kuracağı yeni

imparatorluk başkentinin olduğu yerdeki bir köyün adıdır. Irak, Ortaçağ

Arapçası’nda, ülkenin bugünkü güney yarısının Takrit’in güneyinden denize

kadar olan bölümünde bulunan bir eyaletin adı olarak kullanılıyordu. Kimi

zaman bu eyalet, güneybatı İran’a sınırı olan Irak-ı Acemi bölgesi ile

karıştırılmaması için Irak-ı Arabi olarak adlandırılmıştır.

Zaman içinde, Kuzey Mezopotamya Pers, Roma ve bazen de yerel

hanedanlar tarafından yönetilmiş olan paylaşılamayan bir bölge olmuştu. Bölge

bazen de, sınırları güneyde Sina çölü, kuzeyde Toros dağlan, batıda Akdeniz,

doğuda Arap çölü ile çizilen ve Suriye olarak adlandırılan bölgenin bir parçası

olmuştu. Suriye sözcüğünün kökeni ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır.

Herodot’a göre Suriye Asuriye’nin kısaltılmış biçimidir. Modem çağ bilim

adamları bu sözcüğün kaynağı olabilecek bazı yerel yer adlar saptamışlardır.

Suriye adı ilk kez Yunanca'da görülür ancak Helen öncesi metinlerde izine

rastlanılmıştır.Bizans ve Roma resmi diline geçen bu Yunanca ad, VII.yy’da

Arap istilasından sonra neredeyse tamamen kaybolmuştur. Avrupa’da, klasik

bilgilere artan ilgi sonucu kullanılmaya başlanmıştır. Geçmişte Suriye adıyla

bilinen bölge Arap, genel anlamda İslam dünyasında, Şam olarak adlandırılmıştı.

Bölgenin en büyük şehrinin adı da Şam’dı. Suriye adı coğrafi yazılarda nadiren

kullanılmıştır ve XX. yy’ın ikinci yarısında Avrupa'nın etkisiyle yeniden

kullanılana kadar çok bilinmezdi.

1865'te Osmanlı yönetimi tarafından Şam vilayetinin adı olarak resmen

benimsenen Suriye, I. Dünya Savaşı’ndan sonra Fransız mandasının

kurulmasıyla bu ülkenin adı olmuştur. Mezopotamya ve Suriye’ye yerleşen

Aramlılar’m adından gelen Aram adı, bölgenin eski adlarından en çok

kullanılanıdır. Mezopotamya “İki Nehrin Aramı” olarak anılır, kuzey ve

güney Suriye ise “Şam Aramı” ve “Zoba (Halep) Aramı” olarak anılırdı. (bkz: 2

Samuel 8:6 ve 10:8)

Öte yandan Verimli Hilal’in batı kolundaki ülkelerin adları oralarda hüküm

süren krallıkların ve yaşayan halkların adlandır. Bunlardan en çok tanınanı ve

hakkında en çok belge bulunan Kenan, Tevrat’ta ve öteki eski meünlerde de

anılan gü-, neyde yer alan topraklardır. İsraillilerim fethedip yerleştikleri

topraklar “İsrailoğulları’nın toprakları” (Joshua 11:22) ya da “İsrail diyarı” (1

Samuel 13:19) olarak adlandırılmıştır. M.Ö. X. yy’da Süleyman’ın ve Davud’un

hükümdarlıklarının yıkılmasının ardından, başkenti Kudüs olan güney Yahudiye,

kuzey İsrail ve sonrasında Samiriye olarak anılmıştır. Güney ve Kuzey kıyı

bölgelere Fenike ve Filistiye olarak halklarının adları verilmiştir. Babilliler’in

fetihleri sırasında kaybolan Filistinlilerin adları bir daha duyulmamıştır.

Bugünkü güney Lübnan ve kuzey İsrail bölgesinde Fenikeliler, Roma ve

erken Hıristiyan çağına dek kalmışlardır. M.Ö. VT. yy’daki Pers fethinin

ardından sürgünden dönenler Yehud olarak tanınan bölgeye yerleşmişlerdir.

Romalılar ülkenin kuzeyine, güneyine ve ortasına Yahudiye, Galile ve Samariye

adlarını vermişlerdir. Romalılar, bugün Ürdün nehrinin doğusundaki Necef ve

Peraea adlarıyla bilinen, Tevrat’ın Edom’una atfen güneydeki çöle İdumea adını

vermişlerdir.

Suriye ile Mezopotamya’da kullanılan Sami dilleri, kendi içerinde dil

ailelerine ayrılmışlardır. Bunlardan en eski olan ve çoğunlukla Mezopotamya’da

kullanılan Akadça dil ailesine bağlı diller arasında Babilce ve Asurca

bulunmaktadır. Başka bir dil ailesi olan Kenan ailesi, Fenike dilini ve onun

Kuzey Afrika kolu olan Kartaca dilini, Tevrat İbranicesi’ni içine almaktadır.

Hıristiyanlığın başlangıç döneminde bu dillerden pek çoğu nereyse tümüyle

kaybolmuş, onların yerine yine bir Sami dil ailesine bağlı ve birbirine çok

benzeyen Arami dilleri geçmiştir. Fenike dili Kuzey Afrika kolonilerinde ve

Levant limanlannda konuşulmaya devam ederken; artık Museviler’in ortak

konuşma dili olmayan İbranice ise bir edebiyat, bilim ve din dili olarak

yaşamaya devam ediyordu. Babilce ve Asurca tamamen kaybolmuştu. Arami dili

uluslararası diplomasi ve ticaret dili olmuş, yalnızca Verimli Hilal ile sınırlı

kalmayıp Mısır’da, İran’da ve bugünkü güney (doğu) Türkiye’de yaygın olarak

konuşulmaktaydı.

Hıristiyanlık döneminin başlangıcında bölgeye giren Sami dillerinden

sonuncusu Arapça, Arap yarımadasının kuzey ve orta bölümünde kullanılıyordu.

Şimdiki Yemen’de yer alan güneybatının gelişmiş şehir kültürlerinde, güneydeki

Arap kolonicilerinin Afrika'ya taşıdığı ve Güney Arapçası olarak

bilinen Habeşçe’ye yakın başka bir Sami dili kullanılıyordu. VII.

yy’da Arapça’nın bölgenin tamamında hakimiyet kurmasını sağlayan büyük

Arap fetihlerinin öncesinde bile, kuzeyde Irak ve Suriye’ye Arapça konuşanların

gelip yerleştiklerine ilişkin bulgular vardır. Verimli Hilal’de Arapça yerini

Arami’ye bırakmıştı. Bugün de hâlâ Doğudaki kilise ayinlerinde ve uzak küçük

birkaç köyde yaşamaktadır.

Günümüzde Türkiye olarak tanınan ülke, Ortaçağ’da doğudan Türklerin

buraya gelişine kadar bu ad ile anılmıyordu, sonrasında bile sadece Avrupa’da

bu adla biliniyordu. Hıristiyan çağının başlarında bölge için Anadolu, Asya ve

Küçük Asya adlan en yaygın kullanılanlardı. Bunlar Ege Denizi’nin doğu

kıyılarını anlatıyordu ve sonra da çeşitli yollarla doğuya yayılmıştı. Ülke

genellikle bölündüğü krallık, şehir ve eyaletlerin adlarıyla anılırdı. Bölgede

hakim dil olan Yunanca, başlıca iletişim aracıydı.

“Anatolia” adı, İtalyanca “Levant”, Latince “Orient” sözcükleriyle aynı

anlamdaki (güneşin doğması) Yunanca bir sözcükten gelmektedir. Bu adlar,

tanıdıkları dünyanın sınırları doğu Akdeniz topraklan olan halkların görüşlerini

taşımaktadır. Daha sonraları çok uzaklarda, çok daha büyük bir Asya

olduğunu öğrenen Akdeniz halkları, kendi Asya’larına “Küçük Asya” adını

vermişlerdir. Yüzlerce yıl sonra da “Doğu” ‘Takın” ve Batı ufuklanndan çok

daha uzakta bir Doğu ile tanıtıldığında “Orta” Doğu doğmuştur. Yeni daha

Uzakdoğu ülkelerinden en önemlisi Batı’nın Persia olarak adlandırdığı İran idi.

Persis ya da Persia adı bir ülke ya da milletle değil, bir eyalete aittir. Pers ya

da Fars, adı verilen körfezin doğusundaki eyaletin adıdır. Persler bu adı tüm

ülkeye vermeseler de bölgenin dilini kullanmışlardır.Perslerin kullandığı ve

1935’te tüm dünyada kabul edilen “İran” adı, “Arilerin ülkesi” anlamına

gelen ve Hint-Ari halkların ilk göç zamanlarından kalma eski Farsça’daki

“Aryananı” sözcüğünden türemiştir.

Ortadoğu’nun dini haritası, dil ve etnik haritasına göre daha kanşıktır. Eski

tannlardan pek çoğunun ölmüş ve unutulmuş olmasına karşın ilginç ve farklı

şekillerde yaşatılanlar da vardı. Ortadoğu halklarının yaşadıkları göçler ve

fetihler sonucunda, önemli bir gücü olan Helen kültürü ve Roma yönetimi

sayesinde ortaya yeni inanışlar çıkmıştır. Romalılar arasında, Roma’da bile bazı

Doğu kültleri kabul görmüştü. Ortadoğu’nun yeni hakimleri Küçük Asya’dan

Frigya’lı Kibele, Suriye’li Adonis ve Mısır’lı İsis destekçi kazandılar.

Eski tanrıların ve kültlerin tümünden vazgeçilmesi ve yerlerini tektanrılı iki

dünya dininin alması, binlerce yılı alan uzun bir sürede değil, yüzyıllara sığan

kısa bir sürede gerçekleşmiştir. İslamiyet ve Hıristiyanlık, bölgede art arda çıkan

ve birbirinin rakibi olan iki yeni dindi. VII. yy’da İslamiyet ortaya çıkışını ve

başarısını, büyük ölçüde Hıristiyanlığın ortaya çıkmasına ve yayılmasına

borçludur; tıpkı Hıristiyanlığın da kendinden önceki felsefi ve dini akımlara

borçlu olduğu gibi. İslam ve Hıristiyan uygarlıkları Ortadoğu’nun eski

geleneklerindeki ortak köklere dayanmaktadır.

Tektanrıcılık tamamen yeni bir düşünce değildi. M.Ö. XIV. yy’da Mısır

firavunu Akhenatonün ilahilerinde tektanrıcılık düşüncesine rastlanır ama bu tür

düşüncelerle sık karşılaşılmadığından etkileri yerel ve geçicidir. Ahlaki tek

tanrıcılık ilk kez Museviler tarafından dinin önemli bir parçası haline

getirilmişti. Museviler’in ilkel aşiret dini inançlarından evrensel tektann-cılık

inancına geçişleri İbrani Tevratı’nın kitaplarına yansımıştır. Aynı zamanda bu

kitaplarda, puta tapan, çok tanrılı komşularının kendilerini bu inançları yüzünden

nasıl dışladıkları da anlatılmaktadır.

Modem çağlarda, gerçeği bulduklarına inananlar, ona kendi başarıları

sayesinde ulaştıklarına kolayca inanırlar. Ne var ki eski çağlardaki dindarların

böyle bir düşünceye inanmaları mümkün değildi. Tek tanrı gerçeğine yalnızca

kendilerinin sahip olduğunu düşünen Museviler, Allah’ı seçmiş oldukları fikrini

kesinlikle düşünmeyerek, mütevazı bir biçimde, Allah tarafından seçilmiş

olduklarına inanmışlardır. Aslında bu seçimleri onlara bir ayrıcalık değil,

sorumluluk yüklüyor; hatta bazen taşınması çok güç bir yük getiriyordu:

“Dünyadaki tüm halklar arasında yalnızca sizi bildim. Bu nedenle tüm

günahlarınız için sizi cezalandıracağım.” (Alnos 3:22)

Tek bir evrensel tanrıya inanan ve tapan yalnızca Yahudiler değildi. Doğuda,

İran yaylasında iki akraba halk, Persler ve Medler, eski paganizmlerini bırakmış,

eninde sonunda iyiliğin kazanacağma ve tek bir tanrının kötülükle savaştığına

inanmışlardı. Bu dini görüşün ortaya çıkışının peygamber Zerdüşt ile olduğu

bilinmektedir. Pers dilinin en eski biçiminde yazılmış Zerdüşt kaynaklarında

Zerdüşt’ün öğretilerine rastlanmıştır. Zerdüşt’ün ne zaman yaşadığına ilişki bir

bilgi bulunmamasıyla birlikte bu konudaki tahminler yaklaşık bin yıllık

farklarla yapılmaktadır. Zerdüşt dininin en çok yayıldığı dönem M.Ö. VI. ve V.

yüzyıllarıdır. Birbirlerinden habersizce Allah’ı arayan bu iki halk, kendi

yollarında gitmeyi sürdürmüşlerdir. Onları bir araya getiren M.Ö. VI. yy’daki

önemli olaylar, yüzyıllarca dünyayı sarsacak sonuçlar doğurdu.

Babil kralı Nabukadnezar, M.Ö. 586’daki fetih savaşlan ile Kudüs’ü ele

geçirmeyi başardı. Musevi tapınağını ve Yahuda krallığım yıktıktan sonra o

zamanki geleneklere göre, esir aldığı halkı Babil’e gönderdi. Bu yüzyılın sonraki

yıllarında, o zamanki Suriye topraklarına ve çevresinde hüküm süren yeni Pers

imparatorluğunun kurucusu Med’li Kiros, Babil krallığını fethetti. Bu

topraklarda yaşayan fethedilmiş halklar arasından bir grupla fethedenlerin

inançlarında bir benzerlik olduğu görüldü. Kiros, Museviler’in İsrail topraklarına

geri dönmelerine müsade etti. Kudüs’teki Tapınağı devlet bütçesi ile yaptırttı.

Tevrat’ta Kiros'a Musevi olmayan bir hükümdara, bundan da öte Musevi-ler’e

gösterilebilecek en büyük saygı gösterilmiştir. Babil’deki tutsaklığın ardından

yazılmış olan İsa'ya kitabının son bölümünde şunlar yazar: “Koreş çobanım ve

tüm isteklerimi gerçekleştirecek: Yeruşalim ve tapınağın temelleri atılacak.”

(İşaya 44:28)

Babil'deki esaretin öncesinde ve sonrasında yazılan Tevrat kitaplarının

inanışlarında ve düşüncelerinde, bir bölümü İran'ın dini düşünce yaşamının

etkisinden kaynaklanan önemli farklar vardır. En önemlileri; öldükten sonra

yargılanma, cennette ödüllendirilme, cehennemde cezalandırılma düşüncesi;

insan-lann da rol aldığı iyilik ve kötülük güçleriyle Allah ve Şeytan arasındaki

kozmik mücadele düşüncesi; kutsal tohumdan çıkıp zamanı geldiğinde iyilikle

kötülük arasındaki savaşta iyiliğin zaferi kazanmasını sağlayacak bir kurtarıcının

geleceği düşüncesidir. Tüm bu düşünceler, Museviliğin son döneminde

ve Hıristiyanlığın ilk döneminde de çok önemiydi.

Musevi-Pers ilişkisi siyasi sonuçlar da içermekteydi. Kiros, Museviler’e

iyilik yapmış, onlar da Kiros’a bağlılıkla hizmet etmişlerdir. Sonraki yüzyıllar

boyunca hem yurtlarındaki hem de Roma hakimiyetinde bulunan başka

ülkelerdeki Museviler’in, Roma’nın Pers düşmanlarıyla yakınlık ve işbirliği

içinde olduklarından şüphe duyulmuştur.

Alman filozof ve tarihçi Kari Jaspers M.Ö. 600 ile 300 arasındaki yılları,

birbirleriyle ilişkileri olmayan, birbirlerinden uzak ülkelerde yaşayan halkların

entelektüel ve manevi gelişimleri açısından “mihver dönemi” olarak

nitelendirmiştir. Bu dönem, İran’da Zerdüşt’ün ve önemli havarilerinin, İsrail’de

peygamberlerin, eski Yunan’da filozofların, Hindistan'da Buda’nın, Çin’de

Konfüçyüs’un ve Lao-Tse’in birbirlerini tanımadan yaşadıkları yıllardır.

Hindistan’dan gelen Budist misyonerler, Ortadoğu’da birtakım etkinliklerde

bulunmuşlar ancak tanınıp etkili olamamışlardır. Kiros ve ondan sonra gelenler

döneminde Persler ile Museviler arasında karşılıklı iyi ilişkiler kurulmuştur. Bu

halefler topraklarım Küçük Asya’nın Ege kıyılarına kadar genişletmişler,

Yunanlılar ile olan ilişkileri ve çatışmaları sayesinde, Pers İmparatorluğu'nun

çeşitli halklarıyla ortaya çıkmaya başlayan Yunan uygarlığı arasında köprü

kurulmuştur. Yunan uygarlığının din yerine bilime ve felsefeye dayanmasına

rağmen Yunan bilim adamlarının ve filozoflarının fikirlerinin, Ortadoğu’nun,

dahası dünyanın sonraki dini uygarlıkları üzerinde çok önemli etkileri olmuştur.

Eski çağlardan itibaren Yunan paralı askerleri ve tüccarları Ortadoğu’nun

çeşitli yerlerini keşfederek, bu yabancı diyarlardan Yunan bilim adamlarının ve

filozoflarının entelektüel ilgilerini çekecek bilgiler getirmişlerdi. Pers

İmparatorluğu’nun genişlemesiyle Pers hükümetinde Yunan yeteneklerinden

faydalanma olanağı doğmuştu. Makedonyalı Büyük İskender’in (M.Ö. 356-323)

Makedon hakimiyetini ve Yunan kültürel etkinliğini Orta Asya’ya, İran’a,

Hindistan sınırlarına ve güneyde Suriye üzerinden Mısır’a kadar yayan doğu

fetihleri yeni bir çağın başlangıcı olmuştur. Büyük İskender öldükten sonra,

Suriye, İran ve Mısır’da üç krallık kurulmuştur.

İskender’in fetihlerinin öncesinde de İran ile ilgili bilgileri olan Yunanlılar’ın

fetihlerin sonrasında Mezopotamya, Suriye ve Mısır’ı tanıma şansları olmuştur.

Bu topraklarda, kurdukları siyasi üstünlük sonunda Romalılar tarafından

yıkılmış olsa da, kültürel üstünlükleri Roma döneminde bile sürmüştür. M.Ö.

64 yılında Romalı general Pompey Suriye’yi ele geçirmiş, çok kısa bir süre

sonra da Yahuda’yı fethetmiştir. Antonius ve Kleopat-ra’nın M.Ö. 31’de Aktium

savaşındaki yenilgilerinin ardından Mısır’ın Greko-Makedon hükümdarları da

Roma hakimiyetine girmişlerdir. Roma hakimiyetinin ve Helen kültürünün

büyük zaferine karşı koyma cesaretini yalnızca Persler ve

Museviler gösterebilmiş ve bu direnişin çok çeşitli sonuçları olmuştur.

Arşak adlı biri, M.Ö. 247 yıllarında Yunan yönetimine karşı başarılı bir isyan

başlatarak tarihte, geldikleri yerin ya da kabilelerinin adıyla Partlar olarak

bilinen bağımsız bir Hanedanlık kurdu. Makedonya hakimiyetini tekrar kurma

girişimlerinin ardından Partlar varlıklarını sürdürdüler. Siyasi bağımsızlıklarını

genişleterek Roma’nın karşısında tehlikeli ve güçlü bir rakip olmaya başladılar

ama Yunan kültürel etkisine açık kaldılar. Partlar, Zerdüşt inancını tekrar

canlandıran Sasani hanedanlığının kurucusu Ardeşir (M.S. 226-240) tarafından

yıkıldı. İran’da hakimiyetin, hükümetin, toplumun bir parçası ve devlet dini

haline gelen Zerdüştlük, devlet baskısıyla dini sınıf ve hiyerarşik din adamlığı

oluşturan; karşıt inançların belirlenmesi ve bastırılmasıyla uğraşan tarihteki ilk

devlet dini sayılabilir. Bu açıdan Sasaniler’in uygulamaları gerek Partların

gerekse imparatorluk Roma’sının büyük hoşgörüsüyle önemli bir çelişki

yaratmaktadır.

Zerdüşt dini ve rahipliği devletle olan sıkı bağı nedeniyle büyük bir güç

kazanmış ancak devletin yıkılmasıyla birlikte de zarar görmüştür. Zerdüşt

rahipliği kurumu Pers İmparatorluğu ile birlikte yok olmuş, Arap fetihleriyle

imparatorluğun yıkılması Zerdüştlüğün uzun bir çöküş dönemine girmesine yol

açmıştır. İslam döneminde İran'ın kültürel ve siyasi yaşamının yeniden dirilmesi

sürecinde çöküşten kurtulamamıştır. İran’da İslamiyet’in yayılışına karşı direnişi

Zerdüşt rahipliği değil, muhalefet ve baskıya alışkın olan Zerdüşt karşıtları

göstermiştir.

Zerdüşt karşıtı düşüncelerden bazılarının Ortadoğu’da ve genel anlamda

tarihte çok önemli yerleri olmuştur. Bunlardan en iyi bilineni, Roma

İmparatorluğu’nda, özellikle askerler arasında, çok benimsenmiş olan ve

İngiltere’de bile kabul gören Mitraizm’dir. Ondan daha çok bilineni ise

Maniheizm’dir. Mani, 216 ile 277 yılları arasında yaşamış, Zerdüşt ve

Hıristiyan düşüncelerinin birleşiminden oluşan bir din kurmuştur. Mani 277’de

şehit olmuş ama dini yaşamını sürdürmüş, hem Avrupa’da hem Ortadoğu’da

Hıristiyan ve Müslüman baskılarına direnmiştir. Zerdüşt karşıtı düşüncelerden

daha yerel nitelikli ama çok önemli olan bir başkası Mazdak’tır. VI. yy

başlarında İran’da yaşamış ve bir tür dini komünizm kurmuş, İslamiyet'te daha

sonraki muhalif Şii hareketlere esin kaynağı olmuştur.

İran’ın dinlerinden biri olan Zerdüştlük, imparatorluğun kültürel dünyası

dışında yaşayanlara ciddi olarak açılmamıştı. Başlangıçta etnik kökenli olan

uygar eski dinlerin tümü gibi bu da olağan bir durumdu. Zamanla siyasi nitelik

kazanan, sonra da kültlerini sürdüren siyaset ile birlikte çöken bu dinlerin tek

bir istisnası vardır. Antik çağlarda tek bir din siyasi ve coğrafi üssü yok

edildikten sonra ayakta kalabilmiş, ikisi de olmadan köklü bir kendini değiştirme

süreciyle yaşamayı sürdürmüştür. Önce İsrailoğulları, ardından da Yahuda

halkının Musevi oluşları bu şekilde olmuştur.

Museviler, Röma’ya ve Yunan’a karşı olan siyasi direnişlerinde başarı

gösterememişlerdir. Başlangıçta Makabiler altında Suriye'nin Makedonyalı

hükümdarı karşısında başarılı olmuşlar ve bir süreliğine Yahuda’daki

krallıklarının bağımsızlığını elde etmişlerdir. Ancak Roma’nın gücüne karşı

koyamamışlar ve bazı Persler’in yardımıyla peş peşe gerçekleştirdikleri

başkaldırışların tümü bastırılmış, sonunda sindirilip köle haline gelmişler,

başrahipleri ve kralları Roma’nın kuklaları olmuştu. Yahuda, Romalı bir valinin

hakimiyetindeydi. 66 yılında başlayan en önemli başkaldın zorlu bir

mücadelenin sonunda, isyancıların yenilgisi ile sonuçlanmıştı. Romalıların 70

yılında Kudüs’ü fethedip Babil esaretinden kurtulanların yaptığı ikinci tapınağı

yıkmaları bile Musevi direnişini durdurmayı sağlayamamıştır. 135’teki BarKohba isyanının ardından Romalılar Musevilerden mutlaka kurtulmaya karar

verdiler. Daha önce Babilliler’in yaptığını Çaparak Musevilerin büyük

çoğunluğunu esir alıp sürgüne gönderdiler ama bu sefer onların imdadına

yetişecek bir Kiros yoktu. Museviler’in tarihi adlan dahi silindi, Kudüs’e Aelia

Capitolina adı verildi ve yıkılan Musevi Tapınağı’nın yerinde Jüpiter’e bir

tapınak yapıldı, Samariya ve Yahuda adları kaldırıldı ve ülkeye çoktan

unutulmuş olan Filistinliler’in adı verildi.

Aşağıdaki eski bir Musevi metni Musevi ve başka Ortadoğu halklarının

Roma imparatorluk yönetiminin faydalarını ve zararlarını nasıl gördüğünü açık

bir biçimde anlatmaktadır. Bölüm ll. yy’da üç hahamın konuşmalarından

alınmıştır:

1

Haham Yahuda dedi ki: “Bu insanların (Romalılar) eserleri ne de güzel.

Pazarlar, köprüler, hamamlar yapmışlar." Haham Yose sessiz kaldı. Haham

Simeon Bar- Yohai yanıtladı: “Tüm yaptıklarını kendi gereksinmeleri için

yaptılar. Fahişelerini yerleştirmek için pazar yerleri, kendilerini güzelleştirmek

için hamamlar, vergi toplamak için köprüler yaptılar." Yahuda konuşmalarını

yetkililere anlattı ve yetkililer şu kararı verdiler: “Bizi öven Yahuda övülsün.

Sessiz kalan Yose, Seforis'e sürgün edilsin. Bizi suçlayan Simeon idam

edilsin,"

Romalılar, -Museviler ve Yunanlılar, birbirlerine benzeyen önemli bir

yönleriyle antik çağlarda yaşayan diğer insanlardan farklıydılar- İşte bu

benzerlik ve farklılıkların onların gelecekteki uygarlıktan biçimlendirmelerinde

büyük etkisi olmuştur. Ortadoğulular dünyanın başka yerlerinde yaşayanların da

yaptığı gibi kendi grupları ile başkalarınınkini kesin sınırlarla

ayırırlardı.Böylelikle grup saptanırken yabancılar grup dışında bırakılırdı.

Gruplaşma ve yabancıyı dışlama, insanoğlunun içgüdüsel davranışıdır; hatta

çeşitli hayvan türlerinde de görülmektedir.

Grubun içindekiler ile dışındakiler arasındaki değişmez ayrım ya akrabalık

ya kan ya da günümüzdeki etnik kavramı ile * belirlenir. Eski çağlarda iki halk,

Museviler ve Yunanlılar birbirlerini farklı şekillerde adlandırırlar: Yunanlılar

onlardan olmayanları “barbar”, Museviler de kendilerinden olmayanları

“gentile” olarak adlandırırlar. Aslında bu adlar büyük engelleri simgelerdi ama

yine de bunlar aşılmaz değillerdi. Bu özellikleriyle akrabalığa ya da kana bağlı

olan daha genel ve ilkel ayrımlardan farklıydılar. Tarafların karşılıklı olarak

Musevi din ve. kanunlarını, Yunan dil ve kültürünü benimsemeleriyle engeller

aşılabilir, hatta kaldırılabilirdi bile. İki grup da yeni üye aramazlardı ama kabul

etmeye de hazırlardı. Hıristiyanlık çağının başlarında, Ortadoğu’da Yahudileşmiş

gentile’lere ve Helenleşmiş barbarlara rastlanırdı.. Eski dünyada Museviler’in ve

Yunanlıların diğer halklardan farklı bir yanları da düşmanlarına merhamet

göstermeleriydi. Tevrat'ın Yunus kitabında Asur’un Ninova halkı için

kaygılanılması ya da Pers savaşlarına katılmış olan Yunan tiyatro yazan

Aeskilus’un yenilgiye uğrayan Persler’in acılarını paylaşarak betimlemesi

çarpıcı örneklerdir.

Romalılar kendilerine dahil olma fikrini öyle genişletmişlerdi ki bir ortak

imparatorluk yurttaşlığı kavramına kadar ilerletmişlerdi. Yurttaşlık kavramını

geliştiren Yunanlılar olmuştu. Yurttaş hükümetin kurulmasına ve yürütülmesine

katılma hakkı olan kişiydi. Yunan şehrinin üyeliği, şehrin kendi üyeleri

ve onların yerine gelecek olanlarla sınırlıydı. Yabancı bir kişi yalnızca o şehirde

yaşayan yabancı konumuna erişebilirdi. Başlangıçta Roma yurttaşlığı da benzer

biçimdeydi ancak belirli süreçler sonucunda Roma yurttaşlarının görevleri ve

haklan tüm imparatorluk eyaletlerine genişletilmişti.

Musevi dininin, Helenistik kültürün ve Roma devlet sisteminin erişilebilir

olması birlikte Hıristiyanlığın doğmasını ve yayılmasını sağlamıştır. Birkaç

yüzyıl sonra, farklı yöntem ve içeriği ile İslamiyet ikinci evrensel din olarak

doğmuş ve aynı görevi üstlenmiştir. İnançları ve amaçları aynı olan, aynı

bölgede yan yana yaşayan iki ayrı dünya dininin çatışması kaçınılmaz olmuştur.

2. BÖLÜM

İSLAMİYET ÖNCESİ

Hıristiyanlık çağının yaklaşık ilk altı yüzyılını, yani Hıristiyanlığın

doğuşundan İslamiyet’in doğuşuna kadar geçen süreyi, hem uygarlıkların

hareketlerindeki hem de yaşanan olaylar zincirindeki önemli gelişmeler

şekillendirmiştir.

İlk gelişme ve birçok açıdan en önemli olam, Hıristiyanlığın yükselmesi,

benimsenmesi ve yaygınlaşması, Persler ve Museviler dışında Hıristiyanlıktan

önceki tüm dinlerin yok olması kaybolması, en azandan batmasıdır. Klasik

Helen-Roma paganizmi bir süre yaşamış, hatta imparator Julian’ın

hükümdarlığı süresince (361-363) son kez alevlenmiştir. Bu dönemin IV.

yy başlarına kadar olan ilk yarısında Hıristiyanlık, Roma sistemine protesto

olarak büyümüş ve yaygınlaşmıştır. Hıristiyanlık zaman zaman hoşgörü ile

karşılansa da çoğunlukla yargılanması nedeniyle devletten ayrılması ve kendi

kurumunu, Kilise’yi kurması zorunlu olmuştur. Kilise kendine özgü yapısı,

sistemi, hiyerarşisi, liderliği, yönetimi, yasaları ve mahkemeleri ile zamanla

Roma dünyasının tamamına hakim olmuştur.

Hıristiyanlık,imparator Konstantin’in(311-337)Hıristiyan olmasıyla Roma

İmparatorluğu’nu ele geçirmiş, bir bakıma da Hıristiyanlık imparatorluğun eline

geçmiştir. Sonrasında Roma devleti Hıristiyan olmuştur. Yeni dinin yayılması

otorite ve ikna ile sağlanmıştır. Roma’nın büyük gücü, Justinien döneminde

(527-569) yalnızca Hıristiyanlığın diğer dinlere üstünlüğünü sağlamak için değil,

Hıristiyanların ayrıldıkları çeşitli düşünce akımlarının devlet onaylı öğretiyi

benimsemesini sağlamak için de kullanılmıştır. O günlerde artık birden çok

Kilise vardı. Bu kiliseler teolojik öğretilerde anlaşamadıktan gibi, kişisel,

bölgesel ve de milliyetçi bağlarla bağlıydılar.

İkinci önemli gelişme, Roma İmparatorluğu’nun güç merkezinin batıdan

doğuya, Roma’dan Konstantin’in doğu başkenti yaptığı Konstantinopolis şehrine

taşınmasıdır. 395’te İmparator Teodosius’un ölmesinin ardından, İmparatorluk

Konstantinopolis’ten yönetilen doğu ve Roma’dan yönetilen batı olarak ikiye

ayrıldı. Çok geçmeden Batı imparatorluğu art arda gelen barbar istilaları

sonucunda yıkıldı. Doğu imparatorluğu zorlukların üstesinden gelerek bin yıl

daha varlığım sürdürdü.

Bugün çoğunlukla Doğu imparatorluğu için kullanılan Bizans adı, eskiden

Konstantinopolis şehrinin olduğu yerde bulunan bir yerleşimin adından gelen ve

modem bilim adamları tarafından bulunan bir addır. Asla Bizanslılar kendilerine

Bizanslı demezler, Romalı derlerdi. Roma hukukunun uygulandığı, bir Roma

imparatorunun hükümdarlığında yaşarlardı, tabii küçük farklarla... İmparator ve

tebaası dinsiz değil Hıristiyandı ve Bizanslıların kendileri için kullandıkları

Romalı adı, Latince’deki "romanı”’ sözcüğünden değil, Yunanca’daki

“rhomaioi” sözcüğünden geliyordu.

Bazı Yunan yazıtlarında “hegemonia ton Rhomaion” (Romalılar’ın

egemenliği) için dua ediliyordu. Persler’in yıktığı ve Romalılar’ın tekrar

kurduğu Edessa prensliğinin prensi Yunanca “Philoromaios” (Romalılar’ın

dostu) unvanını almıştı. Yunanca, gücünün en parlak olduğu zaman bile Roma

İmparatorluğu’nda ikinci dil olarak kalmışken, Doğu Roma İmparatorluğu’nda

birinci dil olmuştu. Latince varlığını sürdürmeyi başarmıştı. Bizanslı

Yunanlılar’ın ve yüzyıllar sonra halifelik Arapça’sında Latin terimlerinin izleri

görülmüştür. Yunanca, uzunca bir zarpan kültürün yanı sıra devletin de dili

olarak kullanılmıştır. Doğu eyaletlerinde varlığım sürdüren Yunanca- dışındaki

diller ve edebiyatlar, Kıpti, Arami dilleri, Arapça, Helenistik bilim ve felsefeden

önemli ölçüde etkilenmiştir.

Üçüncü önemli gelişme, yüzyıllar önce, Büyük İskender ile Mısır ve Suriye

imparatorluklarında başlamış olan Ortadoğu’nun Helenleşmesidir. Yunan

kültürü, Roma devletini de Hıristiyan Kiliselerini de etkileyerek daha çok

yayılmıştır. İskender ve haleflerinin Roma Sezarlarınınkinden çok farklı olan

Yunan monarşileri Doğu Roma devletinin hükümet kurumlarını etkilenmiştir. İlk

Hıristiyanlar, Yunanlıların eskiden beri ilgilendikleri, Museviler’i ve Romalılar’ı

pek rahatsız etmeyen felsefe konularına ilgi göstermişlerdir. Hıristiyanların

kutsal kitabı Yeni Ahit, Yunanca yazılmıştı. Eski Ahit’in de yüzyıllar

önce İskenderiye’de yaşayan ve dilleri Yunanca olan Museviler için yazılmış

Yunanca çevirisi vardı.

Geçmişteki değişikliklerin etkisiyle gerçekleşen önemli bir başka gelişme'de,

bugün güdümlü ekonomi olarak adlandırılabilecek ekonominin, devlet

otoritesiyle planlanma ve yönetilme düzeninin süregelen gelişmesidir. Nehir

vadisi toplumlarında, özellikle de Mısır’da böylesi bir siyasi gelişme

olağandı. Mısır’da, İskender’in generallerinden birinin kurduğu Ptolemeus

hanedanında ileri düzeye ulaşmış bir güdümlü ekonomi vardı. Hıristiyanlığın ilk

yüzyıllarında, özellikle de III.yy’dan itibaren devlet ticaret, sanayi, üretim ve

hatta tarım alanlarında etkinlik göstermeye başlamıştı. Devlet dışındaki özel

girişimcilerin ekonomik etkinlikleri, devlet tarafından denetlenmiş, bir devlet

ekonomi politikası oluşturulup uygulanmaya çalışılmıştır. Devlet pek çok alanda

özel girişimcilerle ticareti tercih etmeyip kendi olanaklarını kullanmıştır.

Örneğin ordu, silah, donatım ve kimi zaman da üniforma gereksinimlerini devlet

girişimlerinden sağlamıştır. Genellikle ordunun erzağı vergi olarak toplanıp

askerlere tayın olarak verilirdi. Devletin ekonomik etkinliklerinin giderek

artması özel girişimcilerin çalışma alanlarını büyük ölçüde kısıtlamıştı.

Devletin artan müdahalesi tarım alanında da olmuş, yavaş yavaş tarım

alanları azalmıştır. Devletin, topraklarını terk eden, toprak sahiplerini ve

köylüleri maddi olarak ve başka bazı özendirmelerle topraklarında kalmaya ikna

etme çabaları ve bu konudaki kaygısı, imparatorluğun çoğu bugüne kadar gelen

kanunlarına da yansımıştır. Bu durum, ekonomik müdahaleciliğin önemli

savunucularından Diocletian (284-305) döneminden, İslami fetihlere, yani

ekonomik güç ve işlevin tekrar sağlanmasına kadar, III.ile VI.yy’lar arasında,

büyük bir sorun olmuştur.

Bizans ve Pers imparatorlukları,VII.yy’ın ilk birkaç on yılında yaklaşan

İslamiyet dalgasına kapılmış olsalar da, kaderleri çok farklı olmuştur. Araplar

Bizans ordularını ağır yenilgilere uğratarak pek çok eyaletlerini ele geçirdikleri

halde, Küçük Asya'nın merkez eyaleti Yunan ve Hıristiyan kalmıştı. Öte

yandan imparatorluğun başkenti Konstantinopolis aldığı saldırılara rağmen, onu

denizden ve karadan koruyan surlarıyla ayakta kalmayı başarmıştı. Bizans

imparatorluğu gücünü kaybederek küçülmeye başlamasından sonra bile yedi

yüzyıl dilini,' kültürünü ve kurumlarını özgün biçimleriyle sürdürerek yaşamıştır.

İran’ın kaderi çok daha farklıydı. Fethedilen yalnızca dış eyaletleri olmamış,

başkenti ve topraklarının tamamı da fethedilerek yeni Arap-İslam

imparatorluğuna dahil olmuştu. Mısır ve Suriye’deki Bizanslı iş adamlarının

Bizans’a kaçma şansları vardı ama İran'ın Zerdüşt destekçilerinin Müslüman

yönetimine girmekten ya da gidebilecekleri tek yere, Hindistan’a göçmekten

başka seçenekleri yoktu. İran’daki Müslüman hakimiyetinin ilk yüzyıllarında

eski dil ve eski yazı, küçük bir azınlık dışında, kullanılmayarak unutuldu. AngloSaxon dilinin İngilizce’ye dönüşmesi sürecinde yaşandığı gibi fetih dili bile

değiştirdi. İran'ın İslamiyet’ten önceki tarihi, modern çağlarda eski Pers

yazılarının çözümlenmesi çalışmalarıyla araştırılmaya başlanmıştır.

İran İmparatorluğu tarihinde Hıristiyanlık çağının ilk altı yüzyıllık

bölümünde, Sasani ve Part dönemleri olmak üzere iki büyük dönem vardır. İlk

Sasani hükümdan Ardaşir (226-240) Roma’ya yeni bir dizi savaş açmıştır.

Ondan sonra gelen I. Şahpur (240-271) savaşta Roma İmparatoru Vaieriani esir

almış ve Valerian esarette ölmüştür. 1. Şahpur övündüğü bu

başarısının resimlerini İran’daki çeşitli dağların kayalanna yonttuımuştur. At

üstündeki Pers şahının, yerdeki Roma imparatorunun boynuna ayağını koymuş

olduğu bu resimler hâlâ durmaktadır.

İslam halifeliği ortaya çıkana kadar bölge tarihine egemen olan siyasi durum,

Pers-Roma, sonrasında da Pers-Bizans rekabetiydi. İslamiyet ise bir rakibini

ortadan kaldırmış, diğerine de önemli ölçüde gücünü kaybettirmişti. Bu sonuca

büyük etkisi olan sonu gelmek bilmeyen savaşlar bir istisnayla

kesintiye uğramıştır. Bu istisna, yüz yıldan fazla süren Uzun Barış’tır.Şahpur

(383-388) 384’te Roma ile barış yapmıştır. 421-22 yıllarındaki ufak bir sınır

çatışması hariç, VI.yy’ın ilk yıllarına kadar bir daha savaş olmamış, bu tarihlerde

başlayan ilk savaş kısa aralıklarla 628’e kadar devam etmiştir. Bu sıralarda da

çok yakında bu iki düşmanı gölgede bırakacak yeni bir güç doğmaya başlamıştır.

Modem ve Ortaçağ tarihçilerine göre bu savaşların temel gerekçesi toprak

olmuştur. Romalılar bu dönemde Persler’in egemenliğindeki Ermenistan ve

Mezopotamya üzerinde hak iddia ediyorlardı. Romalılar imparatorları Trajan’ın

fethettiğini söyledikleri bu topraklan istiyorlardı, bu da Romalılar’ın, Persler’in,

sonra da Müslümanların ortak öğretilerine göre buralar üzerinde kendilerine

sürekli hak tanıyordu. Ayrıca Bizanslılar, Mezopotamya ve Ermenistan

halklarının büyük çoğunluğu Hıristiyan olduğundan Hıristiyan imparatoruna

bağlı olmaları gerektiğini öne sürüyorlardı. Persler de M.Ö. 525'te Kiros’un oğlu

Kambiz’in fethettiği Filistin, Suriye ve Mısır’da bile hak iddia ediyorlardı. Bu

topraklan savaşlar sırasında zaman zaman ele geçirdiler. Buralarda Persler ya da

Zerdüştler yoktu ama onlara sempati duyan Hıristiyan olmayan gruplar vardı.

Modem tarihçiler toprak dışındaki başka nedenleri de bulup belgelemişlerdir.

Bunların en önemlilerinden biri Doğu ile Batı arasındaki ticaret yollarını ele

geçirme arzusudur. Akdeniz dünyası için Çin’den ipek, Hindistan ve Güneydoğu

Asya’dan baharat olmak üzere Doğu’dan yapılan iki ithalat büyük

önem taşımaktaydı ve bu malların ticareti çok yaygınlaşmıştı. Roma yasalarında

ticareti müdahaleden koruyacak önlemlere yer veriliyordu. Bu ticaret Roma ve

Bizans’ın, Çin ve Hindistan uygarlıklarıyla ilişkide olmasını sağlıyordu.

Ülkeler arasında ne düzenli bir ilişki ne de ziyaret bulunuyordu ama her

ikisinden de ithalat yapılıyordu. Romalılar ve sonra da Bizanslılar bu ithalat için

altın ödüyorlardı. Hint baharattan ve Çin ipeğine karşılık Akdeniz dünyasının

verilebilecek bir şeyi yoktu. Altın her zaman geçerliydi ve çok miktarda Roma

altını Akdeniz havzasına yapılan ithalatın karşılığı olarak Doğu Asya’ya

gönderiliyordu. Bu arada, belirli dönemlerde hükümranlıklarını Orta Asya’ya

yayan Persler, ipek ticaretinin çıkış noktasındaki hakim güç olarak aracılık

yapıyorlar ve bu sayede büyük kâr elde ediyorlardı. Roma dünyası Doğu’ya

altın akışından şikayetçi oluyordu ama yine de bu ölçüde bir kayba

dayanabilmişti.

Akdeniz’den doğuya giden en kısa yolun Persler hakimiyetindeki

topraklardan geçmesi nedeniyle, Pers silahlarının olmayacağı başka yollar

bulamak hem ekonomik hem de stratejik açıdan yararlı olacaktı. Çin’den sonra

Avrasya bozkırlarındaki Türk topraklarından Karadeniz ve Bizans topraklarına

veya Hint Okyanusu’ndan geçerek güney denizlerine giden yollar var olan

alternatiflerdi. Bu yollar, Basra Körfezi ve Arabistan’a veya Kızıldeniz’den

sonra Mısır ve Süveyş kıstağından geçerek Akdeniz’e ya da Yemen’den Batı

Arabistan kervan yollarıyla Suriye sınırlarına uzanıyordu.

Başta Roma’nın ve daha sonra Bizans’ın çıkan, Hindistan ve Çin ile dış

ticaret bağları yaratmak ve korumak, bu sayede Persler hakimiyetindeki orta

bölgelerden uzak durmaktı. Öte yandan Pers İmparatorluğu transit yollardaki

durumundan faydalanarak Bizans ticaretini denetim altında tutup barış

zamanında kâr sağlamak, savaş sırasında da yolu kapatmak istiyordu. Bu da her

iki imparatorluğun, kendi sınırlan dışındaki topraklarda etkin olabilmek için

sürekli mücadele halinde olmaları anlamına geliyordu.

İki bölgede, tüm bu diplomatik, ticari ve nadiren de askeri müdahalelerin

etkisi de küçümsenemeyecek derecedeydi. Bu durumdan ilk önce kuzeyde Türk

beylikleri ve aşiretleri ile güneyde Arap beylikleri ve aşiretleri etkilenmişti. Ne

Araplar’ın ne de Türkler’in bölgenin eski uygarlıkları üzerinde önemli bir

etkileri olduğuna dair kanıt bulunmamaktadır. Ancak daha sonradan gelen istila

dalgalarında ortaçağlarda İslamiyet’in merkezi olan topraklardaki etkileri önemli

olmuştur.

Hıristiyanlık çağının ilk altı yüzyıllık döneminde Araplar ve Türkler henüz

imparatorluk sınırlarının dışında, barbar ya da yan barbar olarak çöllerde ve

bozkırlarda yaşıyorlardı. Romalılar ve Persler, imparatorluklarını genişletirken

bile çöl ya da bozkır topraklarını ele geçirmekle ilgilenmemişler, hatta onlarla

yakınlık kurmamaya özen göstermişlerdi. IV. yy Romalı tarihçisi Suriyeli olan

Ammianus Marceilinus bozkır halkları için şunları söylemiştir:

1

"Tüm bu bölgelerin halkları vahşi ve savaşçıdır. Çatışma ve savaş onlara

keyif verir Onlar için savaşta ölenler en mutlu kişilerdir. Dünyadan doğal ölümle

ayrılanları korkaklıkla suçlayıp hakaret ederler. (XXI)

Ammianus Marceilinus, güneydeki çöl halklarını “dost da, düşman da

olamayacak Araplar” sözleriyle anlatmıştır (XIV, 4.1). Bu komşuların silah

gücüyle fethedilmesi tehlikeli, maliyetli ve zordu. Bu yüzden, iki imparatorluk

da yaptıkları maddi, askeri ve teknik yardımlar, verdikleri unvanlar ile bu

halkları kendi yanlarına çekmeye çalıştıkları, genel imparatorluk politikası

şekline getirilecek bir yol izlediler. Kuzeyin ve güneyin aşiret reisleri bu durumu

kendi çıkarlarına kullanarak, bir birinin bir ötekinin, bazen ikisinin birden

yanında oldular. Kimileri kervan ticaretinden elde ettiği servet ile kendi

şehirlerini ya da krallıklarını kurdular, imparatorlukların uydularıymış gibi,

bazen de müttefikleri olarak siyasi rol üstlendiler. Bu imparatorluklar çıkarları

doğrultusunda sınır beyliklerini ele geçirip doğrudan hakimiyet altına almışlarsa

da, genellikle dolaylı hakimiyeti ya da müşteri devlet konumunu tercih

etmişlerdir.

Bu çok eskiden kalan ilişki türünün kökeni şüphesiz antik çağa

uzanmaktadır. Romalılar M.Ö. 65’te Romalı Pompey’in bugün Ürdün Haşimi

krallığında bulunan Petra’daki Nabat başkentine yaptığı ziyaretle çöl

politikalarının başlangıcını yaptılar. Nabatiler’in yazılı dilleri ve kültürleri Arami

olduğu halde kendilerinin Arap olduktan bilinmektedir. Petra vahasında

bir kervan şehri kurdular, Romalılar da onlarla kuracakları ilişkinin dostça

olmasını doğru buldular. Petra, Roma eyaletleri ile çöl arasındaki tampon ülke,

Güney Arabistan,ve Hindistan ile ticaret yollarına ulaşmak için çok önemli bir

komşuydu. M.Ö. 25’te İmparator Augustus Yemen’i fethetmek için bir ordu

göndererek başka bir politika denedi. Romalılar’a Kızıl deniz'in güney ucunda

bir köprübaşı yaratarak Hindistan yolunu Roma’nın doğrudan hakimiyetine

almayı amaçlıyordu. Fetih başarılı olamadı ve Romalılar oraya bir daha sefer

düzenlemediler. Yeniden Arabistan içlerine ordularını göndermeyi denemediler,

hatta barış sırasındaki ticari, savaş sırasındaki askeri gereksinimleri nedeniyle

çöldeki sınır devletleriyle ve kervan şehirleriyle iyi ilişkiler kurmaya başladılar.

Romalıların bu politikası Arap sınır beyliklerinin sayısında büyük bir artışa

yol açtı. Bunların birincisi Petra idi, en önemlilerinden biri de şimdi güneydoğu

Suriye’deki Tadmur olan Palmira idi. Palmira Suriye çölündeki bir kaynağın

etrafında bulunuyordu. Çok eski çağlarda orası bir ticaret ve yerleşim şehriydi,

Palmiralılar’ın. Fırat üzerinde Dura’da bir merkezleri bulunduğu için Akdeniz

ile Mezopotamya ve Körfez çöl ticaret yolu üzerinde söz sahibi olmaları, onlara

bir ölçüde stratejik ve ticari önem sağlıyordu.

Benzer durum, iki imparatorluğun ve Karadeniz’le Hazar Denizi’nin

kuzeyinde, Çin’e uzanan Orta Asya yolu üzerinde de geçerliydi. Bu bölgedeki

Orta Asya aşiretleri arasında I.yy'ın son çeyreğinde Çin’in otoritesine karşı

başkaldırılar olmaya başladı. Bu başkaldıranların liderleri arasında olan ve Çin

tarihçileri tarafından “Hiung Nu” olarak adlandırılan halkın, Avrupa tarihindeki

Hunlar oldukları bilinmektedir. Pan Chao adlı Çinli general Çin’den Orta

Asya’ya gerçekleştirdiği seferle başkaldırıyı durdurarak Hiung Nu’ları ipek yolu

üzerinden atmıştır. Bu kez Çinliler daha da ileri giderek, sonraları adı Türkistan

olan, bugünkü Özbekistan ile batı komşularını içine alan bölgeyi fethettiler. Pan

Chao buradan iç Asya ipek yolunu Çin’in denetimi altına aldı ve Kan Ying adlı

elçisi önderliğinde bir heyeti Romalılarla görüşmeleri için batıya yolladı.

Heyetin 97’de Basra Körfezi’ne ulaştığı bilinmektedir.

Roma İmparatoru Trajan'ın Ortadoğu’da yayılma politikasını açıklamada,

Doğu’nun bu ve diğer diplomatik ve askeri etkinlikleri yardımcı olmaktadır.

106’da Trajan, Roma ile Petra eski ilişkisine son vererek şehri fethetti. Artık

Nabatiler’in ülkesi Provincia Arabia adlı bir Roma eyaleti oldu ve Basra’da

bulunan bir Roma Lejyonu tarafından yönetilmeye başladı. Trajan, Roma

gemilerinin Akdeniz’den Kızıldeniz’e geçebilmelerini sağlamak için Nil

Nehri’nin kanallarını ve kollarını birleştirip İskenderiye’den Clysma’ya dek

uzanan bir suyolu yaptırdı. 107’de Hindistan’a bir Roma elçisi gönderildi, kısa

bir süre sonra da Doğu Suriye sınırından Kızıldeniz’e bir yol açıldı.

Tüm bu olayların iki imparatorluk arasındaki savaşı başlatan Partlar’ı haklı

olarak endişelendirdiği görülmektedir. Trajan 114’te başlattığı bir seferde iki

imparatorluğun paylaşamadığı en önemli bölgelerden Ermenistan’ı işgal etti.

Bağımsız Hıristiyan bir hükümdar olan Edessa prensi ile anlaştıktan sonra

doğuya doğru Dicle’den geçerek llö’da şimdiki Bağdat yakınındaki büyük Pers

şehri Ktesiphon’u fethetti. Bu sırada Yahudiye’de büyük bir isyan çıkması bir

tesadüf gibi görünmüyor. 117’de Trajan’ın ölümü üzerine yerine geçen Hadrian,

Provincia Arabia dışında doğuda işgal edilen eyaletlerden çekildi.

Trajan’ın bölgede yayıldığı 100 yıllarında, Arap yarımadası yaklaşık olarak

şu durumdaydı: İç bölgelerde dışarıdan ve içeriden hiçbir otorite yoktu, öte

yandan batıda Roma ve doğuda Part imparatorluklarıyla çeşitli ilişkileri olan

küçük beyliklerle çevrilmişti. Beylikler Arabistan’dan Yemen’e, oradan da deniz

yoluyla Doğu Afrika ve Hindistan’a uzanan ticaret yollarıyla geçiniyorlardı.

Roma’nın Petra’yı hakimiyetine alması önemli bir politika değişikliği olmuş

ve o dönemin güçler dengesini bozmuştu. Romalılar bundan sonra da Palmira’da

benzer bir politika uyguladılar ama en sonunda bundan vazgeçerek bilinmeyen

bir tarihte Palmira’yı imparatorluklarına dahil ettiler.

İran'da Sasaniler'in ortaya çıkması ve bölgede daha militan ve merkezi bir

düzenin kurulması ile durum tekrar değişti. Persler de Arabia’nın kuzeydoğu

sınırlarında birkaç beyliği aldılar. Persler, III. yy ortalarında eski bir Arap

merkezini,Hatra'yı ortadan kaldırdıktan sonra, doğu Arabistan'ın Körfez kıyısı

boyundaki bölgelerini işgal ettiler.

Roma tarihçilerine göre III.yy’ın üçüncü çeyreğinde Zenobia adındaki

(büyük olasılıkla Arapça Zeyneb) kadın hükümdar, Palmira’nın bağımsızlığını

tekrar kazanması için son çabayı harcamıştır. İmparator Aurelian’ın gönderdiği

Roma ordusu Zenobia’yı yenmiş ve Palmira bir kez daha imparatorluğa

katılmıştır.

Bu sırada Arap yarımadasının uzak güneyinde önemli değişiklikler

yaşanmaktaydı. Tarım alanları olan ve hanedan monarşileriyle yönetilen şehirleri

olan Güney Arabistan, yan çöl olan kuzeyden oldukça farklıydı. Ancak

monarşiler yıkılmış, yerini Himyaritik monarşi adı verilen yeni bir düzene

bırakmıştı. Batıdan Habeşler ve doğudan Persler olmak üzere bölge dış etkilerin

çarpışma noktası olmuştu. Habeşistan’da başlayan militan Hıristiyan monarşisi,

Kızıldeniz’in diğer tarafındaki gelişmelere doğal olarak ilgi gösteriyordu. Persler

de onlar için birbirinden farklı olmayan Hıristiyan ya da Roma etkisine

direnmeye her zaman hazır durumdaydılar.

- Bu süreçte, eski dünyanın büyük ekonomik çöküşünden, özellikle III.

yy’dan sonra ticaretin sonlanmasından Akdeniz uygarlığının bu uzak ileri

karakolları bile etkilenmişlerdi. Bulunan Roma sikkelerinin azalmış olması

bunun bir göstergesidir. 217’de Hindistan’da ölen Caracalla’dan sonraki

sikkelerden neredeyse hiç bulunamamıştır. Bu da IV. ile VI. yüzyıllar

arasında Arabistan’ın karanlık bir dönem yaşadığını göstermektedir. Bu dönem,

bedevileşme ve yoksullaşma çağı olmuştur. Bu döneme değin var olan tarım

gerilemiş, kurulan merkezler azalmış ve deve göçerliği yaygınlaşmıştır.

İslamiyet'in ortaya çıkmadan hemen önceki zamana ilişkin ilk Müslüman

öyküleri bu dönemi çok net olarak anlatmaktadır.

Arabistan’ın gerileyişinin nedenleri arasında her iki imparatorluğun

ilgilerinin yok olması da göz önüne alınmalıdır. İran ve Roma barışının sürdüğü

384 yılından 502 yılına kadarki uzun sürede her iki imparatorluk da Arabistan’a,

vahalarından ve çöllerinden geçen pahalı, uzun ve tehlikeli ticaret yollarına ilgi

göstermemişti. Ticaret yollannın yönü değişmiş, teşvik yardımları sona ermiş,

kervan trafiği durmuş ve şehirler terk edilmişti. Ticaretin son bulmasıyla

göçebeliğin başlaması, kültür ve yaşam standardım düşürmüş ve çok uzun

süreden soma ilk kez Arabistan’ı uygar dünyadan soyutlamıştı. Bu durumdan,

Arabistan'ın daha gelişmiş olan güneyi de etkilenmiş, buradaki göçebe aşiretler

daha iyi otlaklar aramak için kuzeye göç etmişlerdi. Arap toplumunda göçebelik

daima önemli olmuştur ama artık daha da öne çıkmıştır. Müslümanlar bu dönemi

“Cahiliye” olarak adlandırırlar ve bu dönem ile Aydınlık Çağ yani İslamiyet ile

aralarındaki çelişkiye dikkat çekerler. Bu dönem, yalnızca sonradan gelecek

olanlara göre değil, daha öncekilere göre de çok karanlıktı. İslamiyet’in ortaya

çıkması bu açıdan bir restorasyon olarak düşünülebilir ve gerçekten de Kuran’da

Hz. İbrahim’in dininin restorasyonu olduğu belirtilmektedir.

Hz.Muhammed’in doğduğu VI.yy’da her şey yeniden değişti.En önemlisi

Persler ve Bizanslılar’ın yüz yıllık barış sürecinden sonra yeniden çatışmaya

başlamaları ve bugün neredeyse sonsuz bir savaşa dönüşmesidir. İki

imparatorluk savaş ve rekabet halindeyken bu mücadelenin bir nedeni olarak

Arabistan bir kez daha ortaya çıktı ve Arap halkları yeniden her iki tarafın da

saygı ve ilgilerini kazandılar. Nehir vadilerinden Basra Körfezi’ne inen yol, barış

döneminde, Akdeniz dünyasından Doğu’ya giden en elverişli yoldu. Uzun bir

kısmı su üzerinde geçen bu yol ötekilerle karşılaştırıldığında hem daha ucuz,

hem de daha güvenliydi ama Bizanslılar ile Persler yeniden savaşmaya

başladığında durumu değişti. Mezopotamya ve Körfez yolu Bizanslılar açısından

çok sakıncalıydı. Bu yol, Persler tarafından savaş sırasında askeri hareketle, iki

imparatorluk arasındaki barış sayılabilecek zamanlarda ise ekonomik baskılarla

her an kapatılabilirdi. Bunun için Bizanslılar,Persler’in ulaşamayacakları

uzaklıkta başka yollar bulma politikasını benimsediler.

Önceden de olduğu gibi güney çöl ve denizleri ile kuzey bozkırları olmak

üzere iki önemli seçenek vardı. Karadan Asya yolunun tercih edilmesi, Orta

Asya bozkırlarının hanları ile Bizans imparatorlan arasında ilginç pazarlıklara

yol açtı.Türk hanları Konstantinopolis’e elçilerini göndermeye başladılar. Bizans

tarihçilerine göre, daha kurnaz olan bazı hanlar hem Bizans’a hem de Perslef’e

elçi göndermişlerdir. Ancak hanlar genellikle Bizanslılar’ı ihanetle

suçlamışlardır. Bizans tarihçisi Menander, 576’da geçen bir olayı şöyle

anlatmıştır:

2

Bir Bizans elçisi bana güven mektubu verirken, han tarafından kendisiyle

iş yaparken düşmanlarıyla da yapmakla suçlanmıştı. Han, parmaklarını

ağzına alıp şunları söylemişti: "Sen bir aldatması ve on tane dili olan o

Romalılar'dan değil misin? Şimdi ağzımda olan on parmağım kadar dilin var

senin ve birini beni, ötekini Avarlar'ı kandırmak için kullanıyorsun... Kurnaz

sözlerle ve hile yaparak herkesi aldatıyorsun... Ama bir Türk ’ün yalan

söylemesi tuhaf olur ve görülmemiştir de...”

Kuzeydeki ve güneydeki patronlar ile müşteriler birbirlerini oldukça iyi

anlarlardı. VI.yy başladığında, güney yolu hem Persler’in ulaşamayacağı

uzaklıkta olduğu, hem de çeşitli seçenekler sunduğu için kuzey yolundan daha

önemli olmuştu. Eski kaynaklara göre, ilgili tarafların politikalarını ve

uygulamalarını ortaya koyan şöyle bir tablo çıkmaktadır: Bizans, Pers

denetiminden uzak bir Hindistan yolu açmış ve yolu açık tutmuştur. Persler de

bu iletişim hattını önlemek ve kesmek için uğraşmışlardır. Bu arada yol

üzerindeki çeşitli halklar bu durumdan kâr sağlamaya çalışmışlar, kendi çıkarları

için yolu açık tutmak ama Bizanslılar’ın da yolun denetimini ve tekelini ele

geçirmesini engellemek istemişlerdir.

O dönemdeki pek çok olay bu örneğe uygun gelişmiştir. Hem Bizans hem de

Pers tarafında uç beyliklerinin yeniden ortaya çıkmaları bunlardan biridir.

Bizans'ın çöl sınırında bugünkü Ürdün’ün olduğu yerde Arap Gassani beyliği,

İran tarafında da Hira beyliği bulunuyordu. İkisi de Arap’tı, ikisi de Ara-mi

kültürüne sahipti, ikisi de Hıristiyan’dı ama siyasi olarak biri İran’a, diğeri

Bizans’a bağlıydı.

Yaklaşık 527’de Bizans İmparatoru Jüstinyen, Hira’ya savaş açmaları için

Gassaniler’i ikna etti. Böylece Bizans ile İran’ın;başrollerde olduklan bir savaş

başlamış oldu. Gassani beyine unvanlar verildi ve Roma İmparatorluğu’nun

“partici”si ilan edilerek Konstantinopolis’e davet edildi. Roma silah ve

eğitmenleri ile birlikte yeterli miktarda da Roma altını verildi. Pers tarafında

olanlarla ilgili çok fazla bir bilgi bulunmamasına karşın, orada da aynı şeylerin

olduğu anlaşılmaktadır.

Sina Yarımadası’nın güney köşesinin açıklarındaki Yotabe olarak

adlandırılan küçük Tiran adasının tarih sahnesine çıkması, bu dönemin ikinci

önemli gelişmesidir. Eski çağlardan bu yana adada transit ticaretle uğraşan

insanlar tarafından' kurulan küçük bir yerleşim merkezinin olduğu

anlaşılmaktadır. 473’te adadaki bir aşiret reisinin Konstantinopolis’i ziyaret ettiği

ve onun ardından, bazen imparatorluğun dostu bazen de düşmanı olarak görülen

diğerlerinin olduğuna ilişkin bilgiler bulunmaktadır. Adada yaşayanlar hakkında

Musevi olduklarına ilişkin bilgiler vardır ama eski Museviler’den mi, sonradan

Museviliği seçenlerden mi ya da Yahudi ülkesinden yeni gelenlerden mi

oldukları açık değildir. Kızıldeniz’de ticaret yapan ada halkı başlangıçta

bağımsızdı ve Bizans’a düşmanlardı. VI. yy’da Kızıldeniz ticaretinin

ilerlemesiyle birlikte, ada Bizans denetimine girdi ve kolaylık olması için bir

Gassani beyine bağlandı.525’te birtakım ilginç gelişmeler oldu. Tiran-Yotabe

Musevileri denetim altına alındılar ama Kızıldeniz’in güney ucunda Himyarites

kralının Museviliği seçmesiyle yeni Museviler ortaya çıktı. Böyle.ce

Arabistan’ın kuzeybatı köşesinde yüzyıllardır ilk defa bir Yahudi krallığı

kurulmuş oldu. Kızıldeniz’in iki köşesinde, her ikisi de Kızıldeniz ticareti yapan,

her ikisi de Pers destekçisi politika benimseyen bir Yahudi varlığının aynı

anda ortaya çıkmasının birbiriyle ilişkili olması gerekir. Bizans öncelikle İran’a

yönelik bir politika izliyordu. Bizans eylemleri yalnız İran’ı hedef almıyordu,

Kızıldeniz’in bir ucundan diğer ucuna değin Bizans üstünlüğünü ve ticaret

tekelini elde etmek, yerel güçleri boyunduruk altına almak ya da yok etmek

amacına hizmet ediyordu. Kuzeyde Arap dostlanndan aldıkları yardımlarla bu işi

kendileri yapıyorlardı ama güneyde böyle bir olanak bulamadıkları için

Yemen’deki Museviler’e ve onların doğusundaki Persler’e karşı Bizans ile

ittifakta olan Hıristiyan devleti Habeşistan’ı kullanmak istediler. O dönemde

Habeşistan, Hindistan’a kadar giden gemileri ve Arabistan yarımadasında

bulunan askerleriyle uluslararası ticari güç durumundaydı. Ha-beşler yeni

Hıristiyanlıklarının heyecanı içinde Bizanslı elçileri hevesle karşıladılar.Ne yazık

ki Habeşler kendilerine verilen görevde başarılı olamadılar. Başlarda Güney

Arabistan’daki son bağımsız devleti yıkıp yok ederek ülkeyi Hıristiyanlar’a ve

başka dış etkilere açık hale getirmeyi başarmalarına karşın, bu zaferlerini devam

ettirecek güçleri yoktu. Yemen’den öteye gitmek isteyerek 507’de kuzeye giden

kervan yolu üzerindeki Yemen ticaret merkezi Mekke’ye saldırı düzenlediler.

Ancak yenilgiye uğrayarak Yemen’deki yerlerini Persler'e bıraktılar.

Hz.Muhammed’in doğduğu yıllarda Yemen’in başında bir Pers satrapı

bulunuyordu ve ülke tamamen Persler’in denetimi altındaydı. Kızıldeniz’in

güney köşesine yerleşen Pers gücü, Bizans’ın Doğu’ya ayrı ve açık bir ticaret

yolu açma politikasını başarısızlığa uğratıyordu. Bununla birlikte

konunun önemini tümüyle azaltan başka bir gelişme olmuştu. Yüzyıllardır ipek

üretimi Çin’de özenle bir sır olarak saklı tutulmaktaydı ve ipekböceğinin ihraç

edilmesi ölümle cezalandırılıyordu. Ancak iki Nesturi keşişinin 552’de Çin'den

Bizans’a ipekböceğinin tohumunu kaçırmayı başarmalarından sonra Küçük

Asya’da VII .yy’ın ilk yıllannda ipekböceği yetiştirme işi gelişmişti. Çin'de

üretilen ipekliler daha kaliteli ve güzel olduğu için daha çok tercih ediliyordu

ama artık Çin’in bu konudaki dünya tekeli sona ermişti.

VI.yy iki rakip imparatorluğun zayıflaması ve geri çekilmeleri ile

tamamlandı. Arabistan’dan atılan Habeşlerin, Habeşistan’daki rejimleri de

sarsıldı. Bir süre daha direnen Persler, ülkelerindeki taht kavgaları ve Zerdüşt

dini içindeki tartışmalar nedeniyle başlayan büyük dini sorunlar yüzünden

önemli ölçüde güç-kaybetmişlerdi. Öte yandan, Bizans Jüstinyen’in

hükümdarlığının ardından sorunlar yaşamaya başlamıştı ve Bizans Hıristiyanlığı

büyük kilise tartışmaları ile sarsılıyordu. Arabistan yarımadasının son bağımsız

güç merkezleri durumundaki güney beylikleri, yerlerini yabancıların işgallerine

bırakarak ortadan kalkmışlardı.

Bu olayların tümü Arap yarımadasını önemli derecede etkilemişti. Bu

gelişmelerin ardından Arabistan’a yanlarında yeni yöntemler, düşünceler ve

ürünler getiren çok sayıda yabancı yerleşmişti. Arabistan’dan geçen ticaret

yollan, tüccarlar ve ürünler, devam eden Pers-Bizans mücadelesinin sonucu

olarak çoğalmıştı. Yine kuzeyde sınır devletleri ortaya çıkmış, imparatorluk

efendilerine bağlı olmuşlar ancak Arap ailesi içinde kalmaya devam etmişlerdi.

Dışarıdan gelen bu etkiler Araplar içinde çeşitli tepkilere yol açmıştı.

Bunlardan bir bölümü maddi kaynaklıydı. Daha sonra karşılaşacakları olaylar

açısından çok değerli bir ders olan silah, zırh kullanmayı ve dönemin askeri

yöntemlerini öğrenmişlerdi. Önceden hiç bilmedikleri şeyleri getirmeye başlayan

tüccarlar ilerlemiş toplumların zevkleri ile tanışmışlardı. Kendilerinden ilerideki

komşularının din ve kültürleriyle ilgili bilgi sahibi olan Araplar, bir ölçüde

entelektüel, hatta manevi bir etkilenme de yaşamışlardı. Yazıyı öğrenerek yeni

bir alfabe oluşturmuşlar ve dillerini yazmaya başlamışlardı. Dışarıdaki yeni

düşünceleri almışlar, en önemlisi, ilkel paganizme sahip olan ve yetersiz

buldukları dinlerinin yerine başka bir din arayışına girmişlerdi.

Ulaşabilecekleri uzaklıkta birkaç din bulunuyordu. Hıristiyanlıkta büyük bir

ilerleme olmuştu. Hem Bizans, hem de İran sınırlarındaki Arapların çoğunluğu

Hıristiyan olmuştu ve güneydeki Yemen ve Najran’da da Hıristiyanlar vardı.

Museviler özellikle Yemen'de, ama Hicaz’ın başka yerlerinde bulunuyorlardı.

Bunların bazıları Yahudiye’den gelmiş olan göçmenlerin torunlarıydı, bazıları

ise yeni Musevi olanlardı. VII.yy'da Arabistan’daki Museviler ve Hıristiyanlar

tamamen Araplaşmışlar ve Arap toplumunun bir parçası olmuşlardı. Pers

dinlerini benimseyen pek olmamıştı. Dinin fazlaca milli olması nedeniyle Persler

dışındakilere çok çekici gelmemesini ilginç bulmamak gerekir.

İlk İslam tarihçilerine göre, Arapça’da Hanifi denilen bir grup puta

tapınmayı bırakmışlardı ama o dönemin rakip dini öğretilerinden hiçbirini

benimsemeye de hazır değillerdi. Hanifiler yeni İslam dinini ilk kabul

edenlerdendir.

3. KISIM

İslamiyet'in Doğuşu ve Yükselişi

3. BÖLÜM

KÖKENLER

İslamiyet’in doğuşu, kurucusu, ilk kabul edenleri ve inananları ile ilgili

bilgiler yalnızca İslam hadisleri, metinleri ve tarihi anılardan edinilebilmektedir.

İslamiyet’in dış dünya tarafından fark edilmesi ve dışarıdan bakanlarca ele

alınması uzun zaman sonra olmuştur. Bu açıdan İslam tarihi de, Hıristiyanlık,

Musevilik ve insanlığın diğer büyük dinlerinin tarihleri gibi tarihçiler için sorun

olmuştur. Ortaçağ’daki en titiz dindar Müslüman ilahiyatçılar bile dini öğretinin

doğruluğunu ve mükemmelliğini tartışmasız kabul ettikleri halde, kişisel

biyografik ve tarihi hadislerin doğru olup olmadığını sorgulamışlardır. Bu tür

kısıtlamaları olmayan çağdaş eleştirici ilahiyatçılar da daha başka sorunları

gündeme getirmişlerdir. İslam tarihinin başlangıç dönemine ait başka belge,

metin ve yazıt gibi bağımsız kanıtların bulunamamış olması nedeniyle bu dönem

geleneksel görüşler çerçevesindeki sorunlarıyla bilinecektir.

Müslümanlar açısından her şey kesin ve açıktır. Müslümanların tarihsel

bilincinin 'merkezinde,Hz.Muhammed’in görevi, savaşımı ve sonundaki zaferi,

Müslüman dünyasının oluşması, inananlann ve Hz. Muhammed’den sonrakilerin

yaşadıkları, Kutsal Kitapta geçenler ve insanların sonrakilere aktarılan anılan yer

almaktadır. Müslüman inanışına göre Abdullah’ın oğlu Muhammed kırk yaşma

doğru Peygamber olmuştur. Bir Ramazan ayı gecesi Hira dağında uyumakta olan

Hz. Muhammed’e Cebrail görünerek “Oku!” demiştir. Hz. Muhammed önce

duraklamış, sonra Cebrail üç kez daha aym şeyi söyleyince, “Neyi okuyacağım?"

diye sormuştur. Cebrail, “Yaratan Rabbinin adıyla oku! O insanı bir kan

pıhtısından yarattı. Oku! Rabbin en büyük cömertliğin sahibidir. O’dur kalemle

yazmayı öğreten. O, insana bilmediğini öğretti.” Bu cümleler Kuran’ın doksan

altıncı suresinin ilk beş ayetidir. Kuran, Arapça bir sözcüktür, “okuma,

ezberleme” anlamlarına gelir ve İslam inancına göre Allah'ın Hz. Muhammed’e

indirdiği vahiyleri içerir. Bu ilk ayetlerden sonra Hz. Muhammed’e pek çok

vahiy inmiştir, Hz. Muhammed aldığı vahiyleri doğduğu yere, kendi halkına

götürmüş ve artık puta tapmamalarını evrensel bir tek tanrıya tapmalarını

söylemiştir.

Hz.Muhammed, 571 yılında Batı Arabistan’daki Hicaz bölgesinin küçük

vaha şehri Mekke’de Kureyş Arap aşiretinde dünyaya gelmiştir. O yıllarda

yarımadanın büyük bölümü yalnızca birkaç kervan yolu ile dağınık vahanın

olduğu bir çöldü. Ha lk çoğunlukla göçebeydi, deve, koyun, keçi-yetiştirerek,

bazen de rakip aşiretlere, vaha ve sınır halklarına yaptıkları baskınlarla

geçiniyorlardı. Bir kısmı olanak buldukları yerlerde küçük çapta tarımla uğraşır,

bir kısmı da dış dünyadaki gelişmeler tüccarları, Arabistan’a gönderdiğinde

ticaret yaparlardı. Roma ile Persler arasında VI.yy da çıkan savaş sayesinde

Akdeniz ile Doğu arasındaki kervan yolunun küçük şehirleri kısa süreliğine

tekrar hareketlenmişlerdi.Mekke de bu şehirler arasında yer alıyordu.

Görevinin ilk yıllarında Hz. Muhammed’e önce ailesi, daha sonra da geniş

çevreler inandılar. Mekke’deki ileri gelen aileler, bu yeni düşünceleri ve

kaynaklandıkları yeni oluşumu şüpheyle karşıladılar ve muhalif oldular. Onlar

için Hz. Muhammed ve öğretisi gerek maddi gerekse dini yönden, hem kendi

otoriteleri hem de varolan düzen için ciddi bir tehditti. Geleneksel biyografiler,

bazı Müslümanların baskı ve zulüm yüzünden memleketlerini terk ederek

Kızıldeniz’in diğer yanındaki Habeşistan’a sığındıklarını anlatmaktadır.Hz.

Muhammed ilk Çağrı’dan on üç yıl sonra, yaklaşık 622’de, Mekke’nin

350 kilometre kuzeyinde bir başka vahadaki küçük Yesrib şehrinden elçilerle bir

anlaşma yapü. Yesribliler Hz. Muhammed ile beraberindekileri iyi karşıladılar,

ondan anlaşmazlıklarında ara bulucu olmasını istediler, onu ve onunla birlikte

Mekke’yi terk edecek olanları savunmayı önerdiler. Hz. Muhammed ilk önce

yaklaşık altmış aileyi gönderdi, o yılın sonbaharında da kendisi gitti. Hz.

Muhammed ile yanında olanların Mekke’den Yesrib’e göçlerine “hicret” denir

ve Müslümanlar hicreti Hz. Muhammed’in peygamberliğinin nişanı olarak kabul

ederler. Sonraları bir Müslüman takvimi yapılır ve Arap takviminin başlangıcı

hicret olur. Yesrib İslam dininin ve topluluğunun merkezi haline geldi ve zaman

içinde yalnızca El-Medine (Şehir) denilmeye başlandı. Yeni topluluğa da

Arapçada topluluk anlamına gelen “ümmet” adı verildi..

Hz. Muhammed Mekke’deki, şehir yöneticilerinin başlangıçta

umursamazlıklarına, sonrasında da düşmanlıklarına direnmişti. Medine’de dini

yetkinin beraberinde siyasi ve askeri yetkileri de alarak yöneten kendisi oldu.

Medine’deki yeni Müslüman devleti, kısa bir süre sonra Mekke’deki puta tapan

yöneticilerle savaşmaya başladı. Sekiz yıl süren savaş sonunda Hz. Muhammed

Mekke’yi aldı.

Bunun sonucunda, Hz. Muhammed’in hayatı ile ondan önceki

peygamberlerin, Musa ve İsa'nın hayadan arasında önemli bir fark oluştu. Hz.

Musa'nın vaat edilmiş topraklarına girme izni yoktu, halkı ilerlerken o ölmüştü.

Hz. İsa çarmıha gerilmişti ve Romalı imparator Konstantin, Hıristiyanlığı

benimseyip inananlarına güç verene kadar Hıristiyanlık bir azınlık dini

olarak kalmıştı. Hz. Muhammed ise vaat edilen topraklarını ele geçirmiş,

yaşarken güç ve zafer elde etmiş, peygamberlik otoritesinin yanında siyasi

otorite de kullanmıştır. Allah’ın Peygamberi olarak getirdiği dini vahiy vardı ve

bunu öğretiyordu. Bununla birlikte Müslüman ümmetinin lideri olarak yasalar

yapıyor, diplomasiyi yönetiyor, vergi alıyor, adalet dağıtıyor, savaş ve

barış kararı veriyordu. Başlangıçta bir topluluk olan ümmet, artık bir devlet

olmuştu, bir süre sonra da imparatorluk olacaktı.

8 Haziran 632 tarihinde yaşamını yitiren Hz. Muhammed’in peygamberlik

görevi de tamamlanmış oldu. Müslümanlar açısından onun peygamberliğinin

amacı, ondan önceki peygamberler tarafından getirilen ama daha sonra

çarpıtılmış ya da terk edilmiş olan gerçek tek tanrıcılığı tekrar canlandırmak,

puta tapınmayı yok etmek ve Allah’ın en son vahyini getirmekti. Müslüman

inancına göre o sonuncu Peygamberdi ve ölümüyle birlikte Allah’ın insanlığa

gönderdiği vahiyler tamamlanmıştı. Bir daha başka bir peygamber ve vahiy

gelmeyecekti.Böylece manevi görev tamamlanmıştı ama Kutsal Yasayı devam

ettirme ve tüm dünyaya yayma amacını taşıyan dini görev hâlâ son bulmamıştı.

Bu amacın tam olarak gerçekleştirilebilmesi, bir devlet içinde siyasi ve askeri

güç kullanılarak yani egemenlik ile mümkün olacaktı.

Hz. Muhammed, hiçbir zaman ölümlü bir insandan farklı olduğunu iddia

etmemişti, o Allah'ın Peygamberi ve Allah’ın kullarının lideriydi ama bir insandı

ve ölümlüydü. Bununla ilgili olarak Kuran da şunları söyler: “Muhammed

yalnızca bir peygamberdir. O da kendinden önceki peygamberler gibi

ölümlüdür.”

Peygamber ölmüştü ve yerine başka bir peygamber gelmeyecekti. Müslüman

ümmetinin ve devletin lideri artık yoktu, yerine birinin gelmesi gerekliydi. Bu

acil gereklilik karşısında peygamberin yakınındakiler, aralarından birini seçtiler.

Bu da,Müslümanlığı ilk kabul edenlerden ve en saygın kişilerden biri olan

Ebubekir’di. Ebubekir liderliği için, Arapça’da hem halef hem vekil anlamına

gelen Halife unvanını seçti. Anlamı çok açık olmayan bu unvan, bazılarına göre

Halifet-ül Resul-Allah yani Allah'ın peygamberinin halefi, bazılarına göre de

Halifet-ül Allah yani Allah'ın vekili demekti. Ebubekir’i devletin başına

getirenler bunu düşünmemiş olsalar da, büyük halifelik kurumu, yani İslam

dünyasının en üstün egemen makamı böylelikle kurulmuş oldu.

İslam halifeliğinin ilk dönemleri hakkındaki bilgiler Peygamber

hakkındakileri de olduğu gibi yalnızca İslam kaynaklarından edinilmiştir. Öteki

ülkelerin tarihçileri, yeni devlet ve dinin ortaya çıkması ve ilerlemesi ile ilgili ilk

bilgileri epeyce sonra vermişlerdir. Müslümanlar arasında bilgiler nesiller

boyunca sözle iletilmiş, çok daha sonra yazıya geçirilmiştir. Bilgiler bozularak

ve değiştirilerek aktarılmıştır. Bunun doğal nedeni insan hafızasından

kaynaklanan hatalar olmuştur (aslında bu sorun okuryazar olmayan bir toplum

için bugün olduğundan daha az önemli olurdu), ancak başka bir önemli neden

de ilk Müslümanlar arasındaki birçok bireysel, ailevi ve mezhep ayrılıkları ve

tartışmalarıdır. Bu yüzden, savaşların sırası ve sonuçları gibi en temel gerçekler

bile çeşitli anlatımlara göre değişmektedir.

Müslüman tarihçiler, peygamber öldüğü zaman, İslamiyetin henüz Arap

yarımadasındaki bazı bölgelerle sınırlı olduğunu belirtmektedirler. Müslümanlığı

kabul eden Araplar da, Verimli Hilal sınırlarını biraz aşmış olsalar bile,

sınırlıydılar. Kuzey Afrika, Güneybatı Asya ve İslam topraklarında, yani, ileride

Arap dünyası olacak yerlerde henüz başka dinlere inanılıyor, başka diller

konuşuluyor ve başka hükümdarlara itaat ediliyordu. Bölgenin tamamı Hz.

Muhammed’in ölümünden yüz yıl sonra insanlık tarihindeki en hızlı ve en

dramatik değişikliğe sahne olacaktı. VI.yy’ın sonlarında artık dış dünya yeni bir

din ve güç ile tanışmıştı. Halifelerin Müslüman imparatorluğu bazen Asya’da

Hindistan ve Çin sınırlarını aşıyor, batıda Güney Akdeniz kıyılarından Atlantik

Okyanusu’na, güneyde Afrika’daki kara insanlarının, kuzeyde Avrupa’daki

beyaz insanların ülkelerine kadar ilerliyordu. İmparatorluğun devlet dini

İslamiyet’ti ve Arapça hızla diğer dillerin yerine geçerek gündelik yaşamda

kullanılan başlıca iletişim aracı oluyordu.

Günümüzde, İslamiyet’in başlangıcından on dört yüzyıl sonra, Arap

imparatorluğu çoktan yok olmuştur. Ancak yalnızca batıda Avrupa, doğuda İran

ve Orta Asya hariç, Araplar’ın fethettikleri tüm ülkelerde Arapça çeşitli

biçimleri ile hâlâ halk dilidir. Edebi Arapça da kültür, ticaret ve hükümetin temel

iletişim aracı olarak varlığım sürdürmektedir. Din dili olarak Arapça,

konuşulduğu ülkelerden çok uzaklara, sonralan da Arap fetihlerinin sınırlarının

ötesine ve Asya ile Afrika’nın Arap hakimiyetine girmemiş yerlerine kadar

gitmiştir.

İslam dini ile Arap imparatorluğunun yayılmasında, fethedilen ülkelerde

yaşayanların da payı olmuş, bu halklar hızla İslamiyet! kabul etmiş ve bayrağı

altında girmişlerdir. Batıda Kuzey Afrika Berberileri başlarda Arap saldırılarına

şiddetle karşı koymuşlar ancak sonunda onlara katılarak İspanya’nın fethine ve

kolonileştirilmesine yardım etmişler, daha sonra da onlar Sahra’nın güneyindeki

siyah insanları İslâmlaştırmış ve sömürge yapmışlardır. Doğuda imparatorluktan

yıkılmış ve din hiyerarşisi zayıflamış olan Persler, İslamiyet’te yapı ve anlam

bulmuşlar, yeni dinlerini Orta Asya’nın karma İran ve Türk halklarına

götürmüşlerdir. Ortada yer alan ve uzun süredir Bizans ve Pers

imparatorluklarının hakimiyetinde olan Verimli Hilal’in dili Aramice, dini

Hıristiyan olan halkları ile Mısır’ın dili Kıptice olan Hıristiyanları, bir

imparatorluktan, diğer bir imparatorluğun hakimiyetine girmişler ve yeni

efendilerinin eskisinden daha iyi niyetli ve hoşgörülü olduğunu görmüşlerdi.

İslamiyet’e geçiş süreci bu ülkelerde daha kolay yaşanmıştı. Araplar’ın

vergileri, özellikle Müslümanlar için Bizans’ınkinden çok daha azdı. Arap

devleti, Konstantinopolis yönetimindeki Ortodoks olmayan Hıristiyanlar’a ve

kiliselerine çıkarılan zorlukları göz ardı ediyor, aynı kanunlar dahilinde tüm

Hıristiyan-lar’a hoşgörülü davranıyordu. Parttar ve pagan Roma imparatorları

zamanında dini hoşgörü gören, Sasaniler ve Hıristiyan Bizanslılar zamanında ise

zulüm gören Musevilerin durumu Müslüman Arap devletinde çok daha iyiye

gitti.

Arap devleti yöneticileri ve ordu komutanları genellikle Medine ve Mekke

vaha şehirlerinden oluyordu ama yine de çöl kökenlerinden çok

uzaklaşmamışlardı. Fetihlerde zafer kazanan Arap orduları çoğunlukla çöl

insanlarından oluşuyordu. Araplar’ın fetih savaşları, genellikle çöl gücünü

ustaca kullanma stratejisine dayanıyordu. Bu, daha sonralan Batı’nın

deniz insanlarının kurduğu imparatorlukların deniz gücünü kullanmalarına

benzer bir yöntemdi. Araplar için kendi evleri gibi otan çöl, düşmanları için öyle

değildi. Çöl Araplar için tanıdık, dost ve kolay erişilebilir bir yerken, düşmanları

için ıssız, tehlikeli, korkutucu ve uzaktı. Nasıl bir kara insanı denizden korkarsa

onlar da çölden korkuyorlardı. Araplar çölü acil durumlarda sığmak, başarı

kazandıklarında zafere giden yol ve ikmal,mesaj, destek gönderme amaçlı bir

iletişim yolu olarak kullanıyorlardı. Aynca Arap imparatorluğunun Afrika ile

Asya’yı birbirine bağlayan Süveyş kıstağından geçen bir çöl yolu otan Süveyş

Kanalı da bulunuyordu.

Araplar fethettikleri her ülkede, çölün hemen kenarında ana askeri üslerini ve

yönetim merkezlerini kuruyorlardı. Şam gibi yerini beğendikleri bir şehir olursa

hemen onu başkent yapıyorlardı. Ancak genelde yeni merkezler kurmaları

gerekiyordu. Bu merkezler de imparatorluk ve stratejik gereksinimleri

karşılamak üzere garnizon şehirler haline geliyorlardı. Bunlardan en önemlileri

İran’da Kum, Irak’ta Küfe ve Basra, Tunus’ta Kayrevan ve Mısır’da Fustat’tı.

Bunlara, sınır anlamındaki eski bir Sami sözcüğü olan Arapça “mısr”

(çoğulu amsar) adı verilirdi. Bu ad Tevrat İbranicesi’nde, Aramice ve Arapça’da

Mısır’a verilmiştir. Bölgelerin yönetiminde ve Araplaştırılmasında Amsar’in

merkezi bir önemi vardı. Başlangıçta Araplar kurdukları imparatorluğun küçük

ve tecrit edilmiş bağımsız bir azınlığıydı. Amsar’da Arap öncüleri ve dili

egemendi. Her Amsar’ın merkezinde bulunan askeri kantonlara Arap savaşçısömürgecileri aşiret düzeni içinde yerleşmişlerdi. Merkezin etrafında bulunan

dükkan sahipleri, zanaatkarlar ve öteki esnaf olmak üzere yerel halktan

kişiler, Arap yöneticilerin, askerlerin ve ailelerin gereksinimlerini karşılarlardı.

Zamanla bu dış şehirler yerleşme, zenginlik ve değer alarak büyüdüler ve Arap

devletine hizmet eden yerli memurları da içlerine aldılar. Bu memurlar zorunlu

olarak Arapçayı öğrendiler ve Arapların davranışlarından, zevklerinden ve

düşüncelerinden etkilendiler.

Genelde, İslamiyetin fetihler aracılığı ile yayıldığı ileri sürülür. Fetihler ile

birlikte sömürgeleştirme, İslam dininin yayılmasını önemli oranda etkilemişse de

bunu iddia etmek yanlış olur çünkü fetihlerin temel savaş amacı İslamiyeti zorla

kabul ettirmek değildi. Üstelik Kuran bu konuda çok kesindir: “Dinde zorlama

yoktur.” (2:256). Bu sözler çoğunlukla, tek tanrılı bir dine inanan ve İslam’ın

onayladığı kutsal kitaplara saygılı olan kişilerin dinlerini İslam devleti ve

kanunlarına uygun olarak uygulamalarına müsaade edileceği şeklinde

anlaşılmıştır. Öte yandan fethedilen ülkelerde yaşayanlar İslam dinini kabul

etmeleri için düşük vergiler ve benzeri şeylerle teşvik ediliyorlardı ama

zorlanmıyorlardı. Arap devleti bağımlı halkları Araplaştırmaya ve özümsemeye

de çabalamıyordu. Tam tersine, ilk fetihlerde Arap olanlar ile Arap olmayanlar

(sonradan İslamiyeti kabul edip Arapça konuşmaya başladıkları halde)

arasındaki güçlü toplumsal engeller korunmuştu. Arap olmayan erkeklerle Arap

kadınların evlenmelerini hoş karşılamaz, yeni Müslümanlar’a kendileriyle aynı

ekonomik, siyasi ve toplumsal haklan vermezlerdi. Ne var ki İslamiyet’in ikinci

yüzyılında gerçekleşen devrimci değişikliklerle Arap ayrımcılığı sona ermiş,

böylelikle Araplaştırma süreci hız kazanmıştır.

Arap imparatorluğunun askeri fetihlerinden daha çok, fethedilen yerlerde

yaşayanları Araplaştırması ve İslâmlaştırması şaşırtıcıdır. Arapların askeri ve

siyasi üstünlük dönemi çok kısa sürdü ve kısa süre sonra imparatorluklarının

kontrolünü, hatta kendi yarattıkları uygarlıklarının liderliğini başkalarına

bıraktılar. Yine de hukukları, dinleri ve dilleri hakimiyetlerinin devam eden anıtı

olarak kaldı ve bugün de hâlâ duruyor.

Aslında büyük değişiklik özümleme ve sömürgeleştirme çalışmaları ile

birlikte gerçekleşmişti. Arap fetihlerini güdüleyen güçlerinden biri olarak kurak

Arabistan yarımadasının nüfusunun fazlalığı genel kabul gören bir görüştür.

Krallığın ilk zamanlarında pek çok Arap eski imparatorlukların yıkılmış surlarını

aşıp fethettikleri verimli topraklara göç etmişlerdi. Araplar önce egemen asker

sınıfıyla bir işgal ordusu, üst düzey memurlar ve toprak sahiplerinden oluşan

yönetici bir azınlık olarak gelmişlerdi. Daha önceki yönetimlerin devlet

topraklarına ve fetihlerden kaçan göçmenlerin topraklarına Arap devleti

tarafından el konulmuştu. Arap devleti bu geniş topraklan Araplar’a dağıtıyor ya

da çok uygun şartlarla kiraya veriyordu. Bu topraklara yerleşen Araplar,

topraklarında kalan yerli sahiplerinden daha az vergi veriyorlardı. Garnizon

şehirlerde yaşayan zengin Arap toprak sahiplerinin topraklarını yerli halk

işletirdi.

Arap etkisi, gerek doğrudan, gerek İslamiyet’i benimsemiş olan ve

çoğunluğu orduya hizmet eden yerli nüfus aracılığıyla şehirlerden çevredeki

kırsal bölgelere yayılıyordu. Yerli dönmelerin, toplumsal ve ekonomik açıdan

istedikleri eşitlik, safkan Arap oldukları iddiasında olanlarca kabul edilmezken,

onlar yine de artan bir hızla fatihlerin dillerini ve dinlerini benimsiyorlardı.

İslam egemenliğinin ilk yüzyılındaki siyasi ve askeri değişiklikler, önemli

toplumsal ve ekonomik değişiklikleri de beraberinde getirmişti. Tüm fetihlerde

olduğu üzere Arap fetihleri ile kamu, özel ve kilisenin sahip olduğu donmuş

haldeki büyük zenginlikler tekrar piyasaya sürülmeye başladı. İlk Arap

tarihçilerinin aşın masraf ve zengin ganimet öyküleri vardır. X.yy yazarlarından

el-Mesudi fetihlerde ele geçirilen büyük zenginliklerden söz etmiştir. Mesudi,

Halife Osman’ın öldürüldüğü gün özel varlığının yüz bin dinar (Roma ve Bizans

altını) ve bir milyon dirhem (Pers gümüş sikkesi) olduğunu, mülklerinin de yüz

bin dinar hesaplandığını ve pek çok at ile deve bıraktığını söyler. İslamiyet’i ilk

kabul edenlerden ve erken İslam tarihinin önemli kişilerinden El-Zübeyr ibn ülAvvam, Irak’ta Küfe ve Basra’da ve Mısır’da Fustat ve İskenderiye’de evlere

sahipti. Mesudi, o dönemde (Hicri 332/ miladi 943-44) onun Basra’daki evinde

tüccarların ikamet ettiğini söyler. Öldüğünde hesap edilen varlığı nakit elli bin

dinar, bin kadın ve erkek köle, bin at ve söz konusu şehirlerde pek çok evdi.

Aynı kaynakta, Peygamber’in yakınlarından Talha ibn Ubeydullah el-Taymi’nin

Kufe’de büyük bir evi olduğundan, Irak’taki topraklarından günde bin dinar ve

el Şara bölgesindeki topraklarından ise bundan daha çok gelir elde ettiğinden söz

edilir. Ayrıca Medine’de tuğla ve tik ağacından yapılmış bir de evi vardı. Yine

aynı kaynağa göre ilk Müslümanlar’dan Abdül-Rahman ibn Avf yüz at, bin deve

ve on bin koyuna sahipti. Öldüğünde varlığının dörtte biri seksen dört bin

dinardı. Zayd ibn Tabit öldüğünde, baltalarla parçalanan altınlar ve gümüşler ile

yüz bin dinarlık mal mülke sahipti. Yala ibn Munya öldüğünde yanm milyon

dinar ve üç yüz bin dinarlık arazi ve çeşitli maddi eşyaları vardı.

1

Şüphesiz, bu inanılmaz servetler, çok abartılmıştır ama yine de, bir fatih

soylular sınıfının çok fazla varlıklarının olduğunu, gittikleri ileri ülkelerin tüm

zevklerinden ve olanaklarından faydalandıklarını ve varlıklarını keyifle

harcadıklarını göstermektedir.

Yeni düzen, sadece Araplar’ı değil, onlarla birlikte pek çoklarını da refaha

kavuşturamamıştı. Tarihi metinlerde, edebiyatta ve özellikle de çağdaş şiirde

gerek bireylerin gerekse de toplumsal grupların, zamanın siyasi, toplumsal ve

dolaylı olarak ekonomik gerilimlerine rastlanmaktadır. Bir fetih ve yeni

bir devlet düzeni, önceden iktidar ve servet tekeline sahip olan önemli grupları

yerlerinden etmesi kaçınılmazdır.Herhalde böyle bir değişikliğin etkisi doğudaki

eski Pers eyaletlerinde, batıdaki eski Bizans eyaletlerinden daha fazla

görülmüştür. Mısır ve Suriye’deki yerlerinden olan Bizanslı iş adamları eski

topraklarıyla halklarını yeni efendilerine bırakarak Bizans başkentine

çekilebilirlerdi. Ancak Pers iş adamlarının kaçacak yerleri yoktu.

İmparatorluklarının başkentini Araplar ellerine geçirmişti ve birkaçı dışındakiler

oldukları yerde kalarak yeni devlet düzeninde kendilerine bir yer bulmaya

çalışmak zorundaydılar.

* Bu yüzden Perslerin eski ayrıcalıklı ve yönetici sınıfının, İslam kültürüne

ve devletine Bizans şehirlerinin halklarının yaptığından daha önemli katkıları

olması olağandı.

Başlangıçta Pers yönetici sınıflarının yeni devlet düzenine uyum göstermiş,

ayrıcalıkları ve görevlerinden bir bölümünü korumuş oldukları anlaşılmaktadır.

Ancak Arap iktidarının güçlenmesi, Arap aşiretlerinin büyük çoğunlukla İran’a

yerleştirilmeleri, sayıları zamanla artan İranlı Müslümanların Araplarla eşit

haklara sahip olmak istemeleri ve aslında daha çok da şehirlerin büyümesi

sonucunda, yeni düzenlemeler yapılmış ve bunlardan kaynaklanan yeni

çatışmalar olmuştu. Eski Bizans topraklarında şehir hayatı eskisi gibi kalmış,

değişim daha az olmuştu. Müslüman şehirlerin bu hızlı ve ani artışı beraberinde,

daha az şehirleşmiş olan eski Pers İmparatorluğu’na çatışma ve gerilim

getirmiştir.

İslamiyet’in ilk zamanlarında İslam toplumunun birliği ve Arap devletinin

istikrarı için en önemli tehdit gruplar arasındaki rekabetten kaynaklanmıştır. Bu

rekabet, Arap olanla, Arap olmayan Müslümanlar, hatta Müslümanlar ile ötekiler

arasındaki ayrılıklardan doğmamış; kuzey-güney Arabistan kökenli aşiretler,

erken-geç gelenler, durumları iyi-kötü olanlar, özgür bir Arap ailenin çocukları

ile özgür bir Arap baba ve yabana cariyenin çocukları arasında yani Araplar ile

Araplar arasında doğmuştur. Öte yandan, zafer kazananların yenilenler

üzerindeki haklarım uygulamaları, giderek yan Araplar’ın sayısını artırıyordu..

Bu çatışmalar, Arap tarihinde bazen dini ya da aşiret kökenli, bazen de

kişisel çatışmalar şeklinde anlatılır. Şüphesiz tümü önemli çatışmalardır ancak

arada başka sorunların da olduğu açıktır. Bazı Arap grupları arasında devam

eden ve çoğu kez sert olan düşmanlık, bir süre sonra Arap olmayan Müslüman

halkın da katıldığı bir dizi iç savaşa yol açmıştı.

Roma ile İran arasındaki Ortadoğu ticaret yollarının paylaşılamaması

durumu, Arap imparatorluğunun kurulması ile son bulmuştu. Büyük

İskender’den sonra ilk kez Orta Asya’dan Akdeniz’e kadar Ortadoğu’nun

tamamı tek bir imparatorluk ve ticaret düzeni altına girmişti. Bir dönem Bizans

altını ile İran gümüşü beraber dolaşımda kalmıştı ve iki para arasındaki kur oram

ilk İslam hukuku için önemli bir konu olmuştu. Bu nedenle de İslam

pazarlarında sarrafların önemli bir yeri vardı.Çok miktarda nakit paraya sahip

yeni yönetici sınıfın ortaya çıkmasıyla sanayi ve ticarette büyüme

gerçekleşti.Tıpkı Ortaçağ Avrupası’nın Vikingler’i gibi, Ortadoğu’nun Arap

fatihleri de paralarını sarayın ve soyluların özel ilgileri olan üstün kaliteli tekstile

yatırdılar. Bu ekonomik gelişmeye, özel malikanelerin, sarayların, kamu

binalarının, camilerin yapılması ve yüksek maaş alan askerlerle öteki

yerleşimcilerin çok ve çeşitli gereksinimlerinin karşılanması da önemli bir katkı

yapmış olmalıdır. Büyük olasılıkla, hızla büyüyen şehirlerdeki huzursuzluk

fakirlikten çok kırgınlıktan kaynaklanıyordu. İçlerinde zengin, yetenekli, hem de

iktidar sahibi kişilerin olduğu yan Arapların kırgınlıklarının nedeni devletin ve

toplumun üst düzeylerine alınmamalarıydı. Başta Persler olmak üzere Arap

olmayan dönmeler, kendilerine verilen alt statüden memnun değillerdi ve

yeni dinlerinin evrensellik mesajının anlattığı eşitliği istiyorlardı.

Bu çatışmalar ve ayrılıklardan başka, Müslüman topraklarının büyük ve hızlı

genişlemesi de gerilim yaratıyordu.Böylece imparatorluğun ve devletin

sürdürülmesi, yönetilmesi fazlasıyla zorlaşıyor ve ilk halifeler zor ve aşılmaz

sorunlarla karşılaşıyorlardı.

Raşidun olarak anılan ilk dört halife miras yoluyla değil, seçimle başa

gelmiştir ve Sünni Müslümanlar onların dönemlerinden altın çağ olarak söz

ederler. Dini ve ahlaki rehberliklerinin kutsallığı Hz.Muhammed’inkinden sonra

ikinci olarak kabul edilir. Dört halifenin ilki dışındaki üçü katledilmiştir. İkinci

halife Hz. Ömer ibn el-Kattab’ı durumundan şikayetçi olan bir Hıristiyan köle

öldürmüştür. Üçüncü halife Hz. Osman ile dördüncü halife Hz. Ali, Müslüman

Arap isyancılar tarafından öldürülmüşlerdir. Hz. Muhammed’in ölümünden

yirmi beş yıl sonra, toplum, şiddetli muhalefetle parçalanıyor, devlet de isyan ve

iç savaşlarla sarsılıyordu. Tüm olaylar fethedenlerle fethedilenler, yeniyle eski

Müslümanlar arasında değil, Araplar arasında meydana geliyordu.

Kısa süre iktidarda kalan Hz. Ebubekir’in, ölümünden sonra, Hz. Ömer’in

634’te başlayan on yıllık- iktidarı, İslam devletinin ve hatta İslam toplumunun

ortak tarih bilincinin oluşmasında çok önemlidir. Hz. Ebubekir’in ölüm

döşeğindeyken Hz. Ömer’in halife olmasını istediği genel kabul gören bir

görüştür. Hz. Ömer, Ashab tarafından hemen kabul edilmiş ve iktidarı süresince

önemli bir muhalefet ile karşılaşmamıştır. Yalnızca Hz. Muhammed’in

amcasının oğlu ve kızı Hz. Fatıma’nın eşi olan Hz. Ali’yi destekleyenler

muhalifi olmuştur. Bu muhalefetin nedeni, bazıları açısından bir aday olarak Hz.

Ali’nin üstün özellikleriydi, bazıları açısından da onun yasal hakkı olmasıydı.

Ancak Arap dünyasının büyük çoğunluğu Hz. Ömer’in halifeliğini kabul

etmiştir. Hz. Ömer yalnızca birlik ve beraberliği sağlamakla kalmayıp ileride

imparatorluk hükümetinin sistemi olacak temeli de atmıştır. Getirilen yeni bir

unvanın, otoritedeki değişikliğin göstergesi olmuştur. Hz. Ömer’e halife unvanı

ile birlikte “Emir ül-Müminin” unvanı da verilerek siyasi,askeri ve dini

otoritenin sahibi olduğu gösterilmiştir. Halifeler en çok bu unvanı kullanmışlar

ve halifelik kurumunda bu makam bir ayrıcalık olmuştur.

Hz. Ömer elli üç yaşındayken öldürülmüştür ve kendisinden sonra gelecek

kişiyi seçmemiştir. Ölüm döşeğindeyken As-hab’dan ileri gelen altı kişilik bir

şura toplayıp aralamadan birini halife seçmek için görevlendirdiği söylenir.

Mekke’nin büyük Ümeyye (Emeviler) aşiretinden ve ilk müminlerden oluşan

Mekke soylu sınıfının tek temsilcisi olan Hz. Osman, şura tarafından halife

seçilmiştir.îlk halifeler, büyük bir askeri güce ve düzenli bir orduya bile sahip

değillerdi, Arap aşiretlerinden toplanan askerler orduyu oluşuyordu. Halifeler

askeri güçleri ile değil daha çok Peygamber halefi olduklan için ve kişilik

özelliklerine gösterilen saygı ile hüküm sürüyorlardı.

Hz. Osman’ın kişilik özellikleri, kendisinden önceki iki halifenin kazandığı

saygınlığı kazanamamıştı. Hz. Muhammed’in ölümünden on yıl sonra dini bağ

zayıflamaya başlamıştı ve Mekke soylu sınıfı aralarından birinin halife

olmasının fırsatla-nndan yararlanmaya çalışarak durumu daha da

zorlaştınyordu. Göçebe aşiretleri daima rahatsız eden otorite baskısı daha

dayanılmaz bir duruma geliyordu.

Hz. Osman- 644 yılında halifeliğe getirildi. Yüzyılın ortalarında batıda Mısır

ve Suriye, doğuda İran ve Irak’ın büyük bölümünü Müslümanlar ele geçirmişti.

654-55’te Müslüman donanması Bizanslılara karşı büyük bir deniz zaferi

kazandı. Pers imparatorluğu yıkıldı. Savaşın geçici olarak durması, aşiretleri

kendi istekleri ve hoşnutsuzlukları üzerinde durmaya yöneltti ve böylece Arap

aşiretlerinin hareketleri iç savaşlara yol açtı.

656 yılında, Mısır’daki Arap ordusundan gelen bir grup isyancı şikayetlerini

iletmek için Medine’ye geldiklerinde Halife Osman'ı öldürerek ilk iç savaşı

başlatmışlardı. İsyancılar 17 Haziran 656’da evine saldırdıkları halifeyi ağır

yaraladılar ve bu saldırı ile ardından gelen çatışmalar İslam tarihinde bir

dönüm noktası oldu. İlk kez bir İslam halifesi Müslümanlar tarafından öldürüldü.

Müslüman ordularının arasında kıran kırana bir savaş başladı.Hz. Ali isyancılar

tarafından halife seçildi.

Hz. Muhammed’in amcasının oğlu ve kızının eşi Hz. Ali ibn ebu Talib, çok

yönlü ve karmaşık ilk İslam iç savaşında önemli bir rol oynamıştır. Hz. Ali, Hz.

Muhammed’in kızı Fatıma’nın eşiydi ve pek de dikkat çekici özelliklere sahip

değildi. Böyle bir akrabalık ilişkisi çok eşliliğin geçerli olduğu bir

toplumda önem taşımazdı ama İslamiyet öncesi Arap uygulamasına göre

Peygamber’in akrabası olması nedeniyle, onun dini ve siyasi otoritesinin bir

bölümünü devralmak üzere aday olabilirdi. Konumu ve kişilik özellikleriyle

kendi başına güçlü bir aday değildi. Öte yandan, Müslümanlar’ın çoğu, seçimle

gelen halifelerin yarattığı düş kırıklığı nedeniyle Muhammed’in bir akrabasının

başa geleceği yeni bir devlet düzeninin İslamiyet’in asıl özüne dönüşü

sağlayacağını düşünerek Hz. Ali’yi destekliyorlardı.Bunlar, başlangıçta “Şiatül

Ali” (Ali'nin partisi) olarak, sonra da Şii’ler olarak anıldılar.

Neredeyse tamamı çatışmalarla geçen beş yılın ardından, 66l’in Ocak ayında

Halife Ali de öldürüldü. Bu sefer katil isyancı askerler yerine, radikal bir dini

grubun temsilcisiydi. Bu olay ikinci bir önemli örnek olmuştu.

Suriye eyaletinin valisi Muaviye ibn Ebu Sufyan’ın liderliğindeki grup

birinci İslam iç savaşında zafer kazanan taraf oldu. Muaviye’nin konumu

oldukça güçlüydü. Öldürülen Halife Osman’ın amcasının oğlu olan ve

Emeviler’in Mekke kolundan gelen Muaviye’nin, İslam hukukuna ve Arap

geleneklerine göre, akrabasının öldürülmesine karşı misilleme isteme hakkı

vardı.Onu Hz. Ömer vali yapmıştı ve görevine başlaması son iki halifenin

meydan okumalan ve rekabetlerinden önceydi. Suriye valisi olarak Bizans

Hıristiyan ve İslam dünyaları arasında becerikli ve disiplinli bir ordusu vardı ve

kazandığı savaş deneyimiyle güçlenmişti.

Hz. Ali öldürüldükten sonra oğlu Haşan, birçoklarının kendisini yeni lider

olarak görmesine rağmen, halifelik iddiasından vazgeçerek, Suriye’de halife ilan

edilen ve tüm'imparatorluk tarafından tanınan Muaviye’nin egemenliğine girdi.

Muaviye’nin halifeliği ile İslam tarihinde Emevi halifelik dönemi başladı. Ondan

sonra da halifelik, bir ilke olmamakla birlikte daima babadan oğula geçerek

Emevi hanedanında kaldı. Muaviye hayattayken oğlu Yezid’i veliahtı olarak

göstererek sonraki halifelere bir örnek oluşturdu.IX.yy yazarlarından biri

öyküsünde bu davranışın önemi çok açık anlatmıştır:

‘Halk Muaviye’nin önünde toplanmışken, Yezid hatipler tarafından Halife

ilan edildi. Halktan bazıları memnun olmayınca, Udra aşiretinden biri ayağa

kalkarak kılıcını kınından çekti ve' "Müminlerin Lideri odur”deyip

Muamye’yi işaret ettikten sonra Yezid’i gösterdi ve “O öldükten sonra, bu

olacak” dedi. “Eğer itirazı olan varsa, o zaman da bu!" dedi ve kılıcım çıkardı.

Muaviye, ‘‘Hatiplerin prensisin sen” dedi adama.

2

Yüz yıl bile sürmeyen Emeviler’in halifeliklerinin ardından, Arap İslam

tarihi geleneğine uygun biçimde yazılan tarihlerde sert eleştiriler yapılmıştır.

Şiiler’e göre Emeviler zorba ve gaspçıydı. Halifeliği asıl haklan olan Hz. Ali ve

oğlundan zorla alıp onların soyundan olanları öldürerek İslamiyet’in gerçek

mesajını reddetmiş ve yozlaştırmışlardır. Sünni tarihçilere göre de Emeviler

gaspçıydılar, amaçları ve yöntemleri dini kaynaklı değil, dünya işleriyle ilgiliydi.

Klasik tarihçilere göre Emevi hükümdarlığı, onlardan önceki doğru yolda

yürüyen hükümdarların halifelikleri ile onlardan sonra gelen ilahi olarak

benimsenmiş halifeler arasında bir "krallık” olmuştur. Emeviler’e düşman olan

Arap tarihçiler Muaviye’nin politik ve diplomatik becerisine iki anlama da

gelebilecek biçimde iltifat ederler.

Modern araştırmacılarsa, Emeviler’e daha olumlu bir açıdan bakarlar.

Özellikle tehlikeli ve yıkıcı iç savaşlar sırasında İslam devletinin ve toplumunun

kararlılığını ve sürekliliğini korumuş olan önemli hükümdarları haklı bulurlar.

Bu görevi Emevi halifeleri bir dizi uzlaşma ve düzenlemeyle yerine getirerek

birliği sağlamışlar, fetih yapmayı sürdürmüşler, imparatorluğa özgü toplum,

kültürü ve yönetim yapısının temelini hazırlamışlardır. Bunu yaparken îslami

mesajının özünden bir ölçüde uzaklaşmayı göze almışlardır.

Hükümdarların öldürülmesi ve iç savaşlar yüzünden dini sadakat ve dini otorite

bağının saygınlığı neredeyse yok olacak kadar azalarak yerini Emevi

halifelerinin yarattığı "Arap krallığı” ya da daha doğrusu, Arap yükselişine

bıraktı. Yalnızca anne ve baba tarafından saf Arap olanlara ayrıcalığın ve

iktidarın en üst düzeylerine gelme olanağı tanınıyordu. Babası Arap olan, annesi

Arap olmayan çoğunlukla da köle olan Yan Araplar, yalnızca belli makamlara

gelebiliyorlar, en üst düzeylere çıkamıyorlardı. Örneğin, Emevi prensi Maslama,

Emevi halifelerinin en büyüklerinden birinin oğluydu ve başarılı bir komutandı

ama annesi bir köle olduğu için tahttan uzak kalmıştı.

Yarı Araplar’dan sonra Arap olmayan dönmeler, onlardan sonra da nüfusun

çoğunluğunu oluşturan Müslüman olmayanlar geliyordu. Ancak Arap

olmayanlar, Müslümanlığı benimsemiş olup olmamalarına bakılmaksızın, askeri

ve siyasi yönetimde yer alamamalarına rağmen Emeviye hükümetinde çok

önemli roller oynuyorlardı. Sonraki tarihçilerin Emeviler’i suçladıktan bir

uzlaşmayla vergi ve yönetim gibi çeşitli konularda Îslami görüşlerden

vazgeçilerek merkezde ve de eyaletlerde îslami halifelik tarafından çökertilen

imparatorlukların yapısına, yöntemlerine ve özellikle de personeline dayalı bir

hükümet düzeni kurulmuştu.

Çok zor geçirilen bu süreç, ahlaki ve silahlı direnişlere yol açmıştır. Silahlı

direnişleri, Emevi halifeliğini dini açıdan eleştiren, tarikat şeklindeki iki grup

gerçekleştirmiştir. Bunlardan biri Hariciler’di. Haricilik, Hz. Ali yanlılarından

küçük bir .grubun ilk iç savaşta ondan ayrılarak ona karşı çıkmasıyla

başlamıştı. Hz. Ali’yi bunlardan biri öldürmüştü. Hariciler, Emeviler’e

ve onlardan sonra gelenlere muhalefet etmeyi sürdürdüler. Hariciler aşiret

bağımsızlığının en aşın noktasında duruyorlardı. Kendilerinin verdiği ve

istediklerinde geri alabilecekleri onaylarından kaynaklanmayan bir otoriteyi

kabul etmiyorlar ve doğumu ile kökeni ne olursa olsun, müminler tarafından

seçilecek her müminin halife olabileceğini iddia ediyorlardı. Şiiler'in

görüşleri tam tersineydi ve halifeliğin Hz. Muhammed’in soyundan gelenlere ait

ilahi bir hak olduğunu ileri sürüyorlardı. İki taraf da kurulu düzeni yıkıp yerine

yeni ve daha gerçek İslamcı bir düzen kurmaya yönelik ve çoğunlukla tehlikeli

isyanlar çıkarıyordu.

Bu isyanlardan biriyle ikinci iç savaş başladı. İsyan askeri ve siyasi etkisi

açısından küçük olmasına karşın, dini ve de tarihi açıdan çok büyük bir öneme

sahiptir. 680’de Hz. Ali’nin oğlu ve Hz. Muhammed’in torunu Hüseyin, Irak’taki

bir isyanın önderliğini yaptı. Kerbela’da Muharrem ayının onuncu günü

Hüseyin’in ailesi ve destekçileri bir Emevi gücüyle girdikleri savaşta yenildiler.

Savaşta ve sonrasında yetmişten fazla kişi öldürüldü, bu gruptan yalnız

Hüseyin’in oğlu Ali ölmedi ve olayı aktarabildi. Şiiler’in İslam tarihi görüşlerini

değiştiren Kerbela katliamı nedeniyle Muharrem ayırım onuncu günü Şiiler’in

dini takvimine önemli bir gün olarak geçti. Bu günde Şiiler, Hz. Muhammed’in

ailesinin şehit olmasını, öldürenlerin kötülüklerini ve kurtaramayanların

pişmanlıklarını anmak için özveri, kefaret ve suçluluk temalı dini törenler

düzenlerler. Şii ve Sünni Müslüman öğretileri arasındaki farklar, Hıristiyanlığın

rakip kiliselerini bölen farklardan çok daha az ve önemsizdir. Şiiler’in zulüm ve

şehitlik duygulan, yüzyıllar boyunca gaspçı kabul ettikleri hükümdarların

egemenliğinde bir azınlık şeklinde yaşamaları, Sünni devlet ile aralarında

psikolojik bir engel oluşturmuş, bu yüzden siyasi, dini tavır ve davranışlarında

farklılık yaratmıştır.

Kerbela katliamı siyasi bir parti olan Şia'nın dini bir mezhebe dönüşmesini

hızlandırdı ve ikinci iç savaşa şiddet ve kırgınlık kattı. Yeniden Halifelik

toprakları yıllar boyu süren bir savaşla parçalanmasında Araplar’ın

dışındakilerin de katkısı oldu. Bu nedenle Ali yanlılarının isyanı o anda olmasa

da, daha sonra en tehlikesi olmuştur. 685 yılında başa gelen Emevi halifesi

Abdülmelik’in karşısındaki en ciddi tehdit Abdullah ibn al-Zübeyr ve Muşab

kardeşlerin isyanı oldu. 683 yılında Abdullah Hicaz’da kendini halife ilan etti,

bir süre gücünü Irak’a dek yaydı imparatorluğun öteki eyaletlerinde de bir

ölçüde tanındı.Abdülmelik ancak Abdullah’ın 692 yılında ölmesinin ardından

muhalefetin üstesinden gelerek, monarşik olmaya yolunda ilerleyen devlet

gücünü hakim kılmayı başardı.

Abdülmelik (685-705) ve ondan sonra gelenlerin en başarılısı olan Hişam

(724-743) zamanında Arap tarihçiler tarafından “düzenleme ve örgütlenme”

olarak tanımlanan çok önemli gelişmeler oldu. Persler’den ve Bizans’tan alman

eski yönetim sistemine yeni bir imparatorluk düzeni getirildi. Yönetim ve

muhasebe dili olarak Yunanca ve Farsça'nın yerine Arapça geçti. Arap tarihinde

bu reformları Abdülmelik’in gerçekleştirmiş olduğu kesin kanıtlan ile sunulur.

694’te Abdülmelik yeni bir halifelik altını yaptırmasının büyük yankılan oldu.

Roma imparatorlarından miras alınan bir Bizans yöntemi olan altın

sikke dünyada başka kimsede yoktu. Araplar’ın o güne dek yalnızca gümüş

sikkeleri olmuştu, bunları da eski Pers ve Bizans eyaletlerinde buldukları

darphanelerde basılırlardı. Altın sikkeler eskisinden çok farklı değildi ve

yalnızca hükümdarların değişmesiyle değişiyorlardı. Araplar, Bizans’tan altın

sikke ithal etmeyi de sürdürüyorlardı. Bizans imparatoru, Abdülmelik’in attın

dinarlarını bir meydan okuma olarak gördü ve buna savaşla karşılık verdi. Altın

sikkelerin üzerindeki Kuran ayetleri bu meydan okumayı açıkça göstermiştir:

Allah'tan başka tanrı yoktur, Hz. Muhammed onun resulüdür. (9:33) Allah

birdir. Allah uludur. O doğurmamış ve doğurulmamıştır. (112:1-3)

Bu Kuran ayetleri, Hıristiyan öğretilerine doğrudan meydan okuyordu ve

hicretin 720 yılında (691-92) Abdülmelik tarafından Kudüs’ün ibadet tepesinde

yaptırılan Kubbet-üs Sahra’da da yer alıyordu. Cami ve yazıtları dini bir amacı

gösterirken,üzerinde halifenin adının olduğu kilometre taşları ile yapılan yeni

yollar da bir imparatorluk amacını göstermekteydi. Para ise her iki amaca da

hizmet ediyordu. Artık Bizans İmparatorluğu’nun ve Hıristiyanlığın iddialarına

meydan okuyacak yeni bir evrensel devlet ve dünya dini ortaya çıkmış oluyordu.

İslam tarihindeki ilk büyük dini bina, yarımdaki Mescid-ül Aksa ile beraber.

Kubbet-üs Sahra’dır. Artık uyarlama, ödünç alma ve düzeltme zamanı geride

kalmış, yeni bir dönem başlamıştı. Emevi halifeleri Pers ve Roma

imparatorluklarından bağımsız yeni bir evrensel devletti ve İslamiyet,

Hıristiyanlığın devamı değil, yeni bir evrensel dindi. Kubbet-üs Sahra’nın

konumu, şekli, en çok da süslemeleri amacım açıkça göstermektedir. Boyutu ve

şekliyle Hıristiyan kilisesiyle yarışarak onu geçmesinin amaçlandığı

anlaşılmaktadır. Cami İslamiyet’ten önceki dinler Hıristiyanlık ve Musevilik için

dünyadaki en kutsal yerde, Kudüs’te yapılmıştı.

Kudüs’ün seçilmiş olması önemli bir noktadır. Kuran’da Kudüs’ten hiç söz

edilmemiştir. İlk Müslüman metinlerinde Kudüs „ adı kullanılmamış,

Abdülmelik’in kilometre taşlan konusunda olduğu gibi ondan söz edilirken,

şehirdeki Musevi ve Hıristiyan izlerini silmek amacıyla Romalılar’ın verdiği

Aelia adı kullanılmıştır. İslamiyet’in ilk mabedi için Kudüs’te seçilen yer daha

da önemlidir. Cami hem Hıristiyanlığın hem de Museviliğin kutsal tarihindeki

önemli olaylarının geçtiği Tapınak Tepesi’ne yapılmıştır. Musevi inancına göre

Hz. İbrahim oğlunu oradaki kaya üzerinde kurban etmek istemişti, aynı yerde

daha sonra da Süleyman tapınağının mihrabı bulunmaktaydı. Abdülmelik camiyi

buraya yapürarak, onun son dinin mabedi olduğunu, Süleyman’ın tapınağının

yerine geçmesiyle de Hıristiyanlar’a ve Museviler’e vaat edilen vahiylerin

devam ettiğini ve onların yanlışlarının düzelttiğini anlatmak istemiştir.

Caminin içini süslemek için seçilen ayetler ve diğer yazılar da bu amaçlan

desteklemektedir. Özellikle “La ilahe illallah” ayetinin sıkça yinelenmesi,

Hıristiyanlar’ın Teslis öğretisinin reddedildiğini anlatmaktadır ve bu öteki

yazıtlarda da görülmektedir:

"Oğlu ve ortağı bulunmayan Allah 'a şükürler olsun ki O’nun kendini

koruyacak kimseye ihtiyacı yoktur!"

112. sure sıkça yinelenen bir başka yazıttır: “O, Allah'tır, tektir. Allah’tır,

uludur. O, doğurmamış ve doğurulmamıştır.O’nun eşi ve benzeri yoktur,

olamaz. "Başka bir ayet de önceki vahiyleri alanlar için bir uyandır (Kuran 3:18-

19):

“Ey inananlar! Dininizde aşırılık yapmayın: Allah hakkında yalnızca

gerçeği söyleyin. Meryem'in oğlu İsa, Allah’ın gerçekten

peygamberiydi... Allah'a ve peygamberlerine inanın. "Üç" demeyin. Bundan

vazgeçin, sizin için en iyi olan budur. Allah tektir, oğlu yoktur.”

Başka bir ayet de yanlış yolda olan Musevileri ve Hıristiyanları uyarmaktadır

(Kuran 3:18-19):

“Allah 'tan başka Allah yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de bunu ikrar

etmişlerdir. Evet, mutlak güç ve hikmet sahibi Allah 'tan başka ilah yoktur.

Allah'ın nezdinde hak dini İslam'dır... Allah'ın ayetlerini inkar edenler

bilmelidirler ki, Allah ’ın hesabı çabuktur."

Bunların dini anlamlarının yanında siyasi anlamları da vardır. Yalnızca din

imparatorluğu haldi yapar ve dini imparatorluk devam ettirebilir.Allah,resulü

Muhammed ve halifesi aracılığıyla dünyaya yeni bir düzen göndermiştir.

Abdülmelik yeni din ile bu dinin dünyadaki liderine adanmış olan yapısıyla

İslam ile müjdeci dinler arasındaki ilişkiyi doğruluyor, bununla birlikte yeni

dinin diğer dinlerin düştüğü yanlışları düzeltmek ve üstlerine çıkmak üzere

gönderildiğini net olarak ifade ediyordu.

Abdülmelik’in ardından başa gelen oğlu halife Velid de Büyük Şam Camii

yaptırırken aynı düşüncelerden yola çıkmış olmalıdır.X.yy coğrafyacısı elMukaddesi ilginç bir konuşmadan söz eder:

3

‘Amcama bir gün dedim ki: Halife Velid’in Müslümanlar’ın parasını Şam

camiine harcaması yanlıştı. Bu parayı su depolarının, kalelerin ve yolların

tamirine harcaması çok daha uygun ve yararlı olurdu. Amcam şöyle yanıtladı:

Oğlum, böyle düşünme. Velid önemli bir şey yaptı.Hıristiyanların ülkesi

Suriye’nin güzel ve çekici kiliselerle dolu olduğunu görünce, Müslümanların

bu kiliselere ilgi göstermemesi için dünyanın harikalarından biri olan bu

camiyi yaptırdı. Abdülmelik de kilisenin büyük ve hakim kubbesini görünce,

onun Müslümanlar'ın etkileyeceğinden korkmuş ve bir kayanın üzerine

Kubbet-üs Sabra'yı yaptırmıştı. ”

Büyük olasılıkla bu büyük cami ve onun Süleyman'ın tapınağını

anımsatması' nedeniyle bir dönem Kudüs, tapınağın Tevrat’taki adı İbranice

Baytha-Mikdaş'la akrabalığı açıkça görülen Beyt al-Maqdis adı ile tanındı.

Sonraları bu ad, Aelia daal-Quds, “kutsal şehir” olarak tarımdı. Kuran’da bir

ayet (17:1) Allah'ın bir gece Hz. Muhammed’i Mekke’deki Mescid-i Haram’dan

en uzak camiye (Arapçası el-Mescid ül-Aksa) götürdüğünü yazar. Eski bir

görüşe göre “en uzak cami”cennette, başka bir görüşe göre ise Kudüs’tedir.

Müslümanlar ikinci görüşü benimsemişlerdir. Bu ayet Kubbet-üs Sahra’da

bulunmaz. Eski başka bir hadisle de İslamiyet’te Kudüs’e kutsallık tanınmaması

tam bir çelişki oluşturmaktadır. Bu hadis yalnız Mekke ile Medine’nin kutsal

olduğunu söylemektedir. Bu tartışma yüzyıllarca devam etmiş ve modern

çağlarda Kudüs’ün de kutsal olduğu görüşüne varılmıştır.

Amman’ın seksen kilometre doğusunda Ürdün çölündeki bir av köşkü olan

Kuseyr Amra’daki bir duvar resmi daha siyasi bir mesaj vermektedir. Tahmini

olarak VII. yy’dan kalan resimde, altı tane kafir hükümdar oturmuş durumdaki

halifeye itaat ederken resmedilmiştir. Hem Arap hem Yunan alfabesiyle yazılmış

olan hükümdarların adlarından dördü açıkça okuna-bilmektedir: Sezar, Bizans

imparatoru; Roderik, Arapların 711 yılında yenilgiye uğrattığı İspanya’NIn son

Vizigot kralı; Krezüs, Pers İmparatoru ve Habeşistan imparatoru. Diğer iki resim

bozulduğu için tanınmayacak haldedir ama bunların bir Türk ya da Hint prensi

ve Çin imparatoruna ait olma ihtimali vardır. Bu resimlerin ilginç olan yanı, o

dönemde yenilgiye uğratılmış krallar hor görülen esirler şeklinde gösterildiği

halde, burada itaat eden hükümdarlar şeklinde gösterilmesidir. Ancak bu defa

anlatılmak istenen fetih değildir (Habeşistan ve Çin fethedilmemişti),

İslamiyet’in üstünlüğünün, Müslüman halifesinin liderliğinin ve herkesin

efendisi olduğunun dünya hükümdarları tarafından kabul edildiğidir.

Son Emeviler zamanında halifelerle danışmanları miras aldıkları bazı parasal

sistemleri yeni bir İslami vergi sistemi haline getirmek için uğraştılar. Sonraki

belgelere göre tüm Emeviler tarafından “kral” kabul edilen, “dindar halife"

Ömer ibn Ab-dülaziz’e bir anahtar rolü verilmiştir. Ancak bu durumdan

şikayetler' tükenmek bilmemiş, yarı Arapların ve Arap olmayan Müslümanların

sayılarının, hızla artmasıyla birlikte olumsuz görüşler de. çoğalmıştı.

Edebiyatta da sıkça görülen bir anlayışa göre, silahlı" direniş yapmayan ve

alternatif bir öğreti iddiasında olmayanlar arasında bile, İslam tarihi yanlış bir

yöne girmişti ve toplumun liderleri tarafından günaha yönlendiriliyordu.

Gerçekten dindar bir Müslüman açısından bu durum aşağılayıcı ve değersiz

gördüğü devlet hizmetinden geri çekilmişti. Devrimci bir değişikliğin tam

sırasıydı ve İslamiyet’in yükselişi derin anlamıyla bir tür devrim niteliği

taşıyordu. Yeni din var olan öğretilerin ve kiliselerin ötesindeydi. Ondan önce

gelen iki dinin devamı değildi. Onları aşan bir kitap getirmişti. Fetihlerle birlikte

başa geçen yeni hükümdarlar eski dini, toplumsal ve siyasi düzeni yıkarak yerine

yenisini getirmişlerdi. İdeal İslam'da ruhban sınıfı, kilise, krallar, soylular,

ayrıcalıklı sınıflar bulunmuyordu. Ancak dine gerçekten inanmış olanların onu

bilinçli olarak kabul etmeyenlerden, erkeğin kadından ve efendinin köleden

üstün olması şeklinde bazı doğal ve toplumsal gerçeklikler vardı. Yeni din, bu

eşitsizlikleri bile yumuşatıyor ve insancıllaştırılıyordu. Eski dünyanın tam

tersine İslamiyet’te köle artık mal değil insan olarak görülüyor, hukuki ve

ahlaksal bir statü kazanıyordu. Henüz kadınlar çok eşlilik ve cariyelikten

kurtulamamışlardı, öte yandan da sahip oldukları mülkiyet haklan Batı’da

modern çağlara dek görülmemişti. Müslüman olmayanlar bile çeşitli toplumsal

ve maddi zorluklan olmasına karşın Ortaçağ’da,hatta günümüz Hıristiyanlığında

bile görülmeyen bir güvenlikten ve hoşgörüden yararlanıyorlardı.

Arap savaşçılarının fetihlerde kazanılan ganimeti, eşit olmasa da, paylaşma

ilkeleri vardı. Çoğunluğu daha fazla ve bazen de çatışan ayrıcalıklar talep eder

ve bunları elde ederlerdi.Aşiretler, vahalarda, otlaklarda yaşayanlar, büyük

malikaneler, Mekke tüccarları da büyük şehirlerin zengin ticaret olanaklarından

faydalanmak istiyorlardı. Halife hükümetlerine, özellikle de üçüncü halife Hz.

Osman’a yöneltilen şikayetle İslam’ın gereksinimlerinden daha çok, bu grupların

gereksinimleriyle ilgiliydi.

Her çeşit otorite göçebeliğin verdiği özgürlüğe alışkın insanlara yabana

geliyor, sıkıntı veriyordu. Devletin ve yöneticilerinin artan güçleri İslamiyet’in

asıl mesajına bir ihanet olarak görülüyordu. Dindarlara ve isyancılara göre amacı

İslamiyet’e hizmet etmek olan halifelik bu mesajı sürdürmek ve yaymak için

kurulmuştu ve ona otoritesini sağlayan, Müslümanların özgür iradeleriyle

verdikleri ve geri alabilecekleri onaylarıydı. Onların çoğunluğuna göre devlet

ise, İslamiyet yerine devleti ve öteki alanları, İslamiyet’in yıkıp yerlerini aldığı

eski imparatorlukların yöntemlerine hızla daha çok benzeyen yöntemlerle

yöneten zengin ve güçlü küçük insan gruplarının çıkarlarına hizmet eder

durumdaydı. Bazıları bu olayı meşru otoriteye karşı bir başkaldırı eylemi olarak

görüyor ve yasalara göre en ağır biçimde cezalandırılması gerektiğini

düşünüyorlardı. Bazılarına göre de, bu bir cinayet değil, infazdı ve İslam

toplumunun en üst makamını kötüye kullanan (Şiiler’e göre gaspeden) birine

verilmesi gereken adil bir cezaydı. Bu tartışma, sonraki yüzyıllar boyu çeşitli

biçimleriyle Müslüman siyaset kuramını ve uygulamasını etkileyecekti.

İlk zamanlarda halifelik, kimin nasıl hüküm süreceği, asıl İslam'ın tanımı ve

tekrar canlandırılması konuları ortaya atılmıştır. Yalnızca devletin

güçlendirilmesi toplumun birliğini sağlayabilirdi, öte yandan da güçlenen İslam

devletinin İslamiyet’in etik ve toplumsal inançlarından pek çok ödün vermesi

gerekmişti. Bu süreçte sert ve sürekli bir direniş oldu. Direniş isyancıların

iktidarı ele geçirmeleri açısından bazen başarılı oldu ama zafer isyancıların da,

devletin de olsa, her durumda devletin gücü daha da pekişerek İslami devlet

idealinden uzaklaşıp eski Ortadoğu tarzındaki merkezi otokrasiye doğru bir'adım

daha gidiyordu. Direniş döneminde birtakım dini mezhepler ortaya çıktı. Bu

mezheplerin farklı öğretileri ve destekçileri olduğu halde, ortak amaçlan

İslamiyet kurucularının köklü etkinliğini geri getirmekti. Başlangıçta Müslüman

ve Arap yaklaşık olarak aynı anlama gelirken, yaşanan dini mücadeleler bir

Arap iç savaşıydı. Sonralan ise, İslamiyet fethedilen topraklarda yaşayan halklar

arasında giderek yayılmış ve dönmelerin bu hareketlerde etkinlikleri hızla

artmış, bazen de hakim rol almışlardır. İslam imparatorluğundaki büyük köklü

hareketlerin tümünün İslamiyet’e karşı değil, İslamiyet’in içinde olması, İslami

düşüncenin süregelen devrimci gücünün ve evrensel çabasının bir kanıtıdır.

743 yılında Hişam’ın ölümünün ardından gelen dört kısa hükümdarlık ile

Emevi halifeliğinin hızlı sonu gelmiştir. Çıkan aşiret kavgaları, yoğunlaşan Şii

ve Harici mezhepçiliği ve İran’ın doğudaki Horasan eyaletinde başlayan güçlü

yeni bir muhalefet sonucunda halifelik Suriye’de bile sorgulanan, diğer yerlerde

ise önemsenmeyen bir duruma gelmiştir. Sonuncu Emevi hükümdarı II.Mervan

(744-750) yetenekliydi ama hanedanı kurtarabilmesi için artık çok geç olmuştu.

Doğuda İslamiyet tarihinde yeni bir hanedan, yeni bir güç ve yeni bir çağ

doğmaya başlamıştı.

4. BÖLÜM

ABBASÎ HALÎFELÎĞÎ

Azat edilmiş Pers bir köle ve militan bir mezhebin lideri olan Ebu Müslim 9

Haziran 747 tarihine karşılık gelen Hicri 25 Ramazan 129 tarihinde, İran’ın doğu

eyaleti Horasan’da kara isyan bayraklarını açü. Ebu Müslim ve ondan öncekiler

neredeyse otuz yıldır eylemlerine devam ediyor, dinsiz Emeviler’i suçluyor, Hz.

Muhammed’in akrabalarının, özellikle amcası Abbas’ın soyundan gelen

Abbasiler’in iddialarını sürdürüyorlardı. Ebu Müslim’in hazır bir dinleyici kitlesi

vardı. İran’daki Müslüman halk Emevi hakimiyetinin neden olduğu

eşitsizliklerle eziliyordu. Uzun bir zaman ikamet ederek yarı yarıya Persleşen

Arap ordusu ve yeni yerleşimciler, isyancılar zafer kazanmak üzereyken bile

aşiret kavgalarına devam ediyorlardı. Ebu Müslim, çok geçmeden hem Araplann

ve Arap olmayanların desteği sayesinde Horasan’ı ele geçirip İran üzerinden

batıya doğru eski Irak eyaletine yürüdü. 749’da orduları Fırat’ı geçtiler ve başka

bir Emevi gücüne karşı da zafer kazandılar. Kufe’deki askerler mezhebin lideri

Ebul Abbas’ı halife ilan ederek ona el-Saffah unvanını verdiler. 749 ve 750’de

Suriye’de ve Irak’ta kazanılan başka zaferler Emeviler’in sonu hazırladı.

Böylece kısa sürede yeni halifenin otoritesi İslam imparatorluğunun tamamına

yayıldı.

Sonucu Abbasi halifelerinin Emeviler’in yerine iktidara gelmesi olan bu

mücadele sıradan bir hanedan değişimi değil, İslam tarihinde bir devrimdi.

Gerek-İslam gerek de Batı tarihçileri, Abbasi zaferinin bu özeliğini kabul

etmiş ve konuya açıklık kazandırmak' için çok çaba harcamışlardır. Tarihin milli

ve de ırkçı kuramlarının etkisinde kalanlar, Abbasiler’in iktidara gelmelerini,

İranlılar’ın Araplara karşı kazandıkları bir zafer, Emevi Arap Krallığı’nın

devrilmesi ve İranlaşmış İslamiyet etiketiyle yeni bir İran imparatorluğunun

doğması olarak görmüşlerdir.

Hem isyan öncülerinin hem de yeni devlet düzeninin önde gelenleri arasında

İranlılar’ın çoğunluğu ve Abbasi siyasi kültüründe güçlü bir İran öğesinin olması

ilk bakışta bu görüşü destekleyecek bazı göstergelerdir ama sonraki

araştırmalarla tarihçiler Araplar’ın yenilgisi ve İranlılar’ın zaferi kuramları başta

olmak üzere bazı önemli konuları değiştirmişlerdir.19.yy’da Batılı ve 20.yy’da

İranlı bazı bilim adamları “İran Milli Bilinci”nin ifadesi biçiminde düşünülen

Şiiliğin kökeninin gerçekte Arap olduğunu ortaya koymuşlardır. Güney Irak’tâki

karma nüfusta Şiilik çok güçlüydü. Şiiliği İran’a Arap sömürgecileri getirmiş ve

uzun zaman destek olmuşlardı.

İranlılar’ın yanı sıra Araplar da Abbasi yanlısı harekette bulunuyordu ve

aralannda komutanlar, liderler de yer alıyorlardı. Ebu Müslim’in isyanı Araplara

karşı değil, Emevi yönetimi ve Suriye üstünlüğüne karşıydı. Kuşkusuz etnik

düşmanlıklar etkili olmuş ve kazananlar arasında İranlılar’ın önemli bir yeri

vardı. Ancak bu hareket hilafet üzerinde hak iddia eden bir Arap içindi ve bir

Arap hanedanı başa geçmişti. Kazanılan zaferin ardından devletin üst düzey

görevlere Araplar getirilmiş, Arapça tek kültür ve devlet dili olarak kalmıştı.

Arap toprakları mali açıdan ayrıcalıklıydı ve toplumsal açıdan Arap üstünlüğü

öğretisi devam ettiriliyordu. Araplar yalnızca iktidar gücünden değil, artık

başkalarıyla ve özellikle de yarım kan kardeşleriyle paylaşmak zorunda

kaldıkları iktidarın olanaklarından olmuşlardı. Emeviler zamanında devletin en

üst düzey görevleri, yalnızca anne baba tarafından Arap olanlara verilirdi;

Abbasiler zamanında hükümdarın gözdesi olarak saygınlık ve güç kazanılan

halifelik sarayında yükselenler, yalnızca yarım kan Araplar değil, İranlılar ve

başkalarıydı da. Arap krallığının ömrü, Arap savaşçılarının ayrıcalıklı sınıf

konumundan uzaklaşma-lan ve hem başkentte hem de eyaletlerdeki özerk yerel

hanedanlarda Türkler’in iktidara geçmesiyle sona erer.

Devrimlerin çoğunda olduğu gibi büyük değişiklikler çok yavaş

gerçekleşmiş ve hem siyasi değişikliklerden önce hem de sonra gelmiştir. Son

Emevi halifesi H. Mervan’ın annesi bir Kürt köleydi, I. Abbasi halifesi elSaffah’ın annesi özgür bir Araptı, bu yüzden de kardeşi yerine o tercih edilmişti.

Ancak annesi bir Berberi köle olan kardeşi, ondan sonra yerini almıştır ve el

Mansur (754-775) adı ile çeşitli yönlerden Abbasi yüceliğinin kurucusu

sayılmıştır. Birkaç istisna hariç onun yerine geçenlerin ve sonraki Müslüman

hanedan liderlerinin babalan çoğunlukla ünlü ve hükümdar, anneleri de genelde

adsız ve yabancı kölelerdir.

Abbasi zaferinin önemini zaferi kazandıran hareketten çok, onu izleyen

değişikler göstermektedir. İlk sıradaki ve en önemli değişiklik başkentin, yüz yıl

boyunca Emeviler'in hüküm sürdüğü Suriye’den, eski Ortadoğu’nun büyük

kozmopolit imparatorluklarının ağırlık merkezi olan Irak’a taşınması

olmuştur.I.Abbasi halifesi el-Saffah, Fırat üzerinde geçici bir başkent kurmuş,

ondan sonraki halife el-Mansur da, Dicle’nin batı kıyısında yeni bir kalıcı

başkent kurmuştu. Yeni başkent, eski Sasani Pers başkenti Ktesiphon'un

yakınlarında ve ticaret yollarının kavşağında yer alıyordu.

Resmi adı Medinet-ül Salam (Barış Şehri) olan yeni başkent, genellikle daha

önce aynı yerde bulunan küçük Bağdat şehrinin adıyla anılıyordu. İslam

dünyasının büyük bölümünün liderleri olarak Abbasi Hanedanı halifeleri beş yüz

yıl -boyunca Bağdat’ta hüküm sürdüler. Başlangıçta imparatorluğun

gerçek hükümdarları olan halifeler, sonraları hızlı bir siyasi yıkımın ardından,

etkin güç başkalarının genelde de askeri hükümdarların elindeyken sözde hüküm

sürdüler.

Abbasiler, iktidarı kendilerinden önce ve sonra gerçekleşen devrimci bir

hareketin sonucunda ele geçiren başkaları gibi, bir süre sonra onlara destek

olanların istekleri ve amaçlan ile imparatorluğun ve hükümetin gereksinimleri

arasında bir tercih yapmak zorunda kaldılar. Uzlaşmayı ve sürekliliği tercih

ettiler. Bazı kırgınlık ve kızgınlıklarla uğraşmak zorunda kaldılar, Abbasi

zaferinin mimarı Ebu Müslim ile yakınında bulunanların pek çoğu öldürüldü.

Yaptıkları bu tercih aşınlık yanlılarını ve radikalleri uzaklaştırmış ve kendilerine

başka çıkış yolları aramalarına yol açmıştır. Ancak bu tercihleri

Müslümanların çoğunluğunu memnun etmiş ve El Mansur’un yabancı savaşlarla

iç isyanlan bastırmasını sağlamış, parlak ve uzun bir hükümdarlık döneminde

Abbasi devletinin temellerini atmasına olanak tanımıştır.

Bu görevi yerine getirirken El Mansuria Abbasi egemenliğinin ilk elli yılında

önemli bir etkisi olacak İranlı olarak bilinen Bermekiler adlı bir aile yardım

etmişti. Bermekiler, aslında Belh şehrindeki Budist rahiplerin soyundan gelen

Orta Asya İranlıları idi. Halid el-Bermeki, Bağdat kurulduktan kısa süre sonra el

Mansur’un başveziri olmuştu. Onun yerine,onun soyundan gelenler vezirler

olarak, 803’te Harun Reşid’in hükümdarlığında gözden düştükleri zamana dek

imparatorluğu yönetip geliştirmişlerdir.

Başkent İran’daki eski uygarlık merkezleri civarına nakledilmişti. Arapların

iktidardaki tekeli son bulmuş ve ileri gelen yöneticilerin arasında İslâmlaşmış

İranlılar yer almaya başlamışlardı. Siyasette daha fazla deneyimli olan îranlılar

yönetimin her konumunda bulunuyorlardı, devletin yönetimi yalnızca halifenin

üstün otoritesine bağlı olan vezirlerdeydi. Böylece doğal olarak İran’ın etkisi

daha da arttı.

Sasani gelenekleri yeniden hayata geçirildi, Sasani metinleri Arapça’ya

çevrildi, devlet yönetiminde ve saray törenlerinde Sasani-Pers örnekleri alındı.

Bu durum, Arap aşiret geleneğinden büyük ölçüde uzaklaşılması anlamına

geliyordu. Ancak bu;gelenek her iki durum için de yeterli bir kılavuz değildi. İlk

kez İslam devletinde Pers örneğine göre kalıcı ordunun kurulmasıyla, hanedanın

artık Arap aşiretlerinden gelen askerlere bağımlı olmaması, başkentte Arap

etkisini daha da azalttı.

İlk Abbasi halifeleri pek çok açıdan kendilerinden öncekilerin politikalarını

geliştirerek devam ettirdiler. Son Emeviler zamanında açıkça ortada plan bazı

değişikliklere hızla devam edildi. Bundan böyle halife Arap aşiret reislerinin

istikrarsız onaylarıyla hüküm süren bir Arap “süper şeyhi” değil, eski Ortadoğu

tarzında bir otokrattı. İlahi kökenli olduğunu ileri sürdüğü, otoritesini silahlı

güçleriyle sağlıyor, hızla büyüyen ve geniş bir bürokrasi sayesinde hüküm

sürüyordu. Bu noktada,Abbasiler Emeviler’den daha güçlü olmalarına karşın,

dini bir hiyerarşinin ve feodal sınıfların desteği olmadığı için eski despotlardan

daha güçsüzdüler. Bir de inançlarının temel bir kuralına uygun olarak

kaldıramayacakları ve değiştiremeyecekleri ilahi bir kanuna bağlıydılar.

Halifeler bu durumun telafisi ve güçsüzleşen Arap etnik bağının yerine

geçmesi için İslam muhafazakarlığını ve kimliğini vurguladılar; farklı insanların

yaşadığı büyük imparatorluklarına ortak bir din ve kültür birliği sağlamak için

uğraştılar. Sasani örneğinden hareketle halifeliğin işlevlerini ve otoritesini dine

dayandırdılar, kabul gören ilahiyatçıların yönlendirmesiyle devlet düzenini resmi

bir din temsilcileri sınıfıyla desteklemeye çalıştılar. Bu toplumsal açıdan

ruhbanlıktı. Bu amaçlan doğrultusunda halifeler kutsal Medine ve Mekke

şehirlerini yeniden kurdular, Irak’tan buralara haçlı seferleri yaptılar. Bazı

Müslüman mezhepleriyle bu dönemde pek çok taraftar kazanmış olan Maniciliği

araştırmaya başladılar. Halife el-Memun (813-833) ve ondan sonra gelenler

Mutezile adlı dini ekolün öğretisini devletin resmi öğretisi olarak benimsetmeye

çabaladılar ve öteki öğretilere inananlara zulmettiler. Ancak bu çabalan başarılı

olamadı ve başkaldıran Türk askerlerine karşı destek arayan el-Mütevekkil (847-

861) Mutezile öğretisinden vazgeçerek genel Sünni görüşünü benimsedi. Sünni

ulema ve Sünnilik, adaletli Sünni bir halife varken bile, öğretilerinden taviz

vermeden, hükümdarın istediğine direnecek ve üstesinden gelecek güçteydi.

Başarılı olamayan Devletçi İslami girişim bir daha denenmedi.El-

Mütevekkil’den sonra Abbasi!er en koyu dindarlığı resmi olarak kabul ettiler ve

sonra da hiçbir hanedan açıkça İslam dini kurumuna öğreti dayatmayı denemedi.

Abbasi gücünün ulaştığı en tepe nokta olarak kabul edilen Harun Reşid’in

hükümdarlığı dönemi (786-809), aslında çöküşün ilk izlerini de taşımaktaydı. Bu

izlerden biri, ondan önceki hükümdarlar zamanında halifeliğin siyasi otoritesinin

taşrada hızla zayıflamasıdır. Abbasi hakimiyetini yalnızca ismen tanıyan,

Batıdaki Kuzey Afrika ve İspanya (756-800), kendi kendilerini yöneten hemen

hemen bağımsız ülkelerdi. Bağdat’tan gönderilen Türk valisi Ahmed bin Tulun

bağımsızlığını ilan;edip iktidarını Suriye’ye de taşıyınca 868’de Mısır da

düştü. Onun hanedanından sonra aynı kökenli diğer bir Türk hanedanı başa geçti

ve kısa bir dönem dışında Mısır, bir daha Bağdat’tan yönetilmedi. Mısır’da

bağımsız bir siyasi gücün oluşması ve zaman zaman Suriye’de de hüküm

sürmesi sonucunda Irak ve Suriye arasında kimsesiz bir bölge ortaya çıktı ve çöl

kıyısında yaşayan Bedevi Araplar yitirdikleri bağımsızlıklarını yeniden

kazanmak için buraları işgal ettiler. Bedevi Araplar, Suriye ve Mezopotamya'nın

iskan edilmiş bölgelerine de girip şehirleri ele geçirerek geçici hanedanlar

kurmaya başladılar.

Bu yıkım doğuda daha farklı şekillerde oldu. Harun Reşid’in hükümdarlığı

döneminde Bermekiler’in ortadan kaldırılması ve Harun Reşid’in iktidar

dizginlerini ele geçirmesiyle sonuçlanan iç karışıklıklar sırasında Abbasi

halifelerle İranlı destekçilerin ittifakı sarsıldı. Harun Reşid öldükten sonra

oğulları el-Memun ile el-Emin arasında çıkan çatışmalar iç savaşa dönüştü. ElEmin’in gücü Irak’ta ve başkentte, el-Memun’un gücü de İran’daydı. Bu iç savaş

İranlılar ile Araplar arasında milli bir savaşa dönüştü ve zaferi İranlılar kazandı.

Aslında bu Irak ile İran arasındaki milli bir rekabetten daha çok, önceki dönemin

toplumsal çalkantılarının devamıydı. Memun doğu desteğine de güvenerek

başkenti Bağdat’dan Merv’e taşımak istedi ama Bağdat ve hak halkının güçlü

muhalefetiyle karşılaşarak vazgeçmek zorunda kaldı. Bundan sonra İran

emellerinin çıkış yolu yerel özerk hanedanlar oldu. 820’de Memun’un İranlı

generali Tahir, Horasan’da hemen hemen bağımsız bir hanedan kurarak Sünni

İslam’ın başı olarak halifenin sözde hakimiyetini kabul eden çok sayıda kişiye

hükümdarlıklarındaki ülkelerde gerçek otoriteden mahrum olacakları bir örnek

oldu.

Halifelerin doğu ve batı eyaletlerindeki güçleri bir bakıma “de facto"

liderlere hükümdarlık diploması tanımaktan öteye gidemedi ve Irak’ın metropol

eyaletindeki otoriteleri hızla azalmaya başladı. Bağdat’tan geçen değerli ticaret

yollarının denetimi elinde olduğu sürece imparatorluğun siyasi bölünmesi

durmuş, kültür ve ticaretin gelişmesi sürmüştür. Öte yandan başka tehlikeler

gelişmeye başlamıştı. Sarayın aşırı harcamaları ve şişkin bürokrasi nedeniyle

sürekli bir mali kriz çıkıyordu. Taşradan elde edilen gelirlerinin kaybedilmesi,

altın ve gümüş madenlerinin tükenmesi ya da yabancılara kaptırılması

sonucunda mali kriz büyüyordu.

Para akışı sorununa çözüm arayan halifeler, yerel valilere vergi toplama

yetkisi verdiler. Vergi toplamaya başlayan valiler,bir de valiliklere ordu

komutanlarının getirilmesiyle, kısa sürede İmparatorluğun gerçek hükümdarları

haline geldiler. Halifeler, Mutasım (833-842) ve Vasık (842-847) dönemlerinde

kendi generallerinin kuklalan gibiydiler. Generaller istedikleri gibi halifeyi

indirip yerine başkasını geçiriyorlardı.

X.yy’ın başlarında halife otoritesi tümüyle son bulmuştu. Irak valisi ibn

Raik’e, amir el ümera (Komutanlar Komutanı)unvanının verilmesi bunun

göstergesidir. Şüphesiz bu unvan Bağdat askeri komutanının öteki bölgelerdeki

önceliğini belirtmeyi amaçlıyordu ama aynı zamanda ona halifeye rağmen üstün

yönetme yetkisi tanıyor, halife de devletin ve dinin resmi başı, İslamiyet’in

dinsel birliğinin temsilcisi olarak kalıyordu. Batı İran’da bağımsız bir hanedan

devletinin hükümdarı olan İranlı Şii Büveyh ailesi 17 Ocak 946 tarihinde

başkenti işgal etti. Artık halife kendi şehrinin efendisi değildi, daha da

kötüsü,Sünni İslamiyet’in liderliği bir Şii’nin denetimine geçmişti. Şiiler

yalnızca faydalı olacağı için halifeyi yerinde bırakıyorlardı. Sonralan Şiiler’in

yerine gelen Sünni hükümdarlar zamanında da halifenin bağımlılığı sürdü.

Bu tarihten itibaren 1258 yılında Moğollar’ın şehri ele geçirmesine kadar

halifelik bir unvan, Sünni îslami birliğin resmi sembolü ve asıl hükümranlığı

sürdüren pek çok askeri yöneticiyi meşrulaştıran bir otorite halini almıştır. XII.

yy’ın sonunda ve XII.yy’ın başındaki kısa bir süre hariç, halifeler hükümdarların

kuklaları olmuşlardır.

Büveyhoğulları’nın Bağdat’a gelmesi, halifeliğin siyasi evriminde önemli bir

dönüm noktası olmakla kalmaz, aynı zamanda Ortadoğu tarihinde “İran

İntermezzosu” adı verilen önemli bir dönemi de başlatır. IX.yy'da Arap gücünün

zayıflaması ve XI,yy’da Türk gücünün kalıcı biçimde yerleşmesi arasındaki

dönemde İran’da milli bir canlanma başlamıştır.Bu canlanma İranlı desteğini

almış İran hanedanlarına dayanıyor, İran topraklarında gerçekleşiyor, en

önemlisi de, İran milli kültürünü ve ruhunu yeni bir İslami biçim şeklinde ortaya

çıkarıyordu. Doğu İran’da ortaya çıkan ilk bağımsız İranlı Müslüman hanedanını

(821-873) doğuda Safeviler (867-903) ve Samaniler (875-999), kuzey ve batıda

Büveyhiler (932-1055) takip etmişlerdir. Bu hanedanların hepsi Müslüman’dı.

Yine de bazıları Arap İslami ideallerine sahiplerdi ve İran kültürüne ilgisiz

kalıyorlardı. Ancak olayların gelişimi ve gördükleri destek onları bir tür İran

rönesansının gönüllü veya gönülsüz koruyucuları yapıyordu. İçlerinde en etkin

olanı Samaniler’in Buhara’daki başkentleri İran kültürel canlanmasının merkezi

olmuştu. Çoğu Samani hükümdarının döneminde Farsça resmi dildi.

Hükümdarlar İranlı bilim adamlarını ve şairleri destekliyorlardı. X;XI.yy’da

Arap harfleriyle yazılan, İslam dini ve geleneğinden etkilenmesine rağmen

özellikle İranlı olan yeni bir İran edebiyatı doğdu.

İran için bir canlanma dönemi olan Büveyhiler dönemi, Şiiliği de

canlandırmıştır. Ancak her iki dönem de çoğunlukla yanlış tanımlanmıştır.

Abbasi halifeliğinin kurulması Şii liderliğinde önemli bir değişikliğe neden

olmuştu. Emeviler döneminde Şiiler, Müslüman toplumunun başına geçme

iddialarını, Hz. Muhammed’in akrabalığına dayandırırken kızı Fatıma ile olan

bağı değil, amcasının oğlu Ali’nin soyundan gelmeyi neden göstermişlerdi.

Böyle olunca da Hz. Ali'nin Fatıma’dan başka eşlerinin soyundan ve hatta

Peygamber ailesinin diğer-"kollarından gelenler de hak iddia etmeye

başlamışlardı. İktidar iddiaları bir Şii mezhebinde başlayan Abbasiler’in durumu

da böyleydi. Hz. Ali soyundan gelen iddiaları Abbasi kuzenleri tarafından

benimsenince Hz.Muhammed’in soyumdan Fatıma yoluyla gelmeye daha çok

önem verildi ve bu zaman içinde Şiiler’in en önemli dayanakları oldu. Hz. Ali ve

Fatıma’nın oğullan, torunları ve onların soyundan gelenler Şiiler arasında

“İmamlar"olarak biliniyordu. Altıncı Fatımi imamı Cafer el-Sadık’ın, 765’te

ölmesiyle taraftarları iki büyük gruba ayrılarak oğullan İsmail ile Musa'nın

imamlık iddialarını desteklediler. Musa’yı destekleyenler, Hz. Ali’den sonra on

ikinci kuşağa kadar Musa ile onun soyundan gelenleri, İslam dünyasının gerçek

imamları olarak kabul ettiler. Musa çok belli olmayan bir şekilde kayboldu ve on

ikinci imam olarak dönmesi hâlâ beklenmektedir. Sünni İslam ile aralarında ufak

farklar olan on iki İmamcıların öğretileri genelde ılımlıdır.

İsmail’i destekledikleri için İsmailiye olarak bilinen diğer grup, Emevi

döneminin daha önceki Şiiliğinin aşırılıkçı öğretilerini miras alarak bunları

değişen yeni durumlara uyarlamışlardı. Sanayinin gelişmesi, ticaretin

yaygınlaşması, devletin bozulması ve askerileşmesi, şehirlerin, genişlemesi,

toplumun artan çeşiüiliği ve karmaşıklığı imparatorluğun gevşek toplumsal

yapısı için taşınması zor bir yük oluyor ve genel bir tatminsizliğe yol açıyordu.

Entelektüel yaşamın gelişmesi, düşünce ve kültür çatışmaları toplumun teokratik

düzenine karşı tepkilerin doğal ifadesi şeklindeki bölücü eylemlerin çıkmasını ve

artmasını teşvik ediyordu. IX. yy’ın sonunda ve X.yy’ın başlarında bu gerilim

kopma noktasına ulaştı. İslamiyet’in hükümdarları, İsmailiye taraftarlarının

ihanete teşvik eden vaazları ve Bağdat’taki barışçı mistiklerin ve moralistlerin

daha hafif ama etkili eleştirileri,

Doğu Arabistan ve Suriye-Mezopotamya’da Karmatiler’in silahlı isyanları

ile karşı karşıya kaldılar. Doğu Arabistan’daki isyancılar tecrit edilirken, Suriye

ve Mezopotamya’daki Karmati isyanları güçlükle bastırıldı. Ancak İsmailiye

yanlıları Yemen'de kazandıktan kalıcı zaferle iktidara gelmeyi başardılar.

Yemen’den Kuzey Afrika’ya elçiler gönderdiler ve 908 yılında kızı

Fatıma’nın soyundan geldiği için Hz.Muhammed’in akrabası olduğu iddiasıyla

birinci Fatımi halifesi olarak İsmaili Ubeydullah’ı tahta çıkaracak kadar başarılı

oldular. İlk üç Fatımi halifesi yalnızca Kuzey Afrika’da hüküm sürdü ama

dördüncü halife el-Muiz 969 yılında Mısır’ı ele geçirerek Kahire şehrini yeni

başkent olarak kurdu.

Böylece Ortadoğu’da ilk kez Abbasi yetkisini ismen bile tanımayan, üstelik

kendi halifeliklerini ilan eden bağımsız ve güçlü bir hanedan başa geçti ve tüm

İslam dünyasının liderliği konusunda Abbasiler’e meydan okudu. Bunlar Sünni

halifeliğinin kuramsal temelini bile kabul etmiyorlardı. Fatımiler dini, askeri ve

siyasi eylemlerinin yanı sıra, doğu ticaretini Basra Körfezi’nden Kızıldeniz’e

taşıyarak Irak’ı zayıflatıp Mısır’ı güçlendirmek için başarılı bir ekonomik

politika izlediler.

Fatımiler çok geçmeden Suriye, Filistin ve Arabistan’da da etkinlik

gösterdiler. Güç ve etkinlik yönünden bir dönem Bağdat’taki Sünni halifelerini

gölgede bıraktılar. Halife el-Mustan-sir’in (1036-1094) hükümdarlığı sırasında

Mısır’da Fatımi dönemi en üst noktasına ulaşmıştı ve Fatımi İmparatorluğu

Kuzey Afrika'nın tümünü, Batı Arabistan’ı, Mısır’ı, Suriye’yi ve Sicilya’yı içine

alıyordu. Fatımi yanlısı bir general 1056-57’de Bağdat’ı ele geçirdi ve Fatımi

halifesinin hükümdarlığı Abbasi başkentinin minberlerinden duyuruldu. Ancak

bir yıl sonra halife Bağdat’dan kovuldu ve Fatımiler’in gücü zayıflamaya

başladı.Bu çözülme sivil yönetimde başladı ve Kahire’de bir dizi askeri otokratın

ortaya çıkmasıyla sonuçlandı. Fatımi halifelerinin artık güçleri tükendi ve

emirlerin kuklaları haline geldiler ve zamanla mezhep yanlıların desteğinden de

oldular. Sonunda rejimleri yıkıldı ve Mısır yeniden Sünni hakimiyetine girdi.

Fatımiler’in Mısır’daki devlet düzeni en üst noktasında öncekinden çeşitli

açılardan farklıydı. En üstte bulunan halife, mutlak bir hükümdardı ve

taraftarlarının inancına göre Allah’ın seçtiği bir aileden geliyor ve ilahi iradeyle

hüküm sürüyordu. Merkezi ve hiyerarşik hükümeti bürokratik, askeri ve dini

olmak üzere üç kola ayrılıyordu. Bürokratik ve askeri kolu bir sivil olan vezire

bağlıydı. Din işleriyle de özel olarak görevlendirilen yetkililer ilgileniyordu.

İsmailiye propaganda örgütünden ve yüksek okullardan sorumlu olan bu

bölümün modern tek partili devletlerde partininkine benzer bir rol oynadığı

görülmektedir. Propaganda kolunun hâlâ Bağdat’daki Abbasi halifesinin sözde

denetimindeki doğu eyaletlerinde geniş bir ajan ordusu vardı. Bu propaganda

çeşitli alanlarda etkinlik göstermiştir. Irak’tan Hindistan sınırına kadar sürekli

çıkan ayaklanmalar İsmaili ajanlarının eylemlerini göstermekteydi.

Fatımi döneminde Mısır’da önemli bir ticari ve sanayi gelişme de olmuştur.

Askeri gruplara ve Nil’in düzensizliğine bağlı birkaç kıtlık dönemi hariç büyük

bir refah sağlanmıştı. Fatımi hükümetleri imparatorluklarının refahı ve

etkinliğinin yayılması için ticaretin önemli olduğunu en baştan görmüşlerdi.

Vezir Yakub ibn Kilis ondan sonraki hükümdarların da sürdüreceği ticari bir

atılım yapmıştı. Mısır’da ticaret Fatımi döneminden önce sınırlı ve azdı.

Fatımiler sanayi kollan ve çiftlikler kurmuş ve Mısır ürünlerinin ihracına

başlamışlardı. Bunun yanı sıra, özellikle Avrupa ve Hindistan başta olmak üzere

geniş bir ticari ilişkiler ağı kurmuşlardır. Batıdaki eski Tunus günlerinden

kalma İtalyan site cumhuriyetleri ile ilişkilerine devam etmişlerdir. Batı ile Mısır

arasında önemli bir deniz ticareti vardı ve doğu Akdeniz Fatımi filolarının

denetimindeydi. Fatımiler doğuda Hindistan’la önemli ilişkiler kurmuşlar ve

egemenliklerini Kızıldeniz’in iki yanına genişletmişlerdir. Hindistan ticaretinin

önemli bir kısmı Fatımiler’in Sudan kıyısındaki Aydhab limanından geçerdi.

Mısırlı tüccann gittiği her yere İsmaili misyonerler de giderdi ve kısa süre sonra

İspanya ile Hindistan’daki Müslümanlar arasında aynı düşünceler görülmeye

başlamıştı.

Fatımiler Abbasiler’e karşı son zaferlerini kazanmayı başaramadılar. 1094

yılında Fatımi halifesi el-Mustansir’in ölümünün ardından güçleri azalarak artık

Abbasiler için önemli bir tehlike olmaktan çıktılar. Başarılı olamamalarının

nedenlerinden biri de Şii enerjisinin On iki İmamcılar ile îsmaililer arasındaki

çatışmaya harcanması oldu. Bu sonuncuların, aralarında İran’ın pek çok yerel

hanedanının da olduğu önemli bir taraftar kitlesi vardı. Fatımiler’in Bağdat’a

yönelttikleri en büyük tehdit sırasında Abbasiler’in On iki İmamcı Şii Büveyh

emirlerinin egemenliğinde olması ilginçtir. Büveyhiler, Şii oldukları halde halife

olarak bir Alevi’yi başlarına geçirmediler (On ikinci imam;yetmiş yıl önce

kaybolmuştu) ve Abbasiler’in egemenliğini tanıyormuş gibi yaparak onları

Sünni dünyasında politikalarına araç olarak kullandılar.

5. BÖLÜM

BOZKIR HALKLARININ GELİŞİ

XI.yy başlarken İslam toplumu ve devletinin, içten içe gücünü kaybetmeye

başladığım gösteren belirtiler vardı. Aslında bunlar, imparatorluğun bir grup

özerk bölgesel hanedana bölünmesi; halifelerin başkentlerinde bile saygınlık ve

güç kaybetmesi; Bizans’tan ve Sasani İran’dan devir alman temeller üzerinde

İslam imparatorluğunun kurduğu siyasi ve idari düzenin tamamen yıkılması

şeklinde XI. yy’dan önce de görülmeye başlamıştı. İslami devletin ve halifelerin

gerçek gücü askeri otokratların başa gelmesiyle yok olmuş ve Sünni İslamiyet’in

başı olarak halifenin dini konumu fazlasıyla değer kaybetmişti. Halkın büyük

çoğunluğu diğer mezhepleri benimsemişler ve İran’dan Mısır’a kadar uzanan

imparatorluğun büyük bölümü, hatta halifelerin şehri bile Şii general ve beyler

tarafından yönetilmeye başlamıştı.

Ekonomik yaşamın çöküşünün belirtileri daha sonra ortaya çıkmıştır.

Büveyhiler merkezi eyaletlerin refahını ve düzenini biraz daha sürdürdüler.

Fatımiler Ortaçağ’da Mısır’ın tarihindeki en büyük refah dönemini

başlatmışlardı ama doğuda, daha sonra da Mısır’da zorluklar artarak sürüyordu.

Çin ile eskiden çok kazançlı olan ticaret, o ülkedeki iç karışıklıklar nedeniyle

azalarak son bulmuştu. VIII.,IX.ve X.yy’da Rusya ve Baltık devletleriyle gelişen

ticaret de azalarak XI. yy’da tamamen sona ermişti. Değerli madenlerin

azalmasıyla imparatorluktaki ticaret dar boğaza girmiş ve yan feodal bir

ekonominin gelişmesi hız kazanmıştır.

VIII., IX. ve X. yy kültürel yaşamda büyük bir entelektüel gelişmeye sahne

olmuştu. Ekonomideki gelişmenin sonucunda, şehirlerin büyümesi, zevki, ilgisi

ve boş zamanı olan bir şehirli nüfus oluşmuştu. Yunan felsefe ve bilim yazınının

Arapça’ya çevrilmesi “İslam Rönesansı” kavramını ortaya çıkarmıştı. Yunan

bilgisi ve Pers bilgeliğine karşı bir tepki olarak, geleneksel ve Sünni İslam

özdeşleştiği eski Arap edebiyatım yenilemiş ve zenginleştirmişti ama bu kültürel

gelişme güvenli ve sürekli değildi. Bir şehir kültürü olmasına karşın, şehirli

nüfusun yalnızca bir kısmıyla sınırlıydı. Geleneksel İslami yaşayışla ve

geleneklerle ilişkisi de yüzeysel ve belirsiz kalmıştı.

XI. yy’da ve XII. yy başlarmda içerideki ve dışarıdaki düşmanların

neredeyse aynı andaki saldırılarıyla imparatorluğun ne kadar güçsüz olduğu

görüldü. Avrupa’daki Hıristiyan güçler İspanya ve de Sicilya’da saldırıya

geçerek Müslüman egemenliğindeki büyük topraklan ele geçirdi ve sonunda

Haçlılar Yakındoğu’ya girdi. Berberiler arasında Afrika’da başlayan yeni bir dini

hareket, Kuzey Afrika ve İspanya’da bir Berberi imparatorluğunun kurulmasını

sağladı. Yukan Mısır’da bulunan iki büyük Bedevi Arap aşireti Hilal ve Süleyrn,

oradan çıkıp Tunus ve Libya’yı geçerek Kuzey Afrika’ya bir daha hiçbir zaman

tamamen kurtulamadığı büyük bir yıkım yaşattılar. Halifeliğin kuzey sınırı daha

önceki yüzyıllarda Hazar baskınları ve Bizans saldırıları ile gücünü

kaybettiğinden Hıristiyan Gürcüler Karadeniz’den Dağıstan tepelerine dek giden

bir Gürcü imparatorluğunu tekrar kurarak oradan Müslüman topraklarına

girmeye başlamışlardı.

Doğudan büyük Asya bozkırlarının Altay halklarıyla gelen istila dalgası

sürekli etkileri açısından en önemlisiydi. Müslümanlar ile Türkler’in

karşılaşmaları ilk kez imparatorluğun doğu sınırlarında olmuştu.Bir süredir,asker

olarak yetiştirmek üzere köle olarak Türk çocuklarını getiriyorlardı. Bu kölelere,

ev işlerinde ve ekonomik amaçla kullanılanlardan ayırmak için,Arapça'da sahibi

olan anlamına gelen Memluk adını veriyorlardı. Türk köleler ilk kez

Abbasiler’de, hatta daha da önce imparatorlukta olmuştu ama yaygın olarak

halife Mutasım (833-842) döneminde kullanılmışlardır. Mutasım tahta çıkmadan

önce Türk askeri kölelerinden büyük bir güç oluşturmuş, daha sonra da doğu

eyaletlerinden topladığı verginin bir bölümüne karşılık çok sayıda köle almıştı.

Mutasım’dan sonra Türk asker ve komutanları daha çok kullanılmaya başladı.

Zaman içinde bu Türkler İranlılar’ı ve Araplar’ı ordudan dolayısıyla da siyasi

yaşamdan uzaklaştırdılar. Türkler askeri sınıfı ele geçirerek ve İslam devlet

düzeninin de giderek askerileşmesi ile bin yıl sürecek bir egemenlik kurma

fırsatı yakaladılar. Bir Türk asker kölesi daha 868’de Müslüman Mısır’da ilk

bağımsız hanedanı kurmuştu. Mısır’da bundan sonraki devlet düzenlerinin çoğu

Türk kökenli oldu. İran’da milli hanedanlar bir dönem daha sürdü ama en uzun

ömürlü ve önemlisi olan Samanoğulları’nda da zamanla Türk askerleri artmaya

başladı. Sonunda da Samanoğulları hizmetindeki bir Türk köle tarafından

kurulan Gazneliler Türk hanedanı (962-1186) yerlerine geçti.

Bunlar paralı asker ya da köle olarak Müslüman devle derin hizmetine girip

daha sonra da yerlerine geçen asker grupları ya da tek askerlerdi. 960'da İslam

sınırları dışındaki Türk Karahan-lılar hanedamnın halkıyla birlikte Müslüman

olması farklı önem taşıyan bir olay olmuştu. O zamana dek Müslüman olanlar,

yalnızca gruplar ya da kişilerdi. Bununla ilk kez, bir Arap tarihçisine göre

sayılan iki yüz bin çadın bulan bir halk, Müslüman olmuştu ve Siri Derya’nm

dışındaki topraklarda ilk Müslüman Türk krallığı kuruluyordu. Karahanlılar,

İslamiyet’i kabul ettikten sonra İslam öncesi Türk geçmişlerini unutarak

kendilerini Ortadoğu İslam uygarlığıyla özdeşleştirmişlerdir.

Türkler’in yeni dinlerini bir bütün olarak benimsemeleri, en başından beri

Türk İslamiyeti’nin belirleyici bir özelliği olmuştur. Türkler, milli kimliklerini

İslamiyet’e gömerek îranlılar'ın ve Araplar’ın asla yapmadıkları bir şeyi yaptılar.

Bunun nedeni, hem puta tapmanın ve İslamiyet’in sınırlarında karşılaştıkları bu

dinin basit inanç yoğunluğu, hem de İslamiyet’i kabul etmelerinin onlan dinsiz

akrabalarına karşı girişilen bir Cihad’a çekmesidir. İranlılar’ın eski İran'ın

geçmişteki zaferlerinden gurur duymalarının ya da Araplar’ın putperest

Arabistan'ın kahramanlık günleri anılarının benzeri bir durum Türkler’de

görülmemiştir. İslamiyet öncesi Türk tarihindeki devletler, uygarlıklar, dinler ve

edebiyat, birkaç halk şiiri dışında unutulup gitmişti. Türk adı, Batılılar için

olduğu kadar Türkler için de Müslüman ile eşdeğer olmuştu. Türkler’in

İslamiyet’e bağlılıklarının ciddiliği ve gerçekliği gibisine başka hiçbir halkta

rastlanmamıştır. Bu yüzden, Türk hanedanlarının koruması altında büyük bir

Sünni canlanmasının başlayıp yayılması hiç şaşırtıcı değildir.

Fatımi halifeliği, XI.yy’da Mısır’dan Batı Arabistan’a ve Suriye’ye dek

uzanan büyük bir güçtü ve iktidarı, çöl kökenli yerel Bedevi hanedanlarıyla

paylaşıyordu. Irak ve Batı İran’da İran hanedanları hüküm sürüyordu ve

bunlardan en önemlisi olan Büveyhiler orta eyaletlerde yer alıyordu. Doğuda

Samanoğul-lan’nın mirası, Amu Derya’nın güneyinde Gazneliler, kuzeyinde de

Karahanlılar olmak üzere iki hanedan arasında paylaşılmıştı. Her iki hanedan da

Türk olmalarına karşın birbirlerinden çok farklıydı. Gazneliler başmda bir Türk

generali ve Türk Memluk ordusu olan tipik bir Müslüman devletiydi.

Karahanlılar ise hanın özgür Türk aşiretlerini yönetimi altında birleştirdiği bir

Türk devletiydi.

Bu dönemdeki iki büyük Türk göçü ile Ortadoğu’nun ve bir süreliğine de

Doğu Avrupa’nın görünümü değişmiştir. Kuzeyde, Siri Derya’nın ilerisinde

Oğuz Türkleri, onların da ilerisinde İrtuş ırmağı yakınlarında Kıpçaklar

bulunuyordu. Kıpçaklar Siri Derya'ya kadar ilerleyerek Oğuzlar’ı oradan

kovdular. Sonra da batıya doğru gittiler, Güney Rusya’yı aşarak Polovestler ve

Kumanlar olarak bildikleri Doğu Avrupa'ya girdiler. Oğuzlar yurtlarından

atıldıktan sonra İslam topraklarına göç ettiler. Adlarını kendilerine öncülük eden

aileden alan Selçuklular, bu göç dalgalarının en önemlisiydi. Selçuk ile ailesi

İslam topraklarına X. yy’ın sonlarında girmiş, Buhara’ya yerleşerek İslamiyet’i

benimsemişlerdir. Topladıkları ordularla çeşitli Müslüman hanedanlarına hizmet

eden Selçuk ailesinin oğullan, sonuncu hanedan olan Gazneliler’den ayrılıp

onlara karşı başlattıkları mücadelede başarılı oldular. Selçuk'un torunları Tuğrul

ve Çağrı,Türk ordularını Horasan’a sürdüler ve Gazneliler’i yenerek büyük

şehirlerini aldılar.

Kısa süre sonra Selçuklular kendileri için hareket etmeye başladılar ve 1037

yılında Nişabur ve Merv camilerinde adlarına hutbe okundu. Sonrasında Doğu

İran’ı geçerek batıya doğru ilerlemeye başladılar ve hızla büyüyen ordulanyla

Batı İran’ı fethettiler. 1055 yılında Tuğrul’un ordusu Bağdat’a girdi ve

son Büveyh emirlerinin elinden şehri aldı. Artık yeni bir İslam imparatorluğu

doğmuştu. 1079 yılında Selçuklular, Filistin ile Suriye’yi yerel hükümdarlardan

ve gerileyen Fatımiler’den aldılar. Bizans’tan Anadolu’nun büyük bir bölümünü

alarak İranlılar’ın ve Araplar’ın yapamadıklarını yaptılar. Bundan itibaren

Anadolu bir Müslüman Türk toprağı olarak kaldı.

Ortadoğu’da yeni bir düzen kuran Selçuklu fetihlerinden sonra, bölgenin

büyük kısmı ilk Abbasi halifeleri döneminden bu yana ilk kez tek bir otorite

altında toplanmıştı. Selçuklular Sünni Müslüman’dı ve halifeleri sözde

hükümdarlar olarak korudular. Bununla birlikte hakimiyetleri altındaki toprakları

genişleterek ve İslam’ın sözde lideri olmalarını bile kabul etmeyen bölücü

rejimleri ortadan kaldırarak halifeliğin gücünü artırdılar ama imparatorluğun

gerçek hükümdarları Büyük Selçuklu Sultanlarıydı. Tarihçiler, 1055 yılında

Tuğrul’un Bağdat’ı fethetmesinin ardından aldığı Sultan unvanım,

hakimiyetlerini halifelik dışında sürdüren Büveyhiler ve Gazneliler gibi daha

önceki hükümdarlara atfederler. Ancak bu unvanı resmen kullanan ve paralarının

üzerine yazdıran ilk hükümdarlar Selçuklu sultanlarıdır. O zamandan beri en

üstün gücü elinde bulunduranlar için bu unvan kullanılmaktadır.

Büyük Selçuklu Sultanları,XI. yy’ın ikinci yarısında, halifeliğin Güneybatı

Asya’daki topraklarının hemen hemen tamamı ile Anadolu’dan oluşan birleşik

bir imparatorluğu hakimiyetleri altına aldılar. 1092 yılında III.Büyük Sultan

Melikşah öldükten sonra oğullan arasında iç savaş çıktı ve Selçukluların fethiyle

duraklamış olan siyasi bölünme, bu kez de Selçuklu ailesinin çeşitli kollan ya da

subayları tarafından devam ettirildi. Bunların en önemlileri Irak, Suriye,

Anadolu ve Kirman’daki Selçuklu monarşileriydi ve tümü Horasan’daki Büyük

Sultana bağlıydılar.

Bu çekişme ve güçten düşme zamanında 1096 yılında Haçlılar Levant’a

girdiler. Müslüman dünyasındaki dağınıklık nedeniyle ilk otuz yıl istilacıların

işleri kolaylaştı. Çok geçmeden Haçlılar Suriye’den Filistin’e girdiler ve Trablus,

Edessa (Urfa), Antakya ve Kudüs’te Latin feodal prenslikleri kurdular.

Haçlılar’ın bu ilk zaferleri yalnız Akdeniz’in kıyı bölgeleriyle sınırlıydı. İç

kısımlardaki çöle ve Irak’a bakan topraklarda tepkiler oluşmaktaydı. Halep ve

Şam’daki Selçuklu beyleri pek bir şey yapamadılar ama hareketin gerçek gücü

daha doğudan geldi. 1127 yılında,Selçukluların hizmetindeki Türk subayı Zengi,

Musul’u ele geçirdi ve Kuzey Mezopotamya ile Suriye’de güçlü bir Müslüman

devleti kurdu. Oğlu Nureddin 1154 yılında Şam’ı ele geçirerek Suriye’de tek bir

Müslüman gücü oluşturdu ve Haçlılar’a karşı ilk önemli orduyu çıkardı.

İki taraf da, Fatımi halifeliğinin yıkılmak üzere olduğu Mısır’ın denetimini

almak için mücadele ediyordu. Batı’da Selahaddin olarak bilinen, Salah el-Din

adındaki Kürt subayı hem Fatımiler’in veziri hem de Nureddin’in çıkarlarının

temsilcisi olarak Mısır’a gönderildi. 1174 yılında Nureddin öldükten sonra

Selahaddin, Müslüman Suriye’yi ele geçirdi ve Haçlılar’a karşı 1187’deki cihada

hazırlandı. 1193 yılında öldüğünde Kudüs’ü almıştı ve Haçlılar’ı dar bir kıyı

şeridi hariç her yerden çıkarmıştı. Haçlı devletlerin bir yüzyıl direnebilmeleri,

Selahaddin’den sonra gelenlerin aralarında Suriye-Mısır imparatorluğunu

bölmeleri sayesinde mümkün oldu.XIII.yy’da Memluklar tarafından kurulan bir

Suriye-Mısır devleti Suriye’nin diğer devletlerinin ve haçlıların sonunu getirdi.

Anadolu’nun Türkler tarafından işgali Büyük Selçukluların belirli bir

hareketiyle değil, göçebe boylar ile gerçekleşmiştir. Fethin ardından yeni eyaleti

düzenleme görevi Selçuk beyi Süleyman ibn Kutalmış’a verildi.XII.yy

sonlarında da Anadolu’da, merkezi Konya (İkonium) olan güçlü bir Türk beyliği

kuruldu. XIV. yy başlarına dek Anadolu Selçuklular’ının çeşitli şekillerde

hakimiyeti altında bulundurduğu Orta ve Doğu Anadolu yavaş yavaş Türk

toprağı haline geldi. Doğudan gelen Türk göçmenler de gelince, Yunan

Hıristiyanlığı yerini Türk ve Müslüman uygarlığına bıraktı.

Doğudaki Selçuklu devletleri, süregelen mücadeleler ve huzursuzlukla

gücünü kaybetmiş, yeni iç ve dış düşmanlarla karşı karşıya kalmışlardı.

Kuzeydoğudaki bir bozkır halkı olan Karahitaylar da İslamiyet sınırlarında

belirmişlerdi. Moğol soyundan olan Karahitaylar Çin’den geliyorlardı ve

ilerideki çok daha büyük bir düşmanın öncüleriydiler.XII.yy ortalarında

Karahanlılar’dan Maveraünnehr’i alarak Amu Derya’dan Yenisey ırmağına ve

Çin sınırlarına dek uzanan büyük bir imparatorluk kurmuşlardı. 1141 yılında

Selçuklu Sultanı Sencer, Katavan Bozkırı Savaşı’nda bu dinsiz istilacılara yenik

düşerek kaçmak zorunda kaldı. Müslüman ordularının uğradığı bu yenilgi

Hıristiyan Avrupası’na kadar giderek Haçlılar’ın yıkılan umutlarını diriltti.

Göçebe Türk boylan arasındaki isyanlar Selçuklu gücünün yok olmasına yol

açtı. 1157 yılında Sencer’in ölümü ile imparatorluğun hakimiyeti sarsıldı,

çoğunluğu eski Selçuklu subaylarının hükümdarlığında olan küçük devletlere

bölündü. Bir süreliğine Bağdat’daki halife bile bağımsızlığına tekrar

kavuşarak Sünni İslamiyet’in eski başkentinde bir halifelik devleti kurdu. Daha

doğuda, Aral Gölü’nün güneyindeki Harzem’in Türk valisi Büyük Selçukluların

topraklarını miras alabilecek bir devlet kurdu ama kısa süre ayakta

kalabildi.Türk askeri ve siyasi üstünlüğünün güçlenmesi ve Türk göçleri ile

geçen bu dönemde hükümette, toplumsal yaşamda, kültürde, dinde ve

ekonomide önemli değişiklikler gerçekleşti.

Selçuklular yönetimde büyük ölçüde İranlılar’a ve oturmuş olan İran

bürokrasisine dayanıyorlardı. Büyük vezir Nizamülmülk dönemin en önemli

kişilerinden biridir. Ondan önceki dönemin iltizam (Osmanlı Devletinde kamu

gelirlerinin kiralanmasına dayalı vergi sistemi) uygulamasındaki

feodalizme yönelimini geliştirerek sistemli bir hale getirmiştir. Önceki dönemin

yanlış uygulamaları para yerine toprağa dayanan yeni bir yönetsel ve toplumsal

düzene doğru köklü bir değişiklik yaşadı. Subaylara tımar olarak Toprak verildi,

onlar da belirli sayıda silahlı asker yetiştirdiler. Tımarlar yalnızca vergi

üzerinden komisyon alma hakkı ile birlikte, gelirlerin kendileri üzerinde de hak

sahipliği veriyordu. Devlet tarafından Şeriat’ın izin verdiği kelle ve toprak

vergileri dışında sayıları hızla artan vergiler getirmişti.Böyle bir dönemde

toplumsal bir sarsıntı yaşanması kaçınılmazdı. Türk yönetici sınıfın ortaya

çıkmasıyla, İran soylu sınıfı yerinden oldu ve giderek fakirleşti. Basılan para

miktarının azalmasıyla esnaf ve tüccar zorluk yaşamaya başladı.

İsmaili Şiiler muhalefetin başım çekiyorlardı ama şimdi kökten değişmiş

yeni bir muhalefet ortaya çıkmıştı. 1094 yılında Fatımi halifesi el-Mustansir

öldükten sonra İsmaililer ikiye bölündüler. Bir grup el-Mustansir’in Kahire

tahtının veliahtı küçük oğlunu, diğer grup daha önce İskenderiye’de öldürülen

büyük oğlunu tanıdılar. Başlarında Haşan Sabbah bulunan İran İsma-ilileri yeni

Fatımi halifesini kabul etmeyip Kahire ile ilişkilerini kestiler ve inanışlarına yeni

bir düzenleme getirerek Selçuklu topraklarında yeni bir şiddet ve radikal

muhalefet hareketine giriştiler. Genellikle Haşan Sabbah’m reformcu İsmaili

mezhebine, büyük olasılıkla tuhaf davranışları yüzünden “Haşha-şi” olarak

anılmaktadır. İngilizce’de bu sözcükle ses benzerliği olan, Haçlılar’ı öldüren

anlamındaki “Assassins” sözcüğü kullanılmaktadır.

1090 yılında Haşan Sabbah, Kuzey İran'da ıssız dağlar arasındaki Alamut’u

fethetti. Alamut Kalesi’nde ve Suriye’de kurulan üslerinde tarikatın üstadlan

tarafından sadık ve fanatik bir taraftar grubu kuruldu. Gizli ve esrarengiz bir

İmam için Müslüman prenslere ve krallara yönelik suikast ve terör

kampanyası başlattılar. Üst düzey Müslüman devlet adamları ile generalleri ve

1092 yılında Nizamülmülk “Büyük Üstadlar” tarafından öldürüldüler. Haşhaşi

terörü XIIL yy Moğol istilalarının ardından durduralabildi ve İsmailiye küçük bir

tarikat haline geldi.

Haşhaşiler’in eylemleri, Şiiler’in Sünni halifelik ve kurumunu yıkmayı

amaçlayan son ciddi girişimlerdi. Bu süreçte ortaya çıkan büyük Sünni

canlanması İslami yaşamı, düşünce ve edebiyatı etkiledi. Sünni canlanmasının

kökleri geçmişin derinliklerine uzanmaktadır. Dini kurumlar uzunca bir süreden

beri devletten ayrılmış ve öğreti, hukuk, eğitim ve toplumsal kurumlardaki

önceliklerini kıskançlıkla sürdürmüştü. Ayrıca tüm bunları kendi iç mantığına

göre geliştirerek, hükümetin ve devletin gereksinimlerinden ve baskılarından

ancak dolaylı biçimde etkilenmişti. Bu durumun birtakım avantajları olmuştu

ama yine de tehlikeli bir koordinasyon eksikliği içeriyordu. Çeşitli grupların

iktidar mücadeleleri ve ordu komutanlarının zaferleri, devlet ile tebaa ilişkisini

yalnızca vergi ve güce dayalı hale getirince, devletle din arasında artan bir

gerilim olmuştu. Halk ile aynı etnik kökenden gelmeyen askeri sınıfın halktan

ayrılması ve Sünniliğin klasik siyasi kurallarını kabul etmeyen mezhepçilerin en

üst yetkileri ele geçirmeleri bu gerilimi daha da artırdı. Hükümdar ile tebaanın

arasındaki son kişisel ve ahlaki bağların kopması sonucunda teokrasi kökenli

toplumda İslamcı gelenek büyük bir krize girdi. Hükümet mezhepçiler ve

askerlerin yönetimine bırakılırken, kamu yönetimi de mesleki ve kültürel niteliği

daha çok İslamiyet öncesi kaynaklara dayanan bir kalemiye sınıfına bırakıldı.

Dini alanda bile Sünni öğretinin alternatifi olan çeşitli mezhepler ortaya çıkarak

özellikle şehirlerde büyük destek gördü.

XI.yy başlarında, Müslüman dünyasının Şii yönetiminde bulunmayan tek

önemli bölgesi Sünni Müslüman Gazneliler’e ait Horasan’da da Sünni

canlanması başladı. Gazneli Mahmud’u (hükümdarlığı 999-1030) yanlarına

çekmek üzere Şiiler’in kararlı ama başarısız çabaları oldu ama Gazneli Mahmud,

Şii aleyhtan Sünni canlanmasının öncüleri olan Kerami mezhebini destekledi.

Görevi Gazneliler’den Selçuklular devralarak Sünni canlanmasını batıya, Bağdat

ve ilerisine götürdüler. Sünniler, Selçuklular’ın Bağdat’ı ele geçirmelerini Şii

Büveyhiler’den kurtuluş olarak gördüler.

Sünni canlanmasının bilinçli ya da bilinçsiz olarak üç amacı vardır. İlki, Şii

devlet düzenlerini yıkıp tekrar halifeliği getirmektir. İkincisi, Şii düşüncelerinin

meydan okumasına karşı Sünni savunması yapmak ve yaymaktır. Üçüncü ve en

zor olanı ise, İslam’ın siyasi yaşamının içine din kurumunu dahil etmektir.

İlk amaca hemen hemen tamamen ulaşılmıştır. Doğuda Büveyhiler ve diğer

Şii hanedanları yıkılarak Sünni İslam’ın siyasi birliği elde edilmiştir. 1171

yılında Fatımi halifeliğinin kaldırılmasının ardından, Orta Asya’dan Afrika’ya

kadar olan İslam topraklarında okunan hutbelerde Bağdat’daki Sünni

halifenin adı duyurulmuştur. Militan Haşhaşiler bile yenilmedikleri halde

dağlarındaki kalelerine kapanmışlar ve Sünni düzeni devirme amaçlarına

ulaşamamışlardır.

Türkler’in bunların olmasını sağlayan siyasi tutarlılıkları, dini ciddiyetleri ve

askeri güçleri, onlara İslam dünyasına kafiri yenme gücünü, Anadolu’yu

İslamiyet için fethetme gücünü ve Batı Hıristiyan dünyasının saldırılarını

püskürtme gücünü vermiştir.

Şiiler’e karşı da başarılı bir mücadele vermişlerdir. Bu mücadele, Horasan’da

Sünniliğin siyasi olarak yeniden doğuşuyla başlamıştır. XI. yy başlarında Sünni

din ve hukuk adamları, Fatımiler’in Kahire ve başka yerlerde kendi davaları için

dini propagandacılar yetiştirdikleri İsmaili misyoner okullarını örnek alarak

medreseler açmışlardır. Nizamülmülk, Selçuklu fethinin ardından Bağdat’da bir

medrese açmış, sonra da medreseler imparatorluğun tüm şehirlerine yayılmıştır.

Medrese sistemi, Salahaddin ve ondan sonra gelenler tarafından Mısır’a

yayılmıştır. Bu din okullarında, Sünni öğretmenler tarafından Fatımi Mısır’ın

okullarından ve daha radikal olarak Haşhaşiler’in gizli elçilerinden gelen

öğretilere bir Sünni yanıtı hazırlandı ve yayıldı.

Artık Sünni zaferi neredeyse tamamlanmıştı. Büveyhiler’in ve Fatımiler’in

güçsüzlüğü ve kötü yönetimi nedeniyle iki tür Şiilik de inanılırlığını yitirmişti.

Şiiliğin ruhsal içeriğinin büyük bölümü popüler dindarlık düzeyinde Sofiliğe

kaydı. Sofiler, bir yandan Sünni saflarında kalırken, bir yandan da Sünni devlet

ve hiyerarşisinin soğuk dogmacılığı karşısında halkların sezgisel ve mistik

dinlerini anlattılar.

Dini kurumlar yalnızca canlanmadılar, aynı zamanda ilk İslam devletindeki

konumlarından çok daha iyi bir yere ulaştılar. Eski çağlardaki kalemiye sınıfının

yerini, Medreselerde yetişen yeni Sünni bürokrasisi aldı. Din adanılan

hiyerarşileri içinde, ilk kez siyasi ve toplumsal düzenin ana unsurlarından biri

haline geldiler.

Türkler, en baştan bu yana kendilerini İslami gücü ve inancı koruyup

ilerletmeye adadıkları militan özelliklerini hiç yitirmediler. Kafir dünyasına karşı

Doğu sınırlarında başlattıkları bu militan özelliklerini, Batı sınırlarına taşıyarak

Hıristiyanlık dünyasına karşı da kullandılar. İslamiyet Doğulu kafirler ve

Batılı Hıristiyanlık ile birlikte içerideki din .düşmanlarına karşı Savunulduğu

sırada halifeliği de denetimi altına almıştı. Bu sancılı, uzun ve başarıyla

sonuçlanan mücadele Türk egemenliği döneminde İslam kurumlarını ve

toplumunu da etkilemiştir. Din, Selçuklular zamanında devlet ve yönetim

yapışım etkilemeye başlamış, Sünni hiyerarşisinin saygınlığı, gücü,

örgütlenmesi, devlet memurlarının bile dini eğitimden geçmesi ve bireysel

dindarlıkları hızla artmıştı. Dini kurumun öğretileri kural haline gelmiş,

tutarlılığı artmış, etkisi hem halk hem de devlet içinde yaygınlaştırmıştı. Din ile

siyasi otoritenin bütünleşmesi Osmanlı sultanları zamanında gerçekleşmiştir.

Bu arada, İslamiyet’e karşı o zamana dek var olanların tümünden çok daha

tehlikeli bir tehdit hazırlanmaya başlamıştı. Moğol beyi Timuçin, Cengiz Han

unvanı ile uzak kuzeydoğu Asya'da zor bir mücadelenin ardından göçebe

boylarını bir araya getirerek Moğolistan’ın başına gelmişti. 1206 yılında,

Cengiz Han Moğol boylarının tamamını Onon Nehri kaynağında bir toplantıya

çağırdı. Bu toplantıda, o dokuz at kuyruklu beyaz bayrağını açtı, boylar da ona

karşı olan bağlılıklarını bir kez daha yinelediler ve Dev Moğol imparatorluğu

kurulmuş oldu.

Kalan Moğol ve putperest Türkler ve de güney Sibirya’daki orman aşiretleri

bile izleyen yıllarda boyunduruk altına alındılar. Bozkır halkları Cengiz Han

tarafından büyük bir istilaya hazırlandı. 1218 yılında kuzeydoğu Asya’yı

avucunun içine aldıktan sonra batıya yöneldi. Generali Cebe Noyan’ın başında

olduğu Moğol orduları Karahitaylar’ın ülkesini istila ederek Siri Der-ya’ya kadar

tüm topraklan alarak Harizm Müslüman Türk Şah-lığı’na komşu oldular. Yeni

yılın başlarında Moğolistan’dan gelen bir kervan, Siri Derya ırmağı üzerindeki

sınır şehri Utrar’da Harizm valisinin emriyle pusuya düşürülerek neredeyse

tamamı Müslüman olan 450 tüccar kılıçtan geçirildi.

Cengiz Han’ın intikamı çok büyük ve ani oldu. 1219 yılında ordularım İslam

topraklarına sürdü. 1220 yılında Semerkand,Maveraünnehir ve Buhara’nın

tamamını ele geçirdi. Moğollar ertesi yıl hiçbir zorluk yaşamadan Amu Derya’yı

geçtiler, Nişabur’u ve Merv’i alarak Doğu İran’ı istila ettiler.

1227 yılında Cengiz Han’ın ölümünden sonra kısa bir duraklama yaşandıysa

da, kısa süre içinde yeni han saldınyı sürdürmeye hazırdı. 1230 yılında Harizm

devleti ve ordusunun kalıntılarına yeni bir saldırı yapıldı. 1240’da Moğollar Batı

İran’ı ele geçirmiş, Ermenistan, Gürcistan ve Kuzey Mezopotamya'ya

girmişlerdi. 1243 yılında Anadolu Selçuklu sultanının ordularını da yenilgiye

uğrattılar.

Yüzyılın ortalarında batıya doğru yeni bir hareket planlandı ve uygulanmaya

başladı. Cengiz’in torunu Hülagu o sırada Pekin’de hüküm süren Büyük Han’ın

buyruğu ile Mısır’a kadar tüm İslam topraklarını ele geçirerek Amu Derya’yı

geçti. Birkaç ay içinde uzun saçlı Moğol atlıları karşılaştıkları tüm

direnişleri,hatta daha önce kalelerinde her türlü saldırgana karşı koymuş olan

Haşhaşiler’i bile ezerek İran’ı baştan aşağı geçtiler.

Sonunda Moğol orduları 1258’de Bağdat’a yöneldiler. Son halife Mutasım

boşuna ve kısa bir direnişin ardından merhamet istedi. Şehri yakıp yağmaladılar

ve 20 Şubat 1258 tarihinde halife ile ailesinden buldukları herkesi öldürdüler.

Böylece beş yüzyıldır Sünni İslam’ın başı olan Abbasi Hanedanı softa erdi.

Yıkılışında bile hâlâ İslam'ın birliğinin simgesi ve hukuki merkezi olan

büyük tarihi halifelik kurumunun ortadan kaldırılması, yalnızca devletin ve

hükümranlığın dış görünüşlerinde değil, bozkır halklarının son büyük istila

dalgasının yol açtığı değişimle önceki yüzyıllardan farklı kanallara yönelen

İslam uygarlığı açısından da İslam tarihinde bir çağın sonu olmuştur.Ancak

halifeliğin yıkılışının moral etkileri bazılarının söylediği kadar büyük

olmamıştır, çünkü halifelik uzun süredir etkinliğini kaybetmişti. Moğolların tek

yaptığı zaten ölmüş olan bir şeyin hayaletini ortadan kaldırmak olmuştu. Askeri

ve siyasi güçler açısından halifeliğin yok olması pek fark etmemişti. Sultanlık

İslam devletlerinin tümünde hukukçular ve dini kurumlar tarafından kabul

edilmiş ve eskiden halifelerin olan dini unvanları sultanlar almaya başlamışlardı.

Moğol istilasının etkileri yol açtığı zararın boyutları ve yaygınlığı açısından

da abartılmıştır. Moğol istilası klasik İslam uygarlığının çürümesi, hatta

sonrasında Ortadoğu’da görülen toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasi

başarısızlıkların tümünün nedeni olarak gösterilmişti. Ancak tarih, dikkatlice ve

günümüzdeki savaş deneyimleriyle birlikte değerlendirildiğinde, varılan yargılar

yumuşamış ve bu görüş ya büyük oranda değişmiş ya da tamamen terk

edilmiştir. Artık Moğol istilasının yıkıcı etkilerinin eskiden düşünüldüğü kadar

büyük ve kalıcı, hatta yaygın olmadığı sonucuna varılmıştır. Modem

standartlara göre hiç şüphesiz önemsiz sayılabilecek Moğol fetihleri o çağda

gerçekten yıkıcıydı. Bazı bölgeler tamamen yakılıp yıkılmış ve insansız

bırakılmıştı. Ancak Moğollar o dönemde ve de ondan sonra Arap kültürünün ana

merkezi olan Mısır’ı işgal edemedikleri için Mısır dolaylı olarak etkilenmişti.

Yalnızca baskınlara uğrayan Suriye, 1260 yılındaki Ayn Jalut savaşında, Mısır

Memluk ordusunun Moğollar’ı kesin bir yenilgiye uğratmasından sonra, Mısır

sultanlığına bağlanarak Moğol saldırılarından korunmuştu. Anadolu, İran’daki

Moğol varlığı tarafından pek çok açıdan tekrar biçimlenmiş ama yine de en

büyük ve son İslam imparatorluğunun beşiği olmuştur. İran en fazla zararı

gördüğü halde, ülkenin tamamı etkilenmemişti. Moğollar’a kendi istekleriyle

boyun eğen güneydeki yerel hanedanların istilacılar tarafından yağmalanmayan

şehirleri gelişmeyi sürdürmüştür. Eski Persis olan Fars yine İran milli

yaşantısının odak merkezi olmuş ve Eski Persepolis’in elli kilometre

ilerisindeki Şiraz, Moğollar’dan sonra Pers kültürünün canlanmasına tanıklık

etmişti. Şair Hafız (1320-1389) ve Sadi (1184-1291), gök bilgini Kutbeddin

(ölümü 1310) ve pek çok kişinin İran mimarisinin en büyük başarısı olarak

gördükleri Meşhed’deki Gevher Shad camisini inşa eden Qawam al-Din (ölümü

1439) dönemin önemli kişilerindendir.

İran'ın istila edilen bölgelerinde de hızlı bir yenilenme gerçekleşmiştir.

Fethin ilk şokundan sonra Moğol hanları İran’da siyasi istikrarlı bir döneme izin

vermişlerdir. Şehir yaşamının, ticaretin ve sanayinin yeniden kurulmasını teşvik

etmişler, yararlı bilim olarak düşündükleri şeyleri geliştirmişlerdir. 1295 yılında

İslamiyet’i benimsemelerinin ardından İslam edebiyatını bile desteklemişlerdir.

XTV.yy’da Müslüman hanlar görkemli dini yapılar inşa ettirmişlerdir. Bir

bakıma Moğol fetihleri Ortadoğu’nun sallanmakta olan uygarlığına yeni bir

yaşam vermeye yardımcı olmuşlardır. Doğu Akdeniz ve İran uygarlıklarını bir

devlet altında birleştiren ilk Arap fatihler yeni bir kültürel ve toplumsal ilişki

çağı başlatmışlardı. Benzer biçimde,Moğollar da Ortadoğu ve Uzakdoğu

uygarlıklarını ilk kez bir tek hanedan altında bir araya getirerek ticaret ve kültür

üzerinde etkili olmuşlardır. Moğollar’ın Avrupa ile yeni ve karşılıklı faydalar

sağlayan ilişkilere kapılarını açmaları sonucunda pek çok Avrupalı, Ortadoğu’da

Müslüman olmayan hükümdarların olmasını fırsat bilerek Çin’e giden

karayolunu keşfe çıktılar. İranlı tarihçi Raşidüddin’in (1247-1318) Cami elTevarih, farklı uygarlıklar arasındaki bu ilişkilerin bir meyvesidir. Bir hekim

ve vezir olan Raşidüddin Museviliği bırakıp Müslümanlığı seçmişti. Olcaytu han

ve Gazan han onu evrensel bir tarih derlemesi yapmak üzere

görevlendirmişlerdi. Raşidüddin aralarında Keşmirli bir Budist keşiş, bir Frank

keşişi, bazı İranlı bilim adanılan kabile geleneği uzmanı bir Moğol ve iki Çinli

bilim adamının olduğu bir ekip kurdu. Bu ekiple birlikte İngiltere’den

Çin’e uzanan geniş bir dünya tarihi yazdı. Raşidüddin ve hanları kendi

uygarlıkları dışına çıkan evrensel bir tarih yazma konusunda Avrupa’dan beş yüz

yıl önce davranmışlardı.

Moğol İstilaları Irak’a kalıcı zararlar vermiş, Irak ve Bağdat, İslam

dünyasındaki merkezi konumlarına bir daha kavuşamamışlardır.- İstilanın

sonucunda öncelikle sivil hükümet devrilmiş, sonra da ülkenin refahının, hatta

varlığının bağlı-olduğu hassas su kanalları çökmüştür. Yeni devlet düzeninin

denetimi ele geçirmesiyle İran’da refah ve düzenin yeniden sağlanmasına karşın,

Irak’taki yıkım sürmüştür. İran’ın Moğol hükümdarları, başkenti Azerbaycan’da

kurmuşlar, yaşadıkları Tebriz büyük ve zengin bir şehir haline gelmiştir. Irak bir

sınır eyaleti olmuştu; Bedeviler Moğollar’ın açtıkları gediklerden buraya giriyor

ama Moğollar gittiği halde onlar kalıyordu. Fırat ve Dicle vadisi, batıda çelik ve

kum duvarıyla Akdeniz ülkelerinden kopartılmış, doğusunda bağlı bulunduğu

Pers merkeziyle çevrelenmiş ve artık Doğu ile Batı ticareti için bir yol olmaktan

çıkmıştı. Ticaret kuzeye ve doğuya doğru Anadolu ile İran’a, batıya ve güneye

doğru da Mısır ve Kızıldeniz’e yön değiştirmişti. Böylece Irak ile halifelerin

şehri gözden düşmüştü.

Halifeliğin yıkılmasından sonraki dönemde Ortadoğu’nun iki büyük kültür

bölgesi arasında bir bölünme yaşandı. Kuzeyde merkezi İran yaylasında olan,

batıda Anadolu ile Osmanlı Türkleri’nin Avrupa’da fethettikleri topraklara,

doğuda Orta Asya’ya ve Hindistan’ın yeni Müslüman imparatorluklarına uzanan

İran uygarlığı yer alıyordu. Bu ülkelerde din ve dilbilimlerinin, hukukun dili

Arapça’ydı, ancak Arap edebiyatı çok az biliniyordu. “İran İntermezzosu’’

sırasında başlayıp Türk hanedanları döneminde-sürerek Moğollar ve sonrasında

yeni bir rönesans yaşayan Müslüman İran gelenekleri sanatsal ve edebi yaşama

egemendi. İran’ın doğusu ve batısında, Orta Asya ve Anadolu’da Türkler

arasında Pers klasiklerinden etkilenen ve beslenen yeni edebiyatlar ve diller

doğuyordu.

İran bölgesinin güneyinde, batıdan ve güneyden Afrika kıtasına inen

yollarıyla yeni bir merkez olan Mısır ile Arapça konuşan eski uygarlık

merkezleri ve ihmal edilmiş Irak eyaleti bulunuyordu. Buralarda bazı Pers

etkilerine sanatta, özellikle de mimaride rastlanmasına rağmen Pers dili ve

edebiyatı- pek bilinmiyordu ve edebi kültür, eski Arap edebiyatı çizgisinde

ilerliyordu.

Moğollar ve Türkler siyasi açıdan her yerde egemendi. Akdeniz’den Orta

Asya ve Hindistan’a kadar uzanan ülkelerde Moğol ya da Türk hanedanları

hüküm sürüyorlardı. Memlukler’in Suriye Mısır İmparatorluğu bile Karadeniz’in

kuzeyindeki Kıpçak ülkesinden getirtilen.Türk Memlukler’den oluşan bir

yönetici sınıfın idaresinde bulunmakta ve savunulmaktaydı. Daha sonra da

Çerkezler ve Kafkaslardan gelen başkaları onlara yardım etmişler, hatta bazı

yerlerde yerlerine geçmişlerdi.

İki bölge arasındaki giderek büyüyen bu siyasi çatışma ve kültür çeşitliliği

çağında birleştirici ana unsur dindi. Özellikle Selçuklular döneminde Gazali’nin

Sünnilik ve mistikliği uzlaştırmasından sonra kendini Sofi şekliyle ortaya

çıkıyordu.XI.yy’da Sünni canlanması İslâmî birleştirmek üzere epeyce yol

almıştı ama henüz görevini tamamlamamıştı.Sıra göçebelere ve kırsal bölgelerde

yaşayanlara gelmişti. Göçebeler sivil hükümetin yıkılarak büyük halk kitlelerinin

harekete geçtikleri bir çağda çok önem kazanmışlardı.Sofizm özellikle Türk

boylarım çok etkilenmişti. Türkler ilk kez, çoğunluğu Türk olan ve inançları,

dini öğretilerin karmaşık dogmatikliği ile ilişkili olmayan mistikler tarafından

İslamiyet’e sokulmuşlardı. Gazalinin uzlaşması sayesinde teoloji ile mistiklik iç

içe girmeye başlamıştı. Din bilimciler ile halkı kafirlerin fetihleri ve

hakimiyetleri yakınlaştırmıştı. Sonrasında ibadet ve inanç biçimlerinde çok

farklılıklar, kimi zaman aralarında çatışmalar olmakla beraber,Sofiler de

dogmacılar da aynı Sünni dini uygulamışlardır.

Sofi kardeşliği, XII.yy’dan itibaren insanlığın büyük bölümü için dini

yaşamın karakteristik ifadesi olmuştur. Sofilik, İslam birliğinin birleştirici

unsuru, dini duygu ve bağlılığın temel ifadesi, giderek de entelektüel kültürün,

hatta siyasi gücün kaynağı haline gelmiştir. Modem çağ başlarında, Müslüman

Ortadoğu'ya egemen olma rekabeti içindeki iki güç olan İran ve Türkiye’nin

başındaki hanedanlar, kökenlerinden gelen Sofi örgütlerin ve ideallerin büyük

ölçüde etkisinde kalmışlardır.

6. BÖLÜM

MOĞOLLAR'IN ARDINDAN

Halifeliğin yıkılışı ve Moğol fetihlerinin ardından Müslüman Ortadoğu’da

İran, Türkiye ve Mısır olmak üzere üç büyük güç merkezi ortaya çıktı. İran

başlangıçta putperest, sonrasında Müslüman olmuş, öte yandan da Moğol

kimliği ve geleneğinin önemli unsurlarını koruyan Moğol hanlarının

hakimiyetindeydi. Türkiye, Müslüman Türk beylerinin hakimiyetindeydi, sonra

bir dönem Moğol hakimiyetini kabul etmiş ve Moğol İranı’nın kültüründen

büyük ölçüde etkilenmişti. Mısır, çoğu Türk olan Memluk sultanlarının

hakimiyetindeydi ve Moğol istilasına direnişinde başarılı olmuş, ancak pek çok

açıdan dünyanın o dönemdeki efendilerinin etkisinde kalmıştı. Ortadoğu’nun

kenarındaki Orta Asya ve Rusya’da kalan öteki iki Moğol hanlığı, Moğol

dünyasının politikalarında ve İslamiyet’i seçtikten sonra da Ortadoğu

politikalarında rol almışlardır.

İran başlıca güç merkeziydi. Bağdat’ı fethettikten sonra kuzeybatıya çekilen

Hülagu Han ve sonraki seksen yılda onun yerine gelenler İran etrafındaki

toprakları yönetmişlerdir. Üstünlüklerini kabul ettikleri Moğolistan Büyük

Hanlarına bağlılıklarının göstergesi olarak İran’ın Moğol Hanlarına bölge

hükümdarları, îlhan anlamında İlhanlılar deniliyordu. İlhanlılar İran’ı genel

olarak barışçı bir siyasetle yönetmişler ve Müslümanlığı seçmeden önce bile tüm

dinlerin mensuplarına eşit hoşgörü göstermişler, eşit olanaklar tanımışlardır.

İlhanlılar’ın temel dış politikaları fetihlerini batıya doğru genişletmekti.

Anadolu’da Selçuklu sultanlarını yenmişler, Anadolu beyliklerini -Kendilerine

bağlamakla ve bir işgal bölgesiyle yetinmişlerdir. Memluk sultanlığına karşı

daha büyük bir mücadele vermişlerdir. 1259 yılında Hülagu Tebriz’den yeni bir

kampanya yürütmeye başlayarak Ermenistan ve Yukarı Mezopotamya’yı geçip,

güneye Suriye’ye yönelerek Halep ve Şam’ı ele geçirdi. Ancak 1260

yılının Eylül ayında, Filistin’deki Ayn Calud’da bir Moğol öncü baskın birliği

Baybars adlı bir Kıpçak Türkü’nün komutasındaki Mısır Memluk ordusu

tarafından yenilgiye uğratıldı. Suriye’nin tamamı Mısır ordusu tarafından tekrar

ele geçirildi. Bunun ardından Moğollar Suriye’yi almak için çok uğraştılar ama

her defasında Memlukler tarafından geri püskürtüldüler.,

Bu dönemde Hıristiyan Avrupa ile Moğollar arasında ilginç ama sonuç

alınamayan diplomatik ilişkiler yaşanmıştır. Bu ilişkiler ortak düşmanları

Müslümanlar’a iki cepheden savaş açmayı amaçlıyordu ama girişimlerinden bir

sonuç alınamadı. Mısır Sultanı olan Baybars ile Rusya’daki Moğol devletinin

hanı Berke ile aralarında bir ittifak yaptılar ve Berke bağımsızlığını ilan edip

Müslüman oldu. İleride Altınordu Hanlığı olarak tanınacak ülkesi, Kıpçak Türk

nüfusa sahip bir İslam devleti olma yolunda ilerliyordu.

İran ile Mısır çatışması on yıllar boyu, Gazan Han’ın İslamiyet’i kabul

etmesinden sonra bile sürdü ve sonunda 1323 yılında barış anlaşması yapıldı. Bu

sırada İlhanlı krallığı da onlardan öncekilerin kaderini yaşıyordu. 1336 yılında

İlhanlı hükümdarı Ebu Said öldükten sonra İran tekrar yerel hanedanların

yönetimindeki küçük devletlere bölündü. Ancak bu devletlerin ömürleri kısa

oldu. Orta Asya’da da Moğollar’ın başına Timur geçti ve Harizm ile

Maveraünnehir’i aldıktan sonra, İran’a girerek yedi yıl içinde ülkenin tamamını

ele geçirdi. İki kez Altınordu hanım yenilgiye uğrattı ve Hindistan’ı bastı, Irak’ı

yerel hanedanın elinden alarak hakimiyetine kattıktan sonra Suriye’yi geçip

Memluk sultanına egemenliğini kabul ettirdi. Anadolu 1394 ve 1400 yıllarında

Timur’un istilasına uğradı. Timur 1402 yılındaki Ankara savaşında Osmanlılar’ı

ağır bir yenilgiye uğratarak Osmanlı sultanı Bayezid’i esir aldı ve 1405

yılında Çin istilasına hazırlanırken öldü.

Moğol kökenli Türkleşmiş ve İslâmlaşmış bir aşirette doğan Timur’un

toplumsal geçmişi oldukça mütevazıydı. Cengiz Han’ın hanedanından bir

prensesle evlenmişti. Karma Moğol ve Türk ordularına Moğollar hakimdi ama

ordu çoğunlukla Türkler’den oluşuyordu. Timur’un önceki Moğol

hükümdarlarının tersine, dindar bir Müslüman olduğu söylenir ya da bu onun

iddiasıdır. Gerçekleştirdiği büyük yıkımlar sırasında İslam dinine ait binalara ve

çalışanlara gereken saygıyı göstermeyi unutmamıştır. Fetihleri Hülagu'nun

fetihlerinden daha yıkıcıdır ve Altay istila dalgalarının sonuncusu olmuştur.

Ölümüyle,X.yy başlamış olan bozkır halklarının büyük hareketi son bulmuştur

ama boyların akını devam etmiş, daha da Önemlisi Ortadoğu’daki göçebe

halklar şehir yaşamına ve uygarlığa girmeyi sürdürmüşlerdir.

Timur büyük bir fatihti ama bu başarısını imparatorluklar kurmada bir

gösterememişti ve ölümünün ardından geniş toprakları dağılmıştır. Osmanlılar

ve Memlukler, Anadolu ve Suriye’deki hakimiyetlerini sürdürmüşlerdir.

Karakoyunlu ve Ak-koyunlu adlarında iki Türkmen boyu Batı İran,

Mezopotamya ve Doğu Anadolu’nun denetimlerini ele almayı

başarmışlardı. Timur’un soyu hakimiyetlerini ancak Doğu İran’da ve

Maveraünnehir’de sürdürebilmiştir. Başkentleri Buhara, Semerkand, özellikle

Herat parlak bir uygarlığın merkezleri haline gelmiştir. Timur hanedanı

zamanında mimaride, sanatta, hem Farsça hem de-doğu Türk dillerinde edebiyat

ve bilim alanlarında büyük başarılar kazanılmıştır. Türk dilinin büyük klasik çağı

olan bu dönemde yazılan eserler Konstantinopolis'ten Uzakdoğu ve Hindistan’a

dek tüm Türk halklarının kültürel gelişimini kalıcı bir biçimde etkilemiştir.

Sonuçta Arapça konuşulan ülkelerde ağırlık merkezi Irak’tan Mısır’a

kaymıştır. Haçlılar döneminde Irak, güçsüz ve örgütten yoksun olması, hem

istilacılar hem de tüccarların geleceği Akdeniz’e uzak olması nedeniyle bir

Müslüman üssü olma olasılığı yoktu. Alternatifi tek bir ırmağın suladığı vadiden

oluşması nedeniyle merkezi bir hükümet gerektiren öteki ticaret yolu Mısır’dı.

Zaman içinde Mısır Haçlılar’ı Yakındoğu’dan atan yeni fetih savaşlarının üssü

haline gelmişti. Memlukler İlhanlI ordularını püskürtüp Arap dünyasının büyük

bölümünü Moğol istilasından kurtarmalarını sağlayan kaynakları Mısır’dan elde

etmişlerdi.

XII.yy ortalarında Selahaddin’in kurduğu Eyyubi hanedanı denetimi

yitiriyor, etkin güç Türk Menllukler’in eline geçiyordu. Eyyubi sultanlığının

Mısır’daki son krizi, Fransız Kralı IX. Louis tarafından düzenlenen haçlı seferi

sırasında, 1250 yalında Sultan’ın ölümüyle başladı. Sultanın cariyesi Şajar alDurr’un(İnci Ağacı) kriz sırasında sağduyusu sayesinde Müslüman devletinin ve

ordusunun istikranın korudu. Sultanın ölümünü gizleyerek oğlu Turan Sultan

Mezopotamya’dan dönünceye dek onun adına emirler verdi. Kısa sürede Turan

Şah Haçlı ordusunu yenilgiye uğrattı. Kral Louis canım ve taraftarlarından

bazılarını kurtarmak için aldıklarını geri verdi ve yüklü bir tazminat ödemek

zorunda kaldı. Turan Şah’ı da Baybars komutasındaki Memlukler öldürdü ve

Eyyubi meşrutiyeti görüntüsü vermek » için Şajar al-Dun’u sultan ilan ettiler.

Ancak bu anlamlı hareketleri Suriye’nin Eyyubi beylerine hanedanlarının

Mısır’da devrildiği gerçeğini kabul ettiremedi ve hemen ardından yeni kadın

“sultan” tahttan inmesini isteyen beyler koalisyonu ile karşılaştı. Bağdat’taki

halife bile tüm bu olan bitenlerle doğrudan ilgilenmediği halde bir kadının tahta

çıkarılmasına itiraz etti. Üstüne üstlük bu kadın kendi haremindendi ve onu

Mısır sultanına hediye etmişti. Halife Suriyeli Eyyubi beylerini destekleyerek

Mısır’daki Memlukler’e kendilerine bir sultan seçmelerini buyurdu. Bir Mısır

tarihçisine göre halife Memlukler’e “Eğer içinizde seçecek bir erkek kalmadıysa

söyleyin, biz size göndeririz.”

1 demişti,

1260 yılında, Memluk generali Baybars, son Eyyubi’nin ölümünün ardından

çıkan karışıklıkta sultanlığını ilan etti. Baybars da Selahaddin gibi Müslüman

Mısır ile Suriye’yi bu kez daha kalıcı olacak şekilde tek bir devlet altında

birleştirdi. Yeni devletin doğudaki ve batıdaki dış düşmanlarını yenerek yeni

bir toplumsal düzen kurmaya başladı. Selahaddin, Bağdat’taki Abbasi halifesinin

hakimiyetini resmi olarak kabul etmiş ve Mısır’ın Sünniliğe döndüğünü

açıklamıştı.Baybars,Bağdat’taki Moğol fatihlerden kaçan bir Abbasiyi kabul

edip halifeliği Kahire’ye getirdi ve onu ilk gölge halife ilan etti. Bu gölge Kahire

halifeleri tamamen güçsüzdüler ve tek işleri tahta çıkan yeni sultan için tören

düzenlemekti. 1517 yılında Osmanlı Türkleri’nin Mısır’ı ele geçirmeleriyle

halifelikleri sona erdi.

Baybars ile haleflerinin yarı feodal Memluk sistemi,Eyyubiler’in Suriye ve

Mısır’a getirdikleri Selçuk sisteminden bir uyarlamaydı. Sistem Moğol

deneyiminden ve Mısır’da yaşamaya devam eden Moğol göçmenlerinden

etkilenmişti. Moğollar’ın İslam direnişinin bu kalesinde bile önemli bir

saygınlığı vardı. Bir dönem Memlukler Moğol silahlanın, yöntemlerini ve hatta

davranışlarını ve giysilerini taklit etmişlerdir.

Bir Memluk subayı ömrü boyunca ya da daha kısa bir süreliğine bir tımara

sahip olurdu. Genellikle topraklarında oturmaz, Kahire’de ya da tımarının

olduğu bölgenin büyük şehrinde otururdu. Sistemde gelir mülkiyetten daha çok

önemli olduğu için Batı feodalitesinde olduğu gibi malikaneler, şatolar ya da

güçlü yerel otoriteler gelişmemiştir.

Memlukler satın alınmış köleler olarak Mısır’da öğrenim ve eğitim

görmüşlerdi. Başlangıçta bunlar Karadeniz’in kuzey kıyılarından gelen Kıpçak

Türkleri’ydi ama sonraları aralarına Moğol asker kaçakları, başka ırklardan

insanlar, Yunanlılar, Kürtler, Çerkezler, hatta Avrupalılar bile karışmışlardır.

Hakim olan sınıfın dili Türkçe ya da Çerkezçe’ydi ve çoğu, bazı sultanlar bile,

Arapça bilmezlerdi. Baybars ve ondan sonra gelenlerin geliştirdikleri Memluk

devleti, askeri ve sivil şeklinde çok ince düzenlenmiş bir çifte yönetimin

kontrolündeydi.İkisinin de başında sivil kadrolu Memluk subayları yer alırdı.

1383 yılma dek Memluk sultanlığı çoğunlukla babadan oğula geçmiştir. Bu

yıldan sonra Çerkez ya da İkinci Memluk sultanlığında tahta geçenler. en güçlü

komutanlar olmuştur. Bir sultan öldüğünde, tahta geçecek gerçek sultan

belirlenene kadar kısa süreliğine oğlu babasının yerine geçerdi.

Mısır için, Avrupa ile yaptığı ve Avrupa'nın Ortadoğu aracılığıyla Uzakdoğu

ile yaptığı ticaret, gerek ticari açıdan gerek de kazandırdığı gümrük vergileri

açısından büyük önem taşıyordu. Memluk hükümetleri güçlü oldukları

zamanlarda, Mısır'a bir ölçüde refah sağlayan bu ticareti koruyup teşvik

etmişlerdi.

Ne var ki, Baybars tarafından savuşturulan Moğol tehdidi henüz tamamen

yok olmamıştı.-1400 ve 1401 yıllarında Timur’un Türk-Moğol güçleri Suriye’ye

girerek Şam’ı yağmaladılar. Moğollar’ın ardından gelen veba, çekirge sürüleri ve

başıboş kalmış Bedeviler onların bıraktıklarım tamamladılar. Memluk sultanlığı

askeri ve ekonomik gücüne inen bu darbelerden bir daha asla tamamen

kurtulamadı.

XV.yy’daki mali ve ekonomik zorluklar, transit ticaretten elde edilebilecek

en fazla parayı kazanmaya yönelik yeni bir mali politikayı da beraberinde

getirdi. Bu politikaya yönelik olarak başlıca yerel ve transit ürünlerin

tekelleştirilmesi yöntemi benimsendi. Avrupa yükselen fiyatlara tepki gösterdi ve

bu durum Mısır’ın ekonomik yaşamını çok uzun vadeli olarak etkiledi.

Orta ve Doğu Anadolu, Konya veya Anadolu Selçuk sultanlarının

yönetimindeydi ve git gide bir İslam devletine dönüşerek Yakın ve

Ortadoğu’daki İslam uygarlığının ayrılmaz bir parçası haline gelmişti. Selçuk

monarşisinin gelişmesi sonucunda, ülkeyi fethetmiş ve sömürgeleştirmiş olan

aşiretlerin ve göçebelerin siyasi bağımsızlıkları kısıtlanmış, halkın inancı, din

adamları tarafından oluşturulan bir hiyerarşinin denetimi altına alınmıştı.

Müslüman hukukçular, bürokratlar, din adamları, esnaf ve tüccarlar yeni

sömürgeleşen topraklara yerleşmiş ve klasik İslam'ın şehirli uygarlığını

getirmişler, kırsal bölgelere de İslam devletinin ve yaşamının geleneksel

örneklerini benimsetmişlerdi.

Selçuk devletinde Moğol istilasının şokuyla onarılmaz yaralar açılmıştı.

Yaklaşık yarım yüzyıl çabaladı ama XTV yy başlarında yıkıldı. Merkezi devlet

otoritesinin çökmesi ve Anadolu'ya Moğollar’dan kaçan yeni Türk göçebe

akınlannın başlaması sonucunda sınırlarda tekrar savaşlar çıktı.XIII.yy sonları ile

XIV.yy'da, Batı Anadolu’nun siyasi ve askeri yaşamına sınır boyundaki

savaşçılar, dinde de dervişler hakim oldu. Batı Anadolu’nun tamamına Türk ve

Müslüman hakimiyetini yayan Bizans’a karşı yeni bir dalga başladı.

Yeni fetihleri paylaşan beyliklerden güçlü ve büyük bir imparatorluk

durumuna gelen yalnız biri oldu. Bu beyliğin adı XIV.yy’ın ilk çeyreğinde

başında olan kurucusu Osman Beyden gelmektedir. Beylik, Bizans’ın Bithynia

sınırlarında ve Konstantinopolis’in savunma hatlarının çok yakınında yer alması

nedeniyle daha büyük görevler üstlenip, daha büyük olanaklara sahip olmuş ve

başka yerlerden destek bulabilmiştir. Osman Bey ve onun yerine geçenler,

Bizanslılar’a karşı sürekli bir sınır savaşı sürdürmüşlerdir. 1326 yılında

fethettikleri Bursa’yı hızlı bir şekilde büyüyen devletlerine başkent yapmışlardır.

.1354 yılında Çanakkale Boğazı’nı geçerek Avrupa’ya giren Osmanlı güçleri,

birkaç yıl sonra Gelibolu’yu, daha sonra da yüz yıl süresince Avrupa'daki başlıca

üsleri durumuna gelecek Edirne’yi ele geçirmişlerdir. Sırplar ve Bulgarlar ile

yapılan özellikle Meriç (1371) ve Kosova (1389) savaşlarıyla Balkan

yarımadasının büyük bir bölümü Osmanlı yönetimine girmiş,girmeyenler de

bağlı olmuşlardı. Bunun sonucunda da Bulgaristan, Sırbistan ve Makedonya’da

kazanılacak zaferler hızlanmış oldu.

Osmanlılar Avrupa sahnesine yalnızca askeri yoldan çıkmamışlardır.

Avrupa’ya yerleşmelerinin ardından, ticari rakipleri Venediklilerle savaş

durumundaki Cenevizliler, Osmanlılar’dan askeri yardım talep etmişler, karşılık

olarak da mali yardım teklif etmişlerdi. Çağdaş Bizans tarihçisi Kantakuzenos

şunlan söyler: “...Cenevizliler çok miktarda para vaadinde bulunarak, bu

iyiliklerinin sonsuza kadar Ceneviz halkının ve senatosunun kalplerinde

kalacağını bildirdiler.” 1352 yılında yapılan ilk Osmanlı-Ceneviz ticari

anlaşması ile Avrupa ve Ortadoğu tarihinin başlıca konularından biri tekrar

onaylanmıştır.

Osmanlının dördüncü padişahı 1.Bayezid (1389-1401) tahta çıktığı sırada

imparatorluk Avrupa’da ve Asya’da önemli topraklara sahipti. Bayezid ülkesine

yeni bir karakter kazandırmayı amaçlayan oldukça hırslı bir kişiydi ve doğuya

yönelip Türk beyliklerini art arda yenerek Anadolu’nun tamamını hakimiyeti

altına aldı. Osmanlı padişahları, genel bir yaklaşımla en başından beri “sultan”

unvanını kullanıyorlardı. Bayezid bunu özelleştirerek, Kahire'deki “halife”den

“Rum Sultanı” olarak tanınmasını istedi. Anadolu Selçuk sultanlarının bu eski

unvanları,Anadolu’nun eski İslami monarşisinde ve hatta Ortadoğu İslam

İmparatorluğu’nda da iddia taşınması anlamına geliyordu. Bayezid’in 1396

yılında Niğbolu’da Balkanlar’ı kurtarmaya gelen Batı Avrupa şövalyelerini

yenmesi onu teşvik etti. Ama ondan daha güçlü bir fatihle karşılaşmıştı.

1402’deki Ankara savaşında Timur tarafından yenilgiye uğratılıp esir düşen

Bayezid,intihar ederek yaşantıma son verdi. Osmanlı topraklan, Bayezid'in

sultan olduğu zamanki sınırlarına dek daralmıştı. Oğulları arasında da bir iç

savaş tehdidi belirdi ve büyük olasılıkla toplumsal kökenli olan bir dervişler

isyanı başladı. 1. Mehmed 1413 yılında kardeşlerini yendi. 1. Mehmed ve ondan

sonra gelenler bir süre daha çeşitli kesimlerin isyanlarıyla uğraşmak zorunda

kaldılar.

1. Mehmed tahta kaldığı süre boyunca, Osmanlı devletini eski durumuna

getirmek ve pekiştirmekle uğraştı. Oğlu II. Murad döneminde (1421-1444 ve

1446-1451) önemli ve büyük değişiklikler gerçekleşti. Yeni topraklar ele

geçirildi ve Avrupa’da Sırplar, Macarlar, Yunanlılar ve Haçlılar karşısında büyük

zaferler elde edildi. Anadolu’da ise daha önce Bayezid tarafından fethedilen

yerler bir kez daha alındı. Sonrasında barış ve güçlenme dönemine girildi.

Osmanlılar gerçek anlamda bir İslam saray yaşamı oluşturdular ve yazarları,

şairleri, Müslüman bilginlerini desteklediler. Bu dönemde, edebiyatta Türk milli

bilincinin ortaya çıkması dikkat çekici bir gelişmedir. Sultan Murad bu bilinci

teşvik etmiş, şiir bile yazmıştır. Sultan Murad zamanında' Oğuzlar’ın tarihi ve

efsaneleri araştırılmıştır. Osmanlı hanedanını Türk aşiret geleneğine ve

efsanelerine bağlayan, kökenini Oğuz Han'a kadar vardıran araştırmalar

yapılmıştır.Müslüman hanedan devleti ilkesine bağlı ve Osmanlı hanedanına

sadık olan güvenilir komutanların ortaya çıkışı ile birlikte tüm bu yeni saray ve

hanedan düşünceleri desteklenmiştir.

XIV.yy sonlarına doğru başlayan, 1430 yılından sonra da düzenli biçimde

devam eden Hıristiyan halk arasından Osmanlı ordusu ve devlet hizmetinde

görevlendirilmek üzere devşirmelerin toplanması Osmanlı hanedanının gücüne

güç katmıştır. XVEI. yy İngiliz tarihçi Wılliam Seaman’m çevirisine

göre,XVI.yy Osmanlı tarihçilerinden Hoca Efendi olarak da tanınan

Sadeddin,devşirme sistemini şöyle anlatmıştır:

3

"Sultan vezirlerinden dinsizlerin içinden askerliğe uygun cesur ve çalışkan

gençlerin seçilip Müslüman yapılmasını istemiştir. Sultanın bu iş için

görevlendirdiği kişiler farklı ülkelerden yaklaşık bin kafir çocuğu toplayıp

asker olarak eğiteceklerdir Bu dinsiz gençler dindar kişilerin yanında

olacaklarından gönüllerine İslamiyet’in ışığı dolacak ve sahte dinin kirinden

arınacaklardır.”

Bu sayede Hıristiyan halkın enerjisi ile dervişlerin ruhu Osmanlı hanedanına

hizmet edecekti. Selçukluların siyasi ve dini değişiklikleriyle düzenlenen Sünni

İslam modellerine göre gelişen devlet ile hâlâ sınır boyları geleneğinin hakim

olduğu ordu arasındaki birleşme sorunlarına uygun bir çözüm getirilmiş oldu.

Osmanlı devletinde İslam dini kurumu olgunluk dönemine ulaşmış, Sünni

devletiyle tam bir bütünleşme gerçekleşmiştir.Artık İslamiyet gerçek bir

kurumsal yapıya kavuşmuştu. Şeriatın onayladığı en üst dini otoritenin

başkanlığında, belirli güçleri ve görev olan profesyonel ve eğitimli din

adamlarının hiyerarşisi söz konusuydu. İleri derecede maddi uygarlığa sahip olan

bir Müslüman devletinde, İslam Şeriatı’nı ülkenin etkin hukuku yapmak için

gösterilen tek ciddi çaba Osmanlılar’a aittir. Osmanlılar, din bilginlerine ve

yargıçlarına daha önce eşi görülmemiş otorite, güç ve statü vermişlerdi.

1451 yılında II.Mehmed, babası Sultan Murad’ın yerine geçti. Yeni sultana

coğrafi olarak ikiye bölünmüş bir imparatorluk miras kalmıştı. Artık Anadolu

Ortadoğu İslam uygarlığı ile yeniden biçimlenmiş ve bu uygarlığa benzemiş eski

bir İslam toprağı olmuştu. Henüz ele geçirilen Rumeli, hâlâ bir sınır boyuydu ve

sınır boylarında yaşayanların davranış ve idealleri ile dervişlerin mistik

inançlarının etkisi altındaydı. Eski ve yeni iki başkent Bursa ile Edime arasında

yeni bir bağ kurmak gerekiyordu. Sultanın tahta geçmesinin iki yıl, kuşatmanın

başlamasının yedi hafta ardından 29 Mayıs 1453 tarihinde yeniçeriler tarafından

Konstantinopolis’in yıkılmış surlarına son bir saldırı gerçekleştirildi. Son

Konstantin, askerleri ile birlikte savaşırken öldü. Hilalli bayrak, Ayasofya’nın

kubbesine dikildi, sultan da imparatorluk şehrine yerleşti.

7. BÖLÜM

BARUT İMPARATORLUKLARI

Müslümanların yüzyıllardır sahip olmak istedikleri Konstantinopolis’i ele

geçirmeleriyle birlikte son parça da yerine oturmuş oldu. Sultan II. Mehmed, bu

fethin ardından Fatih adını aldı. Fatih Sultan Mehmed, Asya ile Afrika'nın ve

onları şekillendiren iki geleneğin birleşmesini tamamlamış oldu. Sınır savaşçıları

beyliği bir imparatorluk olurken, lideri de imparator olmuştu. Bu zaferle

Osmanlı-Sultanlığı İslam’ın Batı’ya yönelmesinde aldığı öncü rolünü

kesinleşiyor ve İslam dünyasında önemli ölçüde saygınlık kazanmasını

sağlıyordu.

Sultan II. Mehmed’in padişahlığında bundan sonraki dönem Avrupa ve Asya

sınırlarına düzenlediği fetihlerle geçti. Avrupa’da Mora’dakİ son Rum

despotluklarını aldı, Sırbistan ve Bosna’yı Osmanlı topraklarına kattı ve Yunan

adalarının çoğunu ele geçirdi. Asya’da Cenevizlilerden Amasra’yı, Müslüman

beyinden Sinop’u ve Yunan imparatorundan Trabzon’u aldı. Ancak daha doğuya

ilerlemeyi ya da Müslüman hükümdarlara karşı savaş açmayı asla istemiyordu.

Sultan II. Mehmed, 1473 yılındaki savaşla kendisine meydan okuyan Doğu

Anadolu ve Mezopotamya Türkmen hükümdarı Uzun Hasan’ı yenilgiye uğrattı.

Ancak bu zaferini ilerletmeye çalışmadı. Bunun nedenleri,XVI.yy tarihçisi

Kemalpaşazade’nin yazmış olduğu sultanın bir konuşmasında şöyle anlatılmıştır:

“Bu saldınsı yüzünden Uzun Hasan’ın cezalandırılması doğru olandı çünkü

İslam’ın büyük sultanlarının hanedanlarının yok edilmesi doğru olmazdı.” Asıl

önemli olan, sultanın,Avrupa’daki önemli işi olan cihada engel olmasıydı.”

Öte yandan Osmanlı sultanları güney ve doğu sınırlarının ötesinde önemli

değişikliklerin olduğu Müslüman topraklarına ilgisiz kalamazlardı.XIII.yy’ın

ortalarından itibaren Mısır ve Suriye’de hüküm süren Memluk sultanlığının

yıkılışı bu değişikliklerden biriydi. Son zamanlarında Mısır sultanlığı bir tür

Arap Bizansı haline gelmişti. Kuzeyde ve doğuda, Anadolu ve İran yaylasında,

İslamiyet’in kültürel ve siyasi liderliğini ele geçirmiş olan Türkler ile İranlılar

arasında yeni devletler ve toplumlar ortaya çıkıyordu. Genellikle Türkler ve

İranlılar’ın kendi dilleriyle adlandırılan yeni bir uygarlık oluşmaya başlıyordu.

Suriye ve Mısır’da, artarak doğudan gelen büyük etkilere rağmen eski düzen

korunabilmişti. Eski İslam kültürü Arapça şekliyle çok uzun yıllar sürmüştü.

Ülkeyi savunan Memluk askerleri Nil vadisini istilalara karşı

korumuşlardı.Çoğunluğu Memlukler’in oğulları ve onların yerine geçenlerden

oluşan Suriyeli ve Mısırlı yetkililer devleti yönetmiş, bununla birlikte de klasik

İslam mirasını korumuş ve yorumlayarak zenginleştirmişlerdi.

Suriye-Mısır sultanlığı, Timur’la yapılan savaş, kötü mali yönetim yüzünden

kaynakların kuruması, kuraklık, açlık ve veba, Memluk düzeninin ve

toplumunun çökmesi başta olmak üzere çeşitli dış etmenlerle ve iç savaşlarla

fazlasıyla güç kaybetmişti.

Son darbeler de kuzeyden ve batıdan olmak üzere dışarıdan alındı.Bunlardan

biri, Portekizliler’in doğu sularına gelmesi sebebiyle ekonomikti. Portekizliler,

Avrupa ile Hindistan arasında oluşturdukları doğrudan deniz yolları sayesinde

Mısır ticaretinin önüne geçtiler. Bu durumun gelecekteki etkileri eskiden

düşünüldüğü kadar büyük olmayacaktı.XVI.yy’da Levant'ta ticaret çok önemli

canlanmalar olmuştur.Ne var ki,durumun yarattığı ilk'etkiler oldukça önemliydi.

Memluk sultanı Kansuh elGuri (1500-1516) zamanında ticaretin ve gelirlerin azalması krize yol açtı.

Venedikliler’in teşvikiyle Hindistan’a bir Mısır filosu çıkardı. Başta birkaç

başarı kazanan filoyu Portekizliler yenilgiye uğrattı. Bunun ardından

Portekizliler Hint okyanusundaki Müslüman ticaret gemilerini yok etmeye

başladılar, hatta Portekiz gemileri Basra Körfezi ve Kızıldeniz’e kadar ilerlediler.

Kuzeyden ise tehlikeli bir askeri darbe alındı. Memluk ile Osmanlı

sultanlarının ilişkileri bir dönem dostluk içinde sürmüştü ama XV.yy’ın ikinci

yarısında bozulmaya başladı. İki devlet, 1485 ile 1490 yıllan arasında savaştılar.

Çoğunlukla Memlukler’in Osmanlılarca karşı üstün olduğu savaşlarda kesin bir

sonuç elde edilemedi.

Askeri denge hızla Osmanlılar yararına değişiyordu. Bu değişiklikte,

Osmanlılar’ın büyük bir etkinlikle ve hızla ateşli silahlan benimsemeleri büyük

önem taşıyordu. Memlukler ise yeni ateşli silahlara karşı istekli değillerdi.

Osmanlılar’ın topraklarında madenler bulunuyordu ama Memlukler’in

topraklarında madenleri olmadığı için ithal etmek zorundaydılar. Ancak bu

somut zorluklardan çok daha önemli olanı, Memluk emirlerinin, eskinin onurlu

ve yasal silahlarına sahip çıkarak ateşli silahları ve kullananları değersiz

görmeleriydi. Son zamanlarında Memlukler’in birkaç umutsuz ateşli silah

edinme çabaları olmuştur. Silahları,siyah köleler ile Memlukler’in yerlilerden

olan çocuklarından oluşan özel askeri birliklere ve paralı yabancı askerlere

verdiler ama bunlar yeterli değildi. Osmanlılar’ın tüfekli piyade ve topçuları

Memlukler’in mızraklı süvari ve okçularından çok daha üstündü.

Osmanlılar’ın Memlukler'e yapılacak son saldırıdan önce daha fazla tehlikeli

başka bir Müslüman düşmanla savaşmaları gerekiyordu. Konstantinopolis’in

fethinden yarım yüzyıl sonra Osmanlılar’ın karşısına Hıristiyan değil, Müslüman

bir rakip çıktı. Bu da İran’ın yeni Safevi hanedanı şahlarıydı. Bunlar köklü bir

Şii hareketinin ardından başa gelerek yüzyıllardan beri ilk defa Akdeniz ile Orta

Asya ve Hindistan kapıları arasındaki bölgenin tamamını içine alan güçlü bir

birleşik devlet kurmuşlardı. Kaynağı radikal Şii öğretileri olan ve Osmanlı

sınırlarının kuzeybatısına yerleşen bu militan yeni güç, Türkiye’de bir tehdit ve

de meydan okuma olarak görülüyor, İran ve Anadolu yaylalarının hükümdarları

arasındaki eski rekabetinin tekrar dirilmesine dini bir nitelik kazandırıyordu.

İran’da bulunan milyonlarca Sünni belki de halkın çoğunluğunu oluşturuyordu.

Osmanlı İmparatorluğu’nda en azından yüz binlerce Şii bulunuyordu ve bunların

da doğudaki yeni Şii rejimine eğilimleri olabilirdi. Safevi şahı ve Osmanlı

sultanı, birbirleri açısından kesinlikle hoşgörü gösterilmeyecek olan gaspçı ve

din düşmanlarıydı. Safevi ailesinin Türk kökenli olması ve Türk olan

Anadolu’da geniş bir destek görmesi Osmanlılar’a yönelik bu tehdidin

ciddiyetini daha çok artırıyordu.

Osmanlılar’ın bu tehdide tepkileri erkenden geldi. 1502 yılında Sultan

Bayezid Anadolu Şiileri’nin Anadolu’dan Yunanistan’a sürülmesini buyurdu ve

îran sınırındaki güçlerine seferberlik ilan etti. 1511 yılında Orta Anadolu’da

Osmanlılar’a karşı tehlikeli bir Şii isyanı başladı. Yaşlı sultan ertesi yıl tahttan

çekilerek yerini ileride adı Yavuz Sultan Selim olacak olan oğlu I.Selim’e (1512-

1520) bıraktı. Çok geçmeden Sultan Selim ile Şah İsmail arasındaki düşmanlık

ve rekabet savaşa dönüştü. İki hükümdar arasında savaştan önce oldukça sert

yazışmalar olmuştur. Bu yazışmaları, sultanın kültürlü beylerin dili Farsça ile,

şahın ise aşiret ve kırsal kökenlerinin dili Türkçe ile yapmış olması dikkat

çekicidir.

Savaşta Osmanlılar zafer kazandı. İran ordusu, 23 Ağustos 1514 tarihinde iki

imparatorluğun sınırlan arasında yer alan Çaldıran ovasında, Osmanlı

yeniçerileri ve topçusu tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. 7 Eylül 1514’te

sultan, İran’ın başkenti Tebriz’i ele geçirdi. Yavuz Sultan Selim, bu zaferinden

sonra, kendinden önceki sultan II. Mehmed gibi doğuya yönelmedi. Şahı

yenilmiş ve güçsüz bir durumda ama yine İran’da bir Şii devletinin lideri olarak

bırakarak Türkiye’ye döndü. Bundan sonra iki imparatorluk arasında zorlu ve

uzun bir çatışma başladı. Bu mücadele sırasında, İran’da Sünniler’in, Türkiye’de

Şiiler’in kanlı bir biçimde bastırılmaları ortak nefreti ve korkuyu şehit olanların

kanıyla beslemiştir.

Tüm bu yaşananlar İslam’ın liderliği ile Ortadoğu’nun denetimi elde etmek

uğrunaydı. Mücadele yalnızca savaş meydanlarında değil, Şii ve Sünni

inançlarının arasındaki propaganda savaşıyla da sürdürüldü ve Osmanlılar’ın

sınırlı zaferleriyle son buldu, Osmanlılar İran imparatorluğunu tümüyle yok

edemediler, ancak sınırlayabildiler. Böylece güneyde Arapça konuşulan ülkelerin

Osmanlı topraklarına katılması fırsatı doğdu. Osmanlılar, 1516-17 yılları

arasındaki bir savaşla son iki buçuk yüzyıldır Suriye, Mısır, ve Batı Arabistan’ı

egemenliğine almış olan Memluk sultanlığını yok ederek, bu ülkeleri ele

geçirdiler. Bu yeni toprakların alınmasıyla birlikte Osmanlı hakimiyeti, güneyde

Afrika ve Arabistan’da Kızıldeniz'in iki kıyısına, doğuda Hint Okyanusu’na,

batıda Fas sınırına kadar Kuzey Afrika’da, sonra da XVI. yy’da Irak'a kadar

genişledi. Bu sırada Osmanlılar, uzun süren bir mücadelenin ardından İranlı

hükümdarlarının elinde bulunan Irak’ı ele geçirmiş ve Osmanlı ordularını Basra

Körfezi’ne kadar indirmişlerdi. Kutsal Medine ve Mekke şehirleri de dahil

olmak üzere İslamiyet’in merkezi toprakların hakimi artık Osmanlı sultanlarıydı.

Kutsal şehirlerin hakimiyeti ile saygınlıktan, merkezi toprakların hakimiyeti ile

de sorumlulukları artıyordu.

Osmanlılar, İranlılar’ı yola getirip, Memlukler’i yıktıklarına göre artık

Avrupa’daki savaşa dönebilirlerdi. İmparatorluk Kanuni Sultan Süleyman

döneminde (1520-1566) gücünün en üst noktasına ulaşmıştı. 1526 yılındaki

Mohaç Savaşı’nda Macaristan krallığı ordusu Osmanlılar tarafından bozguna

uğratıldı. Kemalpaşazade Osmanlı zaferini şöyle kutlamıştır:

2

"Muhteşem ordular, ateş gibi parıldayan kılıçlarıyla ölüme mahkum ancak

yine de cesur kafirlere saldırdılar. Tıpkı bir savaş bayramındaki şarap

kadehleri gibi kırmızı renkteler, başları erguvan çiçekleri gibi, gözleriyse birer

akik taşı ve elleri de mercan gibi parıldıyor... Savaş, gökyüzü kan kırmızısı

oluncaya dek sürdü... ”

Kral zorlu bir savaşın ardından yenilir:

“Sultanın buyruğuyla yeniçeri tüfekçileri düşmana ateş açtılar... Ve o anda

yüzlerce batta binlerce düşmanı cehenneme gönderdiler... Kral da hem bu

dünyayı hem de öbür dünyayı kaybetmişti. ”

Bu zaferin ardından Kanuni Sultan Süleyman'ın orduları Macaristan’ı

geçerek 1529 yılında Viyana’yı ilk kez kuşattılar. Doğuda Hint Okyanusu’nda

Osmanlı donanmaları Portekizlilere meydan okuyorlardı. Müslüman deniz gücü,

batıda Kuzey Afrika'nın denetim altına alınmasıyla Batı Akdeniz’e kadar

ilerlemiş, Atlantik Okyanusu’na ve Batı Avrupa kıyılarına baskınlar yapmaya

bile başlamıştı. Hıristiyan dünyasını bir kez daha İslamın yayılması tehdidiyle

karşı karşıyaydı. Haçlı seferleri son bulmuş ve cihad tekrar başlamıştı. Elizabeth

döneminde Türkler’in tarihini yazan Richard Knolles, Türk imparatorluğuna

“Dünyanın şimdiki belası” derken Avrupa’daki ortak görüşü ifade

ediyordu.XVI.yy Türkler’in doruğa ulaştıktan sonra gerilemeye başladıktan

yüzyıl olmuştur. Orta Avrupa’da ilk Viyana’yı alma çabasından sonra yüz elli yıl

sürecek ama sonuçsuz kalacak kanlı bir mücadele başladı. Bu dönem 1683

yılındaki ikinci Viyana kuşatılmasıyla sona buldu. Bu kez, kesin ve tam bir

yenilgi alan taraf Türkler olmuştu. Osmanlılar’ın doğuda önce Mısır, sonra

Irak’taki üslerinden denizdeki güçleri devam etti. Osmanlı valileri bir süre

Afrika Boynuzu ve Yemen’e yerleştirdiler. Avrupalı Hıristiyan düşmanlarını

korumak isteyen yerel Müslüman hükümdarlar Güneydoğu Asya’ya bir Osmanlı

topçu birliği yollamışlardır. Ne var ki, tüm uğraşlar boşaydı, Portekiz ile öteki

Batılı savaş gemilerinin karşısında Osmanlı donanması bile güçsüz kalıyordu.

Osmanlılar’ın yerel Müslüman hükümdarlardan aldıkları desteğe rağmen, Batı

Avrupa’nın güçlenmeye devam eden donanmaları karşısında Güney ve

Güneydoğu Asya’dan çekilmeleri zorunlu oldu.

Osmanlılar, 1571 yılındaki İnebahtı deniz savaşıyla da Akdeniz’de ilk büyük

yenilgiye uğradılar. Sadrazam Lütfi Paşa Kanuni Sultan Sülayman’a deniz gücü

sorunuyla ilgili şunları söylemiştir: “Karaya hükmeden çok olmuştur. Kafirler

denizde bizden üstünler. Onları yenmeliyiz.”

3

İnebahtı Savaşı, Hıristiyan Avrupa tarafından büyük bir zafer şeklinde

kutlandı. Ancak bu zafer, Osmanlı donanmalarının Asya denizlerinde yenilgiye

uğratılıp yok edilmesinin yanında çok da önemli değildi. Kısa sürede Osmanlılar

Akdeniz’deki deniz güçlerini çoğaltmışlar, böylelikle Avrupa’daki topraklarını

saldırılara karşı koruyabilmişlerdir. II.Sultan Selim (1566-1574) ile sadrazamı

Sokollu Mehmed Paşa’nın İnebahtı’da batırılan gemilerin yerine yeni bir

donanmanın yapılmasıyla ilgili konuşması, bir Türk tarihçisi tarafından şöyle

aktarılmıştır: “Sultan yeni donanmanın maliyetini sorduğunda sadrazam,

“İmparatorluğumuz o kadar güçlüdür ki, istersek atlastan yelkenleri,ibrişimden

halatları ve gümüşten çıpaları olan bir donanma inşa edebiliriz.”

4 demişti.

Gerçekten de donanma yeniden yapılarak Müslüman deniz gücü Yakındoğu

ve Kuzey Afrika’da üslendi. Sonra da XVII.yy’da Akdeniz’e hakim olmayı ve

Atlantik’e açılmayı sürdürdü. Hıristiyan Avrupa’ya oranla, İslam dünyasının

gerçek gücü önemli derecede zayıflamıştı, ancak Osmanlı askeri gücü sayesinde

hem Hıristiyanlar hem de Müslümanlar bu gerileyişin henüz farkında değillerdi.

XVI.yy ortalarında, Kanuni Sultan Süleyman’ın sarayındaki Kutsal Roma

împaratorluğu’nun elçisi Busbecq, büyük bir Osmanlı gücü altında yaşan

Hıristiyan Avrupa konusundaki endişelerini şöyle ifade etmiştir:

5

"Bizim lehimizde yalnızca İran hareket etmektedir ve düşman bize

saldırmaya hazırlanırken arkasındaki tehlikeye dikkat etmelidir... İran

yalnızca kaderimizi geciktirir bizi kurtaramaz. Türkler İran'la işlerini

bitirince, Doğu ’nun tüm desteğiyle boğazımıza sarılacak. Bunun için ne

kadar hazırlıksız olduğumuzu söylemeye dilim varmıyor.’

Osmanlılar “İran ile hesaplaşmadılar.” 19.yy başlarına kadar doğu komşuları

ve rakipleriyle mücadeleyi sürdürdüler ama artık Türkiye de, İran da Batı’yı

tehdit edecek halde değillerdi.

Mısır Memluk sultanlarının yaptığı gibi İran hükümdarları da ateşli silahlara

pek sıcak bakmadıklarından, başlangıçta bu silahlan almak için çok istekli

değillerdi. Onlar da tıpkı Memlukler gibi Osmanlı tüfekçilerini ve topçusunu

görünce yanıldıklarının farkına vardılar. Ancak Memlukler’den farklı olarak

yıkılmamış ve aldıkları dersleri uygulama olanağı elde etmişlerdi. XVI. özellikle

de XVII. yy’da İran şahları ordularına tüfek ve top almışlardı. Venedik, Portekiz

ve İngiltere önemli ikmal kaynakları olmuştur.

İranlılar başlangıçta istekli olmamalarına rağmen, silah üretimini ve

kullanımını kısa sürede öğrendiler. 24 Eylül 1572 tarihinde Venedik elçisi

Vincenzo di Alessandri’nin Onlar Konseyi’ne verdiği raporda açıkladığı gözlemi

söyledin

6

"Kullandıkları silahlar mızrak, kılıç ve arkebüzdür ve silahları tüm diğer

ülkelerin silahlarından daha üstün, çelikleri de daha iyidir.Arkebüzlerin

namlularının uzunluğu çoğunlukla altı karıştır ve yaklaşık olarak üç onstan

biraz daha hafif olan gülleler atarlar. Bunları yaylarını çekmeyi ya da

kılıçlarım kullanmayı aksatmadan kolayca kullanırlar. Kılıçlarına gerek

duyana dek eyerlerinde asılı tutarlar. Arkebüzü sırtlarına astıkları ve

kılıçlarını ellerinde tuttuklarından bir silahı kullanmaları ötekini engellemez.

”

Kılıç, yay ve ateşli silahı neredeyse aynı anda kullanabilen İranlı süvarinin

resmedildiği tablo, gerçekleşen değişikliklerin karmaşasını başarıyla

simgelemektedir.XVI. ve XVII.yy’da ateşli silahlar İran hükümdarları tarafından

istenmeyerek de olsa kullanılmaya başlanarak, askerlerinin çoğunluğunu bu

silahlarla donatılmıştır. Kuşatmalarda, onlar kadar yoğun olmamakla birlikte

tıpkı Osmanlılar gibi top kullanıyorlardı. Sahra topçusunu kısıtlı ve genellikle de

etkisiz bir şekilde kullanıyorlardı.

Şah Abbas. (1587-1629), Şah İsmail’den sonraki hükümdarlardan en ilginç

olanıdır. Şah Abbas’ın Osmanlı modeline göre yeni bir piyade ve topçu birliği

kurması yaptığı en önemli iştir.1598 yılında yirmi altı kişiyle İran’a gelerek uzun

süre şahın hizmetinde bulunan Robert ve Anthony Shirley adlı İngiliz kardeşler,

bu birliğin kurulmasında Şah Abbas’a yardım etmişlerdir.Şah Abbas ilk olarak,

İran'ın doğu eyaletlerinde pek çok şehri ele geçiren Orta Asya özbekleri’ni

durdurdu. Bunu başarabilmek için de Osmanlılar ile barış yaptı ve Gürcistan,

eski Safevi başkenti Tebriz ile Azerbeycan’ı onlara bıraktı. Özbekler’e

uyguladığı başarılı politikası sayesinde doğudaki kaybetmiş olduğu yerleri geri

aldı ve yeniden gözünü batıya dikti. 1603 yılında Tebriz’i alarak ilerlemeyi

sürdürdü ve daha önce Osmanlılar tarafından fethedilmiş olan Irak topraklarının

büyük bölümünü ele geçirdi, l6l6 yılında Hindistan’da Surat’ta çalışmaya

başlayan İngiliz Doğu Hindistan Şirketi, Şah Abbas hükümdarlığı zamanındaki

önemli bir diğer olaydır. Portekizliler o döneme dek İran’daki Batılı ticaretin

neredeyse tamamını ellerinde bulunduruyorlardı, ancak İngilizlerin bu girişimini

durdurmayı başaramadılar. 1622 yılında İngiliz tüccarları bir Iran ordusunun,

1514 yılından bu yana Portekizliler’in elinde olan Basra Körfezi’ndeki

Hürmüz’ü ele geçirmesine yardım ettiler. Bu olay için yazılan bir destan ile İran

ordusunun, bu başarısı kutlandı.

“Büyük” olarak anılan Şah Abbas dönemi Safevi çağının zirvesiydi.

Portekiz, Hollanda ve İngilizler arasındaki Batılı güçlerin Basra Körfezi ve Hint

Okyanusu’ndaki rakip durumlarının, şahın yakalayıp faydalanmada gecikmediği

avantajları vardı. 1597 yılında Şah Abbas başkenti tekrar taşıdı, daha önce de

Tebriz’den Kazvin’e taşmıştı. Başkenti bu defa, doğudaki ve batıdaki düşmanları

olan Özbekler’e ve Türklerce karşı harekatlarını daha yakından izleyebileceği ve

daha merkezi bir konumdaki İsfahan’a taşıdı, İsfahan’da Şah Abbas zamanında

yapılan yeni yapılar şehre kalıcı bir güzellik kattı ve orada yaşanların “İsfahan

nısf-ı cihan" (Isfahan dünyanın yansıdır) diye gururlanmalarını doğruladı.

Safevi hanedanı, Şah Abbas öldükten sonra hızla çökmeye

başladı.Osmanlılar Şah Abbas’ın onlardan geri aldığı yerleri ve Bağdat’ı yeniden

aldılar. İran'ın doğudaki komşuları olan Afganlar ve Özbekler saldırılarına

devam ettiler. Kafkasya sınırlarına Kazakların akınlar yapmaya başladıkları

sırada, ilk Rus heyeti 1664 yılında İsfahan’a girdi.

O sırada kuzeyde uzun dönemde büyük önem kazanacak birtakım gelişmeler

oluyordu. 1480 yılında Moskova çan Büyük İvan, Rus tarihçileri tarafından

“Tatar boyunduruğu” olarak adlandırılan durumdan, bağımlılıktan ve haraç

vermekten sonunda kurtulmuştu. Ruslar tıpkı Batıdaki Portekizler ve İspanyollar

gibi, ancak daha başarılı bir şekilde ülkelerini Müslüman egemenliğinden

kurtarmış ve eski efendilerini kendi topraklan-na geri göndermeye başladılar.

Uzunca bir uğraştan sonra 1552 yılında Volga Tatarları’nın başkenti Kazan’ı ele

geçirdiler. Bundan sonra da bölge daima Rus yönetiminde kaldı. Ruslar, Volga

üzerinden aşağı inerek 1556 yılında Hazar kıyısındaki Astrakhan limanını

aldılar. Artık Ruslar Volga ırmağının tamamını ele geçirmişler ve Hazar

Denizi’nde bir köprübaşına sahip olmuşlardı. Güneye indikleri sırada Müslüman

düşmanlarının çoğunu yenmişlerdi ve Osmanlı Kırım Tatar topraklarına doğru

ilerliyorlardı.Bu tehlikenin farkında olan Osmanlılar karşı koymaya çalışıyorlar

ama sonuç alamıyorlardı. Osmanlılar’ın bir sefer düzenleyip Astrakhan’ı alma

ve donanmalarını Karadeniz’den Hazar’a çıkartmak için Volga ile Don ırmakları

arasında bir kanal açma planlan da gerçekleşemedi. Bir süre daha Kırım'ın Tatar

hanları Ruslar’a direnerek Osmanlı sultanlarına bağlı kaldılar. Bu süre boyunca

Karadeniz Tatar ve Türk denetimi altında bulundu. Çoğunluğu gıda maddesi ve

Doğu Avrupalı kölelerden oluşan önemli bir ticaret İstanbul ile Kırım arasında

sürdü.

Öte yandan Ruslar da ilerlemeye devam ediyorlardı. XVIL yy’da Astrakhan,

Ruslar’ın kuzey Kafkasya'nın bağımsız Müslüman devletlerine doğru yayılma

merkezleri haline geldi. Sonra da Volga ve Don ırmaklarının ağızları arasındaki

Rus imparatorluk eyaletinin yönetim merkezi oldu. 1637 yılında, Karadeniz’deki

Türk Azak deniz kalesi bağımsız hareket eden Don ;Kazakları tarafından

fethedildi. Don Kazakları kaleyi yıllarca Türk kara ve deniz saldırılarına karşı

ellerinde bulundurdular,sonra da Rus çarına hediye ettiler. Ancak Osmanlı

İmparatorluğu ile savaşa girme tehlikesini göze alamayan Rus çan bu hediyeyi

kabul etmek istemedi.Karadeniz’e gidecek Rus yolu henüz açık olmamakla

birlikte artık belliydi.

1602 yılında Kutsal Roma imparatoru ile Osmanlı sultanı arasında yapılan

Zitvatorok Antlaşması önemli bir değişikliğin göstergesiydi. Antlaşma Habsburg

ve Osmanlı imparatorluklarının sınırını çizen ırmağın üzerindeki bir adada

imzalanmıştı.Bu anlaşma, eskiden yapılanlar gibi zaferi kazananın başkentinde

dikte ettiği bir barış olmamış, eşitler arasında tam da sınırda yapılan bir uzlaşma

olmuştur. Bu değişikliği simgeleyen başka bir şey de, o güne dek Türk

belgelerinde “Viyana kralı”şeklinde küçümsenen Habsburg hükümdarı için

Osmanlı sultanına ait “padişah” unvanının kullanılmasıydı.Osmanlılar’ın

Avrupa’ya girdikleri ilk zamanlarda gerçek anlamda bir antlaşma da görüşme de

yapılmamıştı. Dini bir görev olan ve İslam ile kafir düşmanları arasında sürekli

yapılan savaşlar, ara sıra barışlarla dururdu. Bu barışlar da Osmanlılar tarafından

yenilen düşmanlarına İstanbul’da dikte edilirdi. Sonuç olarak Zitvatorok

Antlaşması koşulların değiştiğini gösteriyordu. Dolayısıyla kavramlar ve

yöntemler de değişmişti.

İstenmeden verilen eşitlik ödünü ile başlayan XVII. yy bir yenilginin kesin

olarak kabul edilmesiyle son bulmuştur. Hıristiyan ve Müslüman dünyalarında

askeri ve siyasi güç dengesindeki değişiklik oldukça yavaş olduğu için derslerin

çıkarılması, anlaşılması ve uygulanması zaman almıştır. Ekonomik eşitsizlik

hemen kavranmamıştı, ancak kavranışı çok derin ve kesin olmuştu. Avrupa’nın

ticaret merkezleri, dolayısıyla da güç merkezleri okyanuslardaki keşiflerin

sonucunda Akdeniz’den Atlantik’e, Orta ve Güney Avrupa’dan Batılı denizci

devletlere kaymıştı.

Batılılar, Ortadoğu’da ve başka bölgelerdeki İslam devletleriyle olan

alışverişlerinde önemli üstünlüklere sahipti. Atlantik fırtınalarına dayanacak

şekilde yapılan gemileri, Müslümanlar’ın Akdeniz ve Hint Okyanusu’ndaki

gemilerinden oldukça ağır ve büyüktü. Gemi yapımcılarının tasarladığı,

Atlantik’te eğitim almış kaptanların yönettiği bu gemilerin manevra yetenekleri

çok daha fazlaydı ve çifte avantaja sahiplerdi: Barış zamanında daha fazla yükle

daha uzaklara daha düşük maliyetlerle gidebiliyorlar, savaş zamanında da daha

fazla top taşıyorlardı. Batı Avrupa’daki denizci devletler, Güney ve Güneydoğu

Asya ile Orta Amerika’daki tropik ülkeleri sömürgeleştirip önceden hiç

bilinmeyen ya da Avrupa’da yetişmeyen ürünler yetiştirmişlerdi. Bu devletler,

ekonomilerindeki gelişmeler ve Amerika’dan gelen altın sayesinde, Ortadoğu

pazarlarına oldukça geniş bir ürün çeşidi sunmaya başlamışlardı.

Ekonomik kültürde de hızla artmaya devam eden farklılıklar, ticari alandaki

değişiklikler kadar önemliydi. XVI. yy’da ve sonrasında Avrupa devletleri

üretici güdümlü ekonomiler ve merkantilist politikaların yönlendirmesiyle,

ticaret şirketlerini koruyarak ekonomik enerjilerini yoğunlaştırmaya ve ticari

etkinliklerini artırmaya başlamışlardı. Endonezya ve Hindistan’a yalnızca tüccar

olarak değil, yönetici olarak da yerleşen Batı Avrupalılar,denizdeki güçleri

sayesinde baharat ve başka önemli ürünlerin Afrika ile Asya arasındaki ticaretine

hakim olmuşlar, böylelikle ticari etkinliklerinin kapsamı önemli ölçüde

büyümüştü.

Yalnızca Batı’nın yükselişi, iki dünya arasındaki ekonomik dengedeki

değişikliği açıklamada yeterli olmayacaktır. Müslüman gücündeki gerilemenin

nedenlerini görmek için iç değişiklikleri dikkate almak gerekmektedir.

Çağdaş Avrupalı gözlemcilerin XVI.yy’ın ilk yarısında en görkemli

dönemini yaşayan klasik Osmanlı sisteminde etkin ve merkezi bir

mutlakiyetçilik modelini ve örneğini görmelerine şaşırmamak gerekir. Eski

Avrupa sisteminde yerleşmiş ayrıcalıklara sadık kalanlar için sultanlık keyfi ve

kaprisli korkunç bir güçtü. Öte yandan Avrupa'nın milli devlette aydınlanmış

kral despotizmi çağını sabırsızlıkla bekler de Türkiye’de disiplinli bir modem

monarşi olduğunu düşünüyorlardı.

Makyavel ve başka Avrupalı siyasi düşünürler Fransız kralının güçsüzlüğünü

Türk sultanının gücüyle karşılaştınrken her iki ülkede de zaman içinde bu iki

hükümdarın rollerini tersine çevirecek süreçler başlıyordu. Fransa’da iş adamları

sarayın ileri gelenleri durumuna gelecek, özerk bölgeler idari bölgeler olacaktı.

Kral halkı ve ülkesi üzerinde “Devlet Benim" diyecek ölçüde güç ve otorite

kazanacaktı.

1520 yılında Kanuni Sultan Süleyman’a Hz. Osman'ın kılıcı verildiğinde,

Karadeniz’den Hint Okyanusu’na, Macaristan’dan İran sınırlarına dek büyük bir

imparatorlukta kusursuz bir mutlakiyetçi hükümetin efendisi olmuştu. Gücü

Şeriatın değiştirilemez hükümleriyle sınırlıydı ama mutlak gücünü de Şeriattan

alıyordu. Adeta sultanın özel köleleri olan hükümet ve ordu,yani yönetenlerle

savaşanlar, halk karşısında ayrıcalıklı ve bağışıklığa sahiptiler ama sultanın

iradesi karşısında herhangi bir hakları yoktu. Eski kadroların yerine mütevazi

kökenlerden gelen yeni köleler getiriliyor, böylece de güç merkezlerindeki

babadan oğula geçen aristokrasinin gelişmesi önleniyordu. Öte yandan sultana

geri alınabilen tımarlarla bağlı olan feodal sınıf da tarımı geliştirip kırsal alanın

refahını sağlayacak ölçüde güvenlikteydi.

XVI.yy’da Avrupa’yı yeni siyasi ve ekonomik gelişme yollarına iten büyük

tehdit, Osmanlı İmparatorluğu açısından herhangi bir zorluk çıkarmadığı için bir

motivasyon da yapmıyordu. Avrupa devletleri arasında yalnızca Türkiye, yeni

savaş makinesini organize edecek ve finansmanını yapacak merkezi denetime,

insan gücüne, toprağa ve kaynağa sahipti. Avrupa ülkeleri, yoğun bir çalışma ve

ilerleme çağına başlıyorlardı, öte yanda Türkler ise rahatlarını bozmuyor, hareket

etmiyor, dolayısıyla da geri kalıyorlardı.

Osmanlı tarihçilerine göre, İmparatorluğun çöküşü Kanuni Sultan

Süleyman’m ölümüyle başlar. Gerçekten de XVI.yy’ın ikinci yarısında Osmanlı

kurumsal yapısındaki çözülmenin ilk belirtileri ortaya çıkmaya başlanmıştır. Bu

belirtileri Osmanlı devlet adamları XVI.yy sonlarından Osmanlı

İmparatorluğu’nun son günlerine dek yazılı olarak tartışmışlardır.

Sipahi sınıfının bozulması, sıkça tartışılan bu belirtilerden biridir. İlk

zamanlamada Osmanlı devletinin bel kemiği olan bu feodal sınıf, uzunca bir süre

bu önemini kaybetmemiştir. Sultanın feodal tımarlardan toplanan askerler yerine,

daha etkin ve daha bağımlı profesyonel “köleler’i tercih etmesi çöküşü

tetikleyen etmenlerden biridir. Başka bir etmen de, savaştaki teknolojik

gelişmeler nedeniyle daha uzun süreli ve uzman alaylara,lağımcılara,

istihkamcılara ve topçulara ihtiyaç olması ve bunların feodal süvarinin

önemini,tümüyle yok etmese de,azaltmış olmasıdır.

Askerlik hizmeti koşuluna bağlı olan Osmanlı tımarı devredilebiliyor ve geri

alınabiliyordu. Uygulamada bir sipahinin oğlu babasının tımarına sahip

olabiliyordu ama bu bir hak değildi ve askeri hizmet becerisine bağlıydı.

Sipahiler sürekli bir tımardan ötekine ya da bir bölgeden başka bölgeye

gönderilirdi.XVI.yy sonlarında, tımar sahibi ölünce tımarı sonlandırarak toprağı

sultanın arazisine eklemek yaygınlaşmaya başlamıştı.XVI. yy dan itibaren tapu

kayıtlarında tımar arazisindeki düşüş oranında beylik arazide artışa rastlanır ve

özellikle Asya’da daha fazla, Avrupa'da daha az görülür.

Feodal sipahiler azalırken düzenli ordu da artıyor ve orduyu besleme masrafı

da gitgide çoğalıyordu. Büyük olasılıkla, boş tımarlara el konmasının öncelikli

nedeni de budur. Sultan, hızla nakit para sağlamak üzere, toprakların gelirlerini

toplamakla uğraşmak yerine birtakım ayrıcalıklarla topraklan kiraya veriyordu.

Bunlar askeri değil parasaldı; kimilerinin kullanma hakkını verir, kimilerini

mültezimlere dağıtırdı. Bu haklar başlangıçta kısa süreliydi ama daha sonra

mültezime ömür boyu hak verildi. Bir süre sonra da amacı dışına çıkarak miras

bırakılabilir hale gelmesi toprağa yabancılaşmaya yol açtı. Giderek bu sistem

İmparatorluğun tamamında yaygınlaştı. Sarayın ileri gelenlerine ya da

gözdelerine pek çok tımar verildi ve bunlar da aynı şekilde amacı dışında

kullanılmaya başlandı. Sonunda da bazı sipahiler bile tımarlarının gelirlerini

toplamayı mültezimlere bıraktılar.

Toplumsal ve ekonomik gücün kaynağı iltizamın yerel denetimiydi. Bu kira

sözleşmeleriyle taşrada yeni bir mülkiyet sahibi sınıf ortaya çıktı ve yerel

olaylarda önemli roller almaya başladı. Köylü ile devlet arasına girerek gelirin

büyük bölümüne el koydu. Teoride yalnızca mültezim sıfatıyla toprağı ellerinde

bulunduruyorlardı ama bu yeni toprak sahipleri, devletin güçsüzleşerek taşranın

denetimini kaybetmesiyle hem topraklarını genişlettiler hem de güvencelerini

arttırdılar,hatta XVII.yy’da devletin bazı görevlerini bile gasp etmeye başladılar.

Osmanlı tarihinde bu sınıfa “ayan adı” verilir. Ayan terimi çok eskiden beri

taşra ya da yörenin ileri gelenleri anlamında,özellikle de tüccarlar için

kullanılmıştır ama artık önemli siyasi görevleri bulunan eski ve yeni toprak

sahipleri toplumsal grubu ya da sınıfı için kullanılmaya başlamıştı. Gaspçı olarak

görülen ayanlar başlangıçta direnişle karşılaştılar.XVHI.yy’da taşra işleri, hatta

taşra şehirlerinin yönetimi, mali ve idari sıkıntılar içindeki merkezi hükümet

tarafından gitgide mülkiyet sahibi toprak sahiplerine benzeyen ayanlara

bırakıldı.

Feodal sipahilerin orta direğini oluşturdukları taşrada bu gelişmeler olurken,

kölelik kurumunda da köklü değişiklikler gerçekleşiyordu. XVI.yy’ın ikinci

yansında, bu değişiklikler, askere alma politikasındaki bir değişikliğin ilk

belirtileriyle başlamıştı.Yeniçeri ordusu ayrıcalıktan olan kapalı bir kurumdu.

Yeniçeriler, başlangıçta yalnızca Hıristiyan tutsak ve köleler içinden devşirme

olarak seçilirlerdi.

Yeniçeri ordusu kuruluşundan itibaren Bektaşilik tarikatıyla ilişkideydi ve bu

tarikatın üyeleri olan yeniçerilerin arkadaşlarından başka aileleri, kışlalarından

başka evleri olmazdı. Yalnızca yeniçeri subayları, emekli ya da garnizon

işlerinde çalışan yaşlı askerler evlenebilirlerdi. Yeniçeri talimatnamesi anlamına

gelen Kavanin-ı Yeniçeri yari da bu konu şöyle anlatılmıştır:

7

"Çok eskilerden beri, yeniçerilerin evlenmeleri yasaktır. Sultanın izniyle

yalnızca subaylar ve askerlik için yaslanmış erler evlenebilirler. Yeniçeriler

cinsel perhiz yaptıklarından onlar için yapılmış kışlalarda yaşarlar."

Yeniçeriliğin satın alma ve miras yoluyla geçmesi yeniçeri ordusunun

çöküşünü başlatmıştır. Başlangıçta hem devşirme yöntemiyle hem de bu yeni

yöntemlerle yeniçeri olunurken, zamanla devşirme kurumu tamamen yok olmuş

ve yeniçeri evlilikleri artmaya başlamıştır. Kanuni Sultan Süleyman zamanında

bu adet oldukça yaygınlaşmış,II.Selim’in tahta geçişinde de bir hak olarak

verilmiştir. Bunun ardından yeniçerilerin büyük çoğunluğu evlenerek aileleriyle

beraber yaşamaya başlamışlardır.

Evlilik çocuk sahibi olmak da demekti. Doğal olarak, ayrıcalıklı gruplardaki

babalar, aynı ayrıcalıkları oğullan için de istiyorlardı. Arkası kesilmeyen bu

istekler nedeniyle, II.Selim 1568 yılında yeniçerilerin oğullarını asker adayları

olarak esami defterlerine yazdırmalarını kabul etti. Çocuklara küçük bir harçlık

ve tayın veriliyor, zamanı geldiğinde de yeniçeri ordusuna almıyorlardı. Bu yeni

yeniçeriler gerçek kölelerden ayrılabilmeleri için “köle oğulları” olarak

adlandırılıyorlardı ve devşirme yöntemiyle alınanlar kadar özenle seçilmiyor,

sıkı eğitim almıyorlardı. 1592 yılına gelindiğinde yeniçeri ordusunun çoğunluğu

bu yeniçerilerden oluşuyordu.

Böylece, kölelerden asker yapma disiplini bozuldu ve bir daha düzelmedi.

XVI.yy sonlarında İran ile savaşılırken, ordunun durumu ve kökeni dikkate

alınmayarak para karşılığı adlarını yazdıracak herkese esami defterleri açıldı.

Sultan Murad Han dönemindeki (1574-1595) durum, tarihçi Selanikli Mustafa

tarafından şöyle aktarılmıştır:

8

“Yeniçeri ve topçu alayları, çiftliklerini terk eden çiftçilere, köylülere,

Lazlar’a, Ruslar’a, Museviler'e, Çingeneler'e açıldı. Bunların orduya

girmesiyle saygı ve gelenek tamamen kayboldu, devlete saygı gösterilmez hale

gelindi. Hem yetenek hem de beceriden yoksun kişiler iktidar makamlarına

geldiler. ”

Giderek yaygınlaşmaya başlayan bu şikayete Koçu Bey Risalesinde de yer

verilmiştir. Koçu Bey, yaşadığı XVII.yy başlarında yeniçeri ordusuna her türlü

serserinin girdiğini şöyle ifade etmiştir: “Lazlar, Kürtler, Türkmenler,

Çingeneler, dinleri bilinmeyenler, yabancılar, şehirliler, göçerler, şurupçular,

eşkiyalar, katır ve deve sürücüleri, yankesiciler ve hamallar orduya katıldığı için

disiplin ve düzen kalmadı, gelenekler ve yasa çiğnendi.”

9

Koçu Bey de Makedonya’da Goriça’dan bir devşirmeydi ve ordunun geldiği

duruma çok endişelenerek, sultana ordusunu bu serserilerle doldurması

gerekmediğini şöyle ifade ediyordu:“Hâlâ Arnavutluk’ta ve Bosna’da cesur

insanlar var.”

Artık çok geçti. XVI. yy sonlarında mali ve askeri baskılar nedeniyle rastgele

ve acele askere seçme sonucunda hızlı bir değişim süreci yaşanmaya başlamış ve

çok kısa sürede yeniçeri ordusunun yapısı tamamen değişmişti. Devşirme

yönteminin bırakılarak özgür doğan Müslümanların alınması sonucunda, ordu

babadan oğula geçen ve kıskançlıkla korunan ayrıcalıklara sahip bir kurum

durumuna geldi. Orduya alınmak için başlıca yol mirastı ancak esnaf ve tüccarlar

da yeniçeri esami defterlerinde para ödeyerek yer alabiliyorlardı. Sözde hâlâ

sultanın köleleri olan yeniçeriler zaman zaman sultanın efendileri durumuna

geliyorlardı. Asker adı altında bir tür silahlı çete olmuşlardı. Din ya da saray

kaynaklı bir kışkırtma ya da kendi çıkarları ve söz konusu olduğunda sokaklarda

dövüşmeye hazırlardı ama artık savaşta disiplinli bir düşman karşısında

duramazlardı.

Saraya ve devletin üst makamlarına memur yetiştiren Enderun okulu da

devşirme yönteminin bırakılmasından önemli ve ani bir şekilde etkilendi.

Avrupa’dan gelen kölelerin azalması nedeniyle Kafkasya’dan köle ithal

ediliyordu. Ortadoğu haremlerinde Kafkas kadınların daima özel bir yerleri

vardı. Özellikle Mısır Memluk sultanlığının geç döneminde Kafkas erkek köleler

önemli roller almışlardı ancak Osmanlı İmparatorluğu’ndaki rolleri küçük

olmuştu ve orduda da köle kurumunda da Avrupa ve Balkan kökenli kölelerin

gölgesinde kalmışlardı. Bu durum XVI. yy sonlarına doğru değişmeye başladı.

Abhazlar, Çeçenler, Çerkezler ve Gürcüler olmak üzere Kafkasya kökenliler

imparatorluğun yönetici seçkinleri içinde yükselmeye başladılar. Hadım

Mehmed Paşa, Kafkasya kökenli ilk sadrazamdır. Gürcü kökenli bir saray

hadımı olan Hadım Mehmed Paşa, 1622-1623 yıllarında dört ay sadrazamlık

yapmıştır. Bundan sonra Kafkasyalılar’ın sayısında büyük artış olmuş, XVIIXVIII.yy’da pek çoğu vezir, vali ve general olmuşlardır.

Başkentte grupların çatışması da çeşitli şekillerde sürüyordu. Bu çatışma, bir

tarafta imparatorluk yönetiminin her yanına dağılmış köle veya özgür insanların

olduğu saray ile harem,öteki tarafta da bürokrasinin özgür doğanlarının ve dini

hiyerarşinin desteklediği sadrazamlık olmak üzere iki kutup arasında

gerçekleşiyordu.

Osmanlı İslamiyeti ile Hıristiyan Avrupa çatışması, genellikle zamanın özgür

dünyası ile Sovyetler Birliği arasındaki çatışmaya benzetilir. Bu benzetme yanlış

da değildir. Batı, iki örnekte de, sürekli çatışmanın kesin bir zaferle

sonuçlanacağı dogmatik inancında olan yayılmacı ve militan bir toplum ile

devlet anlayışına sahipti, ama bu benzetme daha ileri götürülmemelidir. Osmanlı

İslamiyeti ile Hıristiyan Avrupa çatışmasında her iki tarafta da dogmatizm vardı

ama Türkler daha hoşgörülüydü,XV-XVI.yy’da göçmenlerin, Lenin’in deyişiyle

“ayaklarıyla oy verenlerin” yönleri bugünkü gibi Doğu’dan Batı’ya doğru

değil,Batı’dan Doğu’ya doğruydu. 1492 yılında İspanya’dan kovulup Türkiye’ye

sığınan Museviler tek örnek değildi. Kiliselerin baskısı yüzünden ülkelerinden

kaçan Hıristiyanlar da Osmanlı topraklarına sığınmışlardı. Osmanlılar’ın

Avrupa’daki egemenlikleri son bulduğunda, yüzyıllardan beri yönetimleri altında

olan Hıristiyan milletler kültürleri, dinleri ve dilleri, hatta bazı kurumlarıyla

ayaktaydılar ve ayrı milli kimliklerini devam ettirmeye hazırdılar. Öte yandan,

İspanya’da Arap ve Balkanlar’da Türk egemenlikleri son bulduğunda oralarda

kalan Müslümanlar için aynı durum söz konusu değildi.

Osmanlı egemenliğinden yalnızca Avrupalı mülteciler yararlanmıyordu,

fethedilmiş ülkelerdeki köylülerin de durumlarının düzeliyordu. Osmanlı

imparatorluk hükümeti düzensizlik ve çatışma olan yerlerde güvenliği ve birliği

sağlıyordu. Ekonomik ve toplumsal açıdan da önemli sonuçlar söz konusuydu.

Toprak sahibi olan eski aristokrasinin büyük çoğunluğu fetih savaşlarında

ortadan kaldırılmış,sahipsiz kalan toprakları da Osmanlı askerlerine tımar olarak

verilmişti. Ancak tımar, Osmanlı sisteminde vergi toplama hakkı anlamına

geliyordu. Teoride, tımar sahibi ömür boyunca ya da kısa bir süre askerlik

hizmetine çağrılmazdı ve tımarlar miras yoluyla devredilmezdi. Köylülerin de

Osmanlılar’ın hem mülkiyetin bölünmemesi ve hem de tek elde toplanmama

gelenekleriyle korunarak bir tür miras bırakma biçimleri vardı. Bu sayede,

çiftliklerinde daha önceki Hıristiyan hükümdarlar zamanındakinden daha çok

özgürlerdi. Daha önceki ve komşu ülkelerdekine oranla daha insanca toplanan,

daha düşük vergi ödüyorlardı. Bu refah ve güvenli ortam, Osmanlı yönetiminin

daha az çekici olan başka yönleriyle uzlaşmalarını ve Batı’dan gelecek milliyetçi

düşünce akımına dek Osmanlı topraklarında sakin ve uzun bir dönemin

sürmesini sağlamıştı.

XIX.yy sonuna dek Avrupa’dan Balkanlar’a gidenler tarafından Balkan

köylüsünün mutlu ve refah durumundan söz edilmiş, bu durum. Hıristiyan

Avrupa’daki olumsuz durumla karşılaştırılmıştır.Bu çelişki durum,XV-

XVI.yy’da Avrupa’daki büyük köylü isyanları sırasında daha çok dikkat

çekmişti. Devşirmelik çok kötüleniyor olsa da olumlu yanlan oluyordu.

Devşirmelik sayesinde en basit bir köylü bile devletin en güçlü ve üst

mevkilerine yükselebiliyordu ve pek çok köylü bunu yaparak ailelerine de yarar

sağlamıştı. Diğer yanda, çağdaş Hıristiyan dünyasının aristokrat toplumlarında

bu tür bir toplumsal hareketin olması imkansızdı.

Osmanlı İmparatorluğu Avrupa’yı pek çok şekilde etkilemiştir. Başlangıçta,

tehlikeli bir düşman olarak Osmanlılar’dan korkulmuş ama tehlikenin ardından

da bu korku sürmüştür. İmparatorluk üreticiler, tüccar, sonra da finansörler

açısından zengin ve açılmaya devam eden bir pazardı ve büyük bir çekiciliği

vardı. Osmanlılar’ın mühtedi (dönme) adını verdikleri, Avrupa’lı tatmin olmamış

ve hırslı kişiler, Osmanlı olanaklarının çekiciliğine kapılmış ve Osmanlı

hizmetinde parlak mesleklere sahip olmuşlardır. Ezilmiş olan köylüler,

efendilerinin düşmanlarından umut bekliyorlardı. 1541 yılında yayınlanan bir

yazısında Martin Luther,açgözlü toprak sahipleri ve prensler tarafından ezilen

köylülerin böyle Hıristiyanlar yerine Türkler’in egemenliğinde olmayı

isteyebileceklerini belirtmişti. Türk imparatorluğunun en parlak dönemindeki

askeri ve siyasi güç, kurulu düzenin savunucularını bile etkilenmişti. Türk

tehlikesiyle ilgili Avrupa’da yazılan eserlerin büyük çoğunluğunda Türk

sisteminin üstünlükleri ve taklit edilmesinin yararlan anlatılmıştır.

Kanuni Sultan Süleyman’ın, 5-6 Eylül 1566 gecesi Macaristan’da Zigetvar

kuşatması sırasında çadırında ölmesi bir krize yol açtı. Savaş sürüyordu, nasıl

sonuçlanacağı bilinmiyordu ve tahtın varisi uzaklardaydı. Sadrazam sultanın

öldüğünü gizleme kararı aldı.Yeni sultan II. Selim İstanbul’a gidinceye dek

Kanuni’nin kısmen mumyalanan cesedi üç hafta süresince tahtırevanda

taşındıktan sonra padişahın öldüğü açıklandı.

Tahtırevanının perdelerinin arkasından ordularını komuta eden ölü sultan

yalnızca bir simgeydi. Türk tarihinde “Ayyaş Selim” olarak bilinen yeni sultan,

adeta gerilemeye başlayan devletin ve imparatorluğun habercisi olmuştu.

Osmanlı donanması Hint Okyanusu’ndan, orduları da Viyana’dan çekildi.

Osmanlı’nın gerçek çöküşü, kısa süre de olsa Osmanlı askeri gücünün görkemli

görüntüsü ile gizlenmişti. Acımasız ve kabiliyetli bir padişah olan IV. Murad

(1623-1640), ondan sonra da başarılı iki sadrazam Arnavut Köprülü Mehmed ile

oğlu Köprülü Ahmed (1656-1678) merkezdeki çürümeyi durdurmuş, hatta

birkaç zafer bile elde etmişlerdi. Türkler’in, yeni sadrazam Kara Mustafa Paşa

zamanında, 1683 yılında bir kez daha Viyana’yı fethetme girişimleri oldu.Ne

var'ki, artık çok geçti. Bu defa Osmanlılar kesin bir yenilgi aldılar. Öte yandan

Avrupa açısından artık Osmanlı devletinin gücü yerine güçsüzlüğü sorun haline

gelmişti. Buna “Doğu sorunu” adı verilmiştir.

4. KISIM

Kesitler

8. BÖLÜM

DEVLET

Müslüman hadisleri Hz. Muhammed'in Arabistan'dan kafirlerin kral ve

prenslerine peygamberliğini bildirdiğini ve onları İslam’a davet ettiğini

söylemektedir. Bu mektuplar pek çok hükümdar, vali ve piskoposa

gönderilmiştir, ancak bunlardan en önemlileri Ortadoğu’yu paylaşmış olan

Bizans ve İran imparatorları Sezar ve Husrev’dir.

Konstantinopolis’teki imparator Sezar, Roma imparatorlarının varisi ve de

Konstantin’den sonra Hıristiyan bir imparatorluğun hükümdarıydı. Ayasofya

papazı Agapetus’un 530’da İmparator Jüstinyen ile ilgili şu ifadesi imparatorluk

onuru anlatıyordu:

1

“Efendimiz, siz başka onurların hepsinden yüce olan onurunuzla ilk önce

size bu onuru lütfeden Tann’yı onurlandırıyorsunuz. İnsanların adalet

davasına devam etmelerini sağlamanız ve bu davanın karşısında olanları

cezalandırmanız için size güç verdi. Siz adalet yasasının krallığı altında

bulunuyorsunuz ve size tabi olanların yasal olarak da kralısınız. "

Putperest Roma’da imparator, kral, rahip ve bir bakıma, da tanrı anlamına

geliyordu. Hıristiyanlığa geçilmesinden sonra, hükümdar ilahi olma iddiasını

sürdürmedi ve imparatorluk ve dini görevleri arasmda (imperium ile

sacerdotium) ayrılık olmasa da, bir sınırı kabul ettiler. Incil’de de din ile siyaset

ya da modem dilde Kilise ile Devlet arasındaki farklılık yer almaktadır.

* İncil’de Hıristiyanlığın kurucusu destekleyenlerine Sezar’ın olanı Sezar’a,

Tanrı’nın olanı Tanrı’ya vermelerini buyurur (Matta 22:21).İmparator Jüstinyen

de bu ikisi arasında kesin bir ayrım yapmıştır ve altıncı novella’sının girişinde

Konstantinopolis patriğine şunları söylemektedir:

2

“Tanrı’nın size bağışladığı hediyeler olan imparatorluk ve papazlık

otoritesi insanlığın en büyük nimetleridir. İmparatorluk otoritesi insani

olanlarla, papazlık otoritesi ilahi olanlarla ilgilenir ama her ikisinin kaynağı

da aynı ve tektir, her ikisi de insanın yaşamını süslerler. ”

Önceki Bizans hükümdarları tarafından İmparator, Sezar ve Augustus gibi

Roma unvanları kullanılırdı. Sonralan iki Yunanca sözcükle, “Basileus” ve

“Autokrator” .olarak adlandırılmaya başladılar. Bizans’ta imparator Devlet’e

karşı sorumluluğu gibi Kilise’ye karşı da sorumluluk taşırdı. Görevi dini

otoritelerin tanımladığı “doğru görüş”ü (Platon’dan alınma Yunanca “orthedoxa”

terimi) onaylamak ve uygulamaktı.

İlk yüzyıllarda Konstantinopolis’deki imparatorlar görevlerinin evrensel

olduğunu düşünürlerdi. İmparatorluk topraklarının hükümdarları ve Tanrı

tarafından gönderilen tek doğru dinin başı olarak görevleri tüm dünyaya

imparatorluk barışını ve Hıristiyan dinini yaymaktı. İmparatora Bizans

törelerinde dünya hükümdarı anlamına gelen Kosmokrator ve zamanın

hükümdarı demek olan Khronokrator unvanları verilirdi. Altın sikke olan

Solidus ya da Denarius’tu. Evrensel imparatorluk hükümranlığının işaretleri ve

armaları arasında en güçlüsüydü.

III.yy’daki çatışmalar ve kaos sonucunda Bizans imparatorlarının elindeki

devlet, güçsüzleşmiş ve fakirleşmiş bir askeri ve idari sistemle

küçülmüştü.Konstantin’in başlattığı ve ondan sonra gelenlerin de devam ettiği

reformlarla imparatorluk hükumetinin gücü ve etkinliği arttığı gibi, ileride

gelecek tehlike ve yenilgiler karşısında ayakta kalabilme olanağı da

sağladı.Gerek başkent, gerek de taşra yeni örgütlenmeden etkilenmişti. Yönetim,

merkezde profesyonel memurların yer aldığı, devlet güvenliği, savunma, maliye

ve dış ilişkilere bakan dairelere ayrılmıştı. İmparatorluk eyaletleri küçültülerek

sayılan artırılmış ve her eyalet bir vali yönetiminde dört büyük eyalete

bölünmüştü . Valilere büyük güçler verilmişti. Askeri ve mali alanlarda önemli

derecede bağımsız olmakla birlikte, kişisel olarak imparatora karşı sorumlulardı.

Yeni sistemin etkinliği önemli ölçüde askeri örgütlenmeye bağlıydı.

İmparatorun kendine ait ileri düzeyde eğitimli düzenli ordusu, içerideki

isyancılara ya da dışarıdaki düşmanlara karşı harekete geçmek üzere emrindeydi.

Şüphesiz en önemli düşman, İmparatorluk otoritesinin tek rakibi Pers

hükümdarıydı.Pers hükümdarı I. Şahpur 260’ta Romalılar’a karşı kazandığı bir

zaferi anlatan bir yazıtta şunları söylemiştir:

3

“Ben,İran’ın ve diğer ülkelerin Krallar Kralı Mazda'ya tapan tanrıların

soyundan gelen İran krallar kralı Ardaşir'in oğlu ve Papak ’ın torunu

Şahpurün... Ben, İran topraklarının hükümdarıyım."

Gerçekten de Şahpur, Romalılar’a karşısında büyük bir zafer kazanmıştı.

Ancak ondan sonraki yüzyıllarda Roma devleti örgütlenerek güçlenmiş,

İran’daki devlet ise gücünü kaybetmeye başlamıştı.

Anuşirvan (Büyük Ruh) olarak bilinen I.Husrev’in hükümdarlığı (531-579)

devrimci mücadele ve değişiklik döneminin en üst seviyesi olmuştur.

Kendinden önceki hükümdar olan babası Kubad (448-496;499-531)

zamanında Mazdak adındaki Manici bir dini isyancının başlattığı bir tür

komünist hareket, kral tarafından feodal soylulara karşı bir silah olarak korundu.

Husrev belirli bir oranda huzuru sağladı. Mazdekiler’i ezerek devleti, hükümeti

ve orduyu yeni bir düzene oturtmayı denedi. Başlangıçta başarı sağladı ve bu

çabasından sonra askeri alanda güçlü bir dönem başladı.

Ne var ki imparatorluk temelden güçsüzleşmiş, feodal yapısı bozulmuş ve

yerini ücretli sürekli orduyla askeri bir despotluk almıştı. Ayrıcalıklı sınıflar

bağışıklıklarını vergilerden korurlarken, diğer yandan da krala bağımlı hale

geliyorlardı. Dolayısıyla yaşam saray çevresine odaklanmaya başlamıştı. Henüz

değişim süreci tamamlanmamıştı, eski bağımsızlık ruhu sürüyordu. Husrev’in

ardından soylular tahtı yine tehdit ettiler. VI.yy’ın yabancı savaşları ve iç

karışıklıkları döneminde askeri komutanlar dahi tımar sahibi olmuşlardı.

Generallerin egemenliğinde yeni bir askeri feodalizm başladı ama yerleşmesine

fırsat verilmedi.

VII.yy başlarken İran Müslüman Araplar tarafından istila edildiği zaman

merkezi otorite dağılmaya başlamıştı. Eyaletlerde babadan oğula geçen

beyliklerin hakimiyetindeydi, ancak imparatorluk ordularının ilk yenilgilerinin

ardından bu beylikler teker teker işgal edilerek halifelerin hakimiyetine girdiler.

Sasaniler’in son yüzyılının toplumsal ve siyasi krizine dini karışıklıklar da

eşlik ediyordu. En önemlilerinden birinin Maniciler olduğu çeşitli Zerdüşt

tarikatları, kraliyete ve dine meydan okudular. Bu eylemler tamamen başarılı

olamadılar ama yine de Zerdüşt dini kurumunun otoritesini sarstılar.

Müslümanlar’ın karşılaştığı ve Abbasi halifeliğinin çeşitli siyasi

kurumlarının temel aldığı Sasani sistemin durumu böyleydi. Karakteristik

özelliği görevden alma ve öldürmenin olduğu despotluktu ve bunlar için Arap

fatihlerinin hayranlığını uyandıran şaşalı törenler düzenlenirdi. Sistemden kalan

bir bürokratik daha vardı. Geriye kalan eski Pers feodal soyluları askeri açıdan

etkisiz ve önemsiz hale gelmişlerdi. Ancak soylu aileler güçlerini ve

etkinliklerini bürokrasi aracılığıyla koruyorlardı.İslam çağında Pers soylu

kalemiye sınıfının becerileri yeniden sahneye çıkacaktı.

Pers krallık kuramı dini temeller üzerine kuruluydu. Parthlar’ın tersine,

Sasaniler bir tür devlet kilisesi kurmuşlardı. Bu kilise kraliyet iktidarını kutsuyor,

siyasi ve toplumsal yaşamda etkin rol oynuyordu. Bu durum, çok iyi

düzenlenmiş ve başında bir baş rahibin yer aldığı bir hiyerarşi tarafından

sağlanıyordu. Başrahip hem dini hem de dünyevi bir otorite durumundaydı,

toprak ve ayrıcalık sahibiydi. Ruhban sınıfın üst düzeylerinde bulunanlar

aristokrasiden geldikleri için bir tür Noblesse de Robe (cübbe soyluluğu)

oluşturuyorlardı.

Öncelikle aristokratik bir toplum olan Sasani İran'ında statü, kapalı üst

sınıflara üye olmaktan gelirdi. Bu tür bir toplumun kusurları olduğu gibi iyi

özellikleri de vardı. Bunların en başında, genellikle Greko-Romen dünyasında

olmayan şövalyelik ve saygı geleneği gelirdi.

VI.yy’daki olaylarla Pers devletinin aristokratik temeli ciddi bir biçimde

güçsüzleşmiş, İslamiyet’le gelen demokratikleşme ile de ölümcül bir darbe

almıştır.

Araplar tarafından yenilgiye uğratılan Bizans ve İran devletlerini

karşılaştırmak aydınlatıcı olacaktır. İki devlet arasında coğrafi bakımdan ilginç

bir benzerlik vardı. Her iki imparatorluğun temelleri de, hakim imparatorluk

halkının dil ve kültürünün hakim dil ve kültür durumuna geldiği bir yaylada

atılmıştı. (Pers ve Zerdüştiler İran yaylasında, Yunan ve Hıristiyanlar

Anadolu’da.)

İki imparatorluk da dinleri ve dilleri onlarınkinden farklı olan komşularının

topraklarını denetimleri altında almışlardı. Persler’in Irak’taki, Bizans’ın da

Suriye’deki tebaaları dilleri Aramice olan Hıristiyanlar’dı. Bizanslılar Suriye’de

kiliselerdeki grupların muhalefetiyle karşılaşmışlardı. Zaman içinde bu gruplar

kendi kimliklerini, dini uygulamalarını ve hiyerarşilerini yaratmışlardı.

İki imparatorluğun başkentlerinin coğrafi konumları en önemli

farklılıklarıydı. Anadolu yaylasının uzak köşesinde, yüksek surlarıyla güvenlik

altındaki Konstantinopolis’i Araplar’ın fethetme girişimleri başarılı olamamıştı.

İmparatorluk, güçlerini tekrar toplayıp birleştirerek yüzlerce yıl daha ayakta

kalmayı başaracaktı. Sasaniler’in Irak’taki başkentleri, İran yaylasının

yakınlarındaki Ktesifon ise 637 yılındaki ilk saldırı hareketleriyle kaybedilmiş

ve sonrasında da çeşitli Pers ordularının etrafında toplanacakları başka bir

merkez olmamıştı.

Araplar yayılma süreçlerinde birbirinden çok farklı iki imparatorluk devleti

geleneğiyle karşılaşmışlardır. Roma ve Pers geleneklerinden her ikisi de onlan

farklı şekillerde etkilemiştir. Geçmişte olmuş ve gelecekte olacak büyük

imparatorlukları yutan istila dalgalan ile Müslüman Arap istilaları arasında da

önemli bir fark bulunmaktadır. Germenler Batı Roma İmparatorluğu’nu istila

ettiklerinde, kendi hiyerarşisi, hukuku ve kurumlan bulunan bir din ve devletle,

Hıristiyanlık ve Roma İmparatorluğu ile karşılaşmışlardı. İstilacılar bu dini ve

devleti en azından ilke olarak kabul ederek amaçlarına Roma ve Hıristiyan

devletinin ikili yapısı içinde ulaşmaya çalışmışlardır. Batılı imparator barbar

efendilerinin kuklası haline gelmiş, barbarlar da bu kuklacılık oyununa

katılmaktan memnun olmuşlar ve sonunda Batı imparatorluğu yıkıldığında,

zaman içinde Almanya’da yeni bir “Kutsal Roma İmparatorluğu”

kurulmuştu.Bizans’ı ve İran’ı istila eden Araplar ise çok farklı bir biçimde

hareket ederek eski sistemin kurumlarını yıkmış ve kendi egemen kurumlarını

kurmuşlardır. Daha sonra Doğu’dan gelerek İslam topraklarını istila edenler,

Avrupa’daki Germen istilalarına benzer biçimde davranmışlardır. Türkler, hatta

din değiştirdikten sonra Moğollar, İslam dini kurumları ile halifelik ve sultanlık

düzenini koruyarak, bunları çıkarları doğrultusunda kullanmışlardır. Batıda

Latince’nin korunduğu gibi, Doğuda da yeni efendiler Farsça ve Arapça’yı

korumuşlardır.

Diğerleri gibi vergi toplayan ve savaşan Müslümanlar, bu etkinliklerine

dinlerini onlardan çok daha fazla karıştırmışlardır.Müslüman ve Hıristiyan

deneyimi bu açıdan derin bir farklılık içerir. Konstantin’in Hıristiyan oluşuna

dek geçen üç yüzyıl süresince bir azınlık olarak Hıristiyanlar devlet tarafından

hep şüpheli görülmüş ve genellikle işkence görmüşler ve bu dönemde kendi

kurumlarını oluşturarak Kilise’yi kurmuşlardır. İslamiyet’in kurucusu Hz.

Muhammed kendisinin Konstantin’iydi. Tüm yaşamı boyunca İslamiyet din

olduğu gibi siyasi bir bağlılıktı. Hz. Muhammed Medine’deki toplumunun, lideri

olarak bir devleti ve bir halkı İslamiyet ile yönetmiştir.Hz.Muhammed’in

yaptıkları tüm Müslümanlar’ın tarihsel öz bilincinin temelini oluşturan Kuran ve

hadislere geçmiştir.

Hz. Muhammed ve ashabı açısından Hz.İsa dışında pek çok Hıristiyan’ın

içine girdiği Tanrı ile Sezar arasında seçim yapma tuzağına düşme ihtimali

olmamıştır. Müslüman deneyiminde ve öğretisinde Sezar yoktu, Tanrı devletin

başıydı ve Hz. Muhammed onun adına öğretiyor, hüküm sürüyordu. Peygamber

olarak yerine geçecek kimse olmayacaktı ve olamazdı. İslamiyet’in dini ve siyasi

hükümdarı olarak ise ondan sonra halifeler gelmiştir.

Zaman zaman halifenin Kilise’nin ve devletin başı, yani hem papa hem

imparator olduğu belirtilmiştir. Ancak Batı terimleri ile yapılan bu tanımlama

yanıltıcı olmaktadır. Hıristiyan imparatorluğundaki gibi imperium ve

sacerdotium arasında bir ayrım olmaması, kendi hiyerarşisi ve başı bulunan ayn

bir din kurumu ile kilise olmaması kesindir. Halifelik daima dini bir makam

olarak tanımlanmış, halifenin de Peygamber’in mirasını korumak ye Şeriat’ı

uygulamakla görevlendirildiği belirtilmiştir.

Öte yandan halifenin dini bir görevi yoktu ve gerek eğitimiyle gerek de

profesyonel deneyimiyle ulemadan değildi. Görevi dini yorumlamak değil, onu

korumak ve tebaasının bu dünyada iyi bir Müslüman olarak yaşayarak öteki

dünyaya hazırlanacağı koşulları sağlamaktı.Bunun için de İslam devleti sınırlan

dahilinde Tanrının gönderdiği Şeriat’ı sürdürmesi, bu sınırlan savunması ve

zamanı geldiğinde tüm dünya İslamiyet ışığını kabul etmeye hazır olana dek

genişletmesi gerekiyordu. İslam tarihinde ilk fetihlere “açıklıklar"’ anlamına

gelen Arapça “fütuh” adı verilir.

Halife, bulunduğu konumun çeşitli yönlerini simgeleyen çeşitli unvanlara

sahipti. Hukukçular ve ilahiyatçılar ondan çoğunlukla imam olarak söz ederler.

Askeri ve siyasi otoritesi “emir el-müminin’’ olarak ifade edilir ve bu en çok

kullanılan unvanıdır. “Halife” unvanı genellikle tarihçiler tarafından kullanılır,

çoğunlukla da sikkelerin üzerinde bulunurdu. Kuramsal olarak ve

Hz.Muhammed’den sonraki birkaç yüzyıl da pratik olarak, tek bir devlet

tarafından yönetilen tek bir Müslüman topluluğu bulunuyordu ve başı da

halifeydi. Hıristiyanlığın tersine, İslamiyet egemenlik unvanlarında, genellikle

etnik durum ve toprakla ilgili bir ad yoktur. İspanya, Fransa, İngiltere ya da

başka Batılı ülkelerde kralların eşdeğeri bulunmaz.XVI.yy’da İran şahı ve

Osmanlı sultanı bu unvanları aralarındaki büyük savaşlarda birbirlerini

aşağılamak amacıyla kullanılmışlar, kendileri için kesinlikle kullanmamışlardır.

İkisi de kendi ülkelerinde Müslümanların hükümdarı ve Allah'ın dünyadaki

temsilcisiydi. Düşmanı, bir isyancı, bir muhalif ya da en fazla yerel bir

hükümdardı.

Halifeliğin ortaya çıktığı dönemde ilk Müslümanlar şu önemli sorularla yanıt

aradılar: Kim Halife olacak? Nasıl seçilecek? Gücünün sınırlan ne olacak?

Görevden alınabilir mi? Yerine kim geçecek? İlahiyatçılar ve hukukçular bu

soruları derinlemesine tartışmışlar, din öğretisinin ve hukukunun ilkelerini ele

almışlar ve ilk halifeliğin deneyimini örnek göstermişlerdir.Şiiler halifeliğin

Peygamber soyundan babadan oğula geçmesi gerektiğini iddia ediyorlardı. Bu

yüzden onlara göre Hz. Ali ile oğlu Hasan’ın kısa süreli hükümdarlıkları hariç

diğer halifelerin tümü gaspçıydı. Sünni Müslümanlar ise halifeliğin seçimle

olması gerektiğini ve Hz. Muhammed’in Kureyş aşiretinden olan herkesin halife

olabileceğini ileri sürüyorlardı.Sünni hukukçular eski Arap aşiretlerinden yeni

bir reisin seçileceği bir seçimi destekliyorlardı. Seçmenlerin kimler olacağı,

sayılan ve seçim yöntemi kesin olarak tanımlanmamıştı. Kimi hukukçular da

yeterliliklerinin ne olduğunu tanımlamadan yeterliliği olan seçmenlerin oy

vermesini istiyorlardı. Bazıları da belirli bir seçmen sayısından, beş, üç, iki, hatta

tek bir seçmenden söz ediyorlardı. Halifenin tek bir seçmenle belirlenmesinin

sonraki aşaması halifenin kendisinin yerine geçecek kişiyi seçmesiydi.

Tüm bu tartışma ve öğretiler, dindar hukukçuların siyasi gerçekleri

istemeyerek de olsa kabul ettiklerini ortaya koymaktadır. Bir kurum olarak

halifeliğin geçirdiği evrim dört dönemde incelenebilir. İlk dönem modem

tarihçiler tarafından patriyar-kal olarak adlandırılır. Sünni Müslümanların “doğru

yönlendirilmiş” halifelik dönemidir. 'Bu dönemdeki dört halifeyi önceki halifeler

ya da meslektaşları seçmiştir. Ne var ki, patriyar-kal halifelik ve beraberinde de

seçilmiş hükümdarlık, iç savaş ve hükümdarın öldürülmesi ile sona

ermiştir.Bunun ardından halifelik, teoride değilse de uygulamada,Emevi ile

Abbasi hanedanlarında babadan oğula geçmiştir.

İlk halifelerin sahip oldukları güç, onlardan öncekilerin ve sonrakilerin

despotluğundan oldukça uzaktı. Güçleri İslamiyet’in siyasi ahlakı ve eski

Arabistan’ın otorite karşıtı töre ve gelenekleriyle sınırlıydı. İslamiyet öncesi

şairlerden Abid ibn el-Abras bir şiirinde, aşireti için “lakah” sözcüğünü

kullanmıştır. Eski yorumcular bu sözcüğün bir krala asla boyun eğmemiş

aşiretler için kullanıldığını belirtmişlerdir. Abid’in halkını anlatırken duyduğu

gurur,söylemek istediklerini açıkça anlatmaktadır:

4

Kralların uşağı olmayı kabul etmediler, asla boyun eğmediler

Ama savaşta yardıma çağrıldıklarında memnuniyetle gittiler.

Hakimler ve Samuel kitaplarında anlatılan eski İsrailliler gibi, eski Araplar

da krallık kurumuna ve krallara güvenmezlerdi.Etraflarındaki ülkelerin monarşi

kuruntunu bilirlerdi, kimileri bunu uyarlamaya bile çalışmışlardı. Güney

Arabistan devletlerinin ve kuzey sınır beyliklerinin kralları bulunuyordu. Ancak

bunlar Araplar açısından çeşitli ölçülerde marjinal kurumlardı.Güneyin

krallıklarının dilleri ve kültürleri farklıydı. Kuzeydeki sınır beyliklerinin

kökenleri Arap’tı ama Bizans ve Pers imparatorluklarından etkilenmiş

olduklarından eski Arap dünyasında yabancı bir unsur durumundaydılar.

Suriye sınırlarındaki Namara’da bulunan ve en eski Arap yazıtı olan 328

tarihli bir mezar taşında İmrül Kays ibn Amr için “tac giyen ve Asad ve Nizar ile

krallarını boyunduruk altına alan tüm Arapların kralı” yazılmıştır.Söz konusu

kral büyük olasılıkla sınır beyliklerinden birinde hüküm sürmüştür.

Arabistan’ın İslamiyet’ten önceki tarihi hakkında oldukça az bilgi vardır ve

çeşitli efsanelerde kaybolmuştur. Arap tarihinde bir monarşi kurma girişimine

rastlanmaktadır.Bu da V.yy sonu ve VI. yy başında kurulmuş ve kısa sürmüş

Kinda krallığıdır. Göçebe de olsa yerleşik de olsa monarşiye karşı Araplar

düşmanca bir tavır takınmışlardır. Araplar, vaha şehri olan Mekke’de bile krallar

tarafından yönetilmeyi değil, üzerinde fikir birliğine vardıkları reisler tarafından

yönetilmeyi tercih etmişlerdir. Kral anlamına gelen Arapça "malik” sözcüğü ilahi

bir unvandır ve kutsaldır ama insanlar için kullanıldığında genellikle olumsuz bir

anlam içerir. Örneğin Kuran’da despot ve adaletsiz bir hükümdar örneği olan

Firavun için sıkça kullanılmıştır (18:70, 79). Diğer bir kaynakta da Hz.Süleyman

ile konuşan Saba Kraliçesi “Krallar girdikleri şehirleri yağmalayıp soylularını

fakirleştirirler,” demiştir. İlk Müslümanlar İran ve Bizans’taki imparatorluk

monarşisinin doğasını çok iyi tanıyorlardı. Peygamberin kurduğu, o ve ondan

sonraki halifelerinin yönettikleri devletin yeni ve farklı olduğunu

düşünüyorlardı. İslam’ın dini liderliğini yeni bir imparatorluk haline getirmek

şeklinde algıladıkları girişimlere karşı çıktılar. IX. yy başlarında yaşamış olan elCahiz, Abbasiler’in Emeviler’in yerini almasını haklı bulduğu bir yazısında

Muaviye’yi suçlamaktadır:

6

“Sonra Muaviye başa geçerek "birleşme yılı" olarak söz ettikleri bir yılda

Müslüman toplumunun, danışmanların, Medineliler’le Mekkeliler’in tek

hakimi oldu. Ama birleşme olmadı, bunun yerine ayrılma, şiddet ve baskı yılı

oldu. İmamlık Husrev'in krallığı, halifelik ise Sezar'ın despotluğu durumuna

geldi."

El-Cahiz bu değişikliklerden Muaviye’yi sorumlu tutarken zamanından önce

karar vermiştir. Ancak son Emeviler dönemindeki durumu doğru

değerlendirmiştir:

Danışmanlar, yani Şura üyeleri için söylenenler önemlidir ve ilk İslamiyet’in

hatta İslamiyet öncesinin geleneklerini düşündürür. İslamiyet’ten önce, Arap

aşiretindeki seyyid ya da şeyh olarak adlandırılan reis, “bağlayan ve çözenlerin”

onayı olduğu sürece makamında kalabilirdi. Söz konusu kişiler reisi göreve

getiren ve görevden alan saygın kişiler ve aşiret büyükleriydi. Eşitler arasında

birinci olan reis, tartışmalarda aracılık yapardı. Gerçek komutayı kullanmasına

yalnızca savaş zamanında izin verdirdi. Gerek barış, gerek de savaş zamanında,

görevlerini yaparken aşirete miras kalan gelenekleri yerine getirmesi gerekirdi.

Yeni aşiret reisinin seçimi genelde aile üyeleri arasından yapılırdı ama

babadan oğula geçme kuralı yoktu. Aşiret reisi genellikle soylu bir ailenin

içinden seçilirdi ve bu aile soylu olduğu kadar da kutsal olurdu. Şeyh ailesinin

soyundan olanlar, yerel bir ibadet yerini ya da kutsal bir şeyi babadan oğula

saklarlardı.Aşiret reisi otorite de değil daha çok saygınlığı ile yerini korurdu.

Hali hazırda bulunan monarşi ve hanedana karşı olan hareketler, İslamiyet ile

birlikte İslami inancının müminlerin kardeşliği ve eşitliği ilkesiyle ortaya çıkan

aristokrasi karşıtı görüşle de desteklenmişti.

İlk Müslümanlar halifeliği, bir anlamda süper şeyhlik gibi aynı tür otoritenin

genişletilmiş şekli olarak görüyorlardı. Şeyh artık tek aşiretin değil, birleşik

İslam toplumunu meydana getiren tüm aşiretlerin reisiydi. Aşiret geleneğinin

yerini de İslam dini ve hukuku alıyordu. Sürekli ve yaygın durumdaki savaş

zamanları nedeniyle eski sistemde de var olan komuta görevinin artık yeni bir

önemi vardı.

Aşiret reisinin zaman zaman “cemaa”, yani aşiretin deri gelenlerinin

oluşturduğu meclise başkanlık etmek görevleri arasındaydı. Meclis’in ilk anlamı

oturulan yerdir, cemaa ise topluluk demektir. Meclis, eski Arabistan’da bir tür

oligarşi konseyi gibidir. Reis, burada önde gelen diğer üyelerle beraber adalet

dağıtır, siyasi kararlar verir, günün konularının tartışılmasına başkanlık eder,

şairleri dinler ve misafir kabul ederdi.

İlk halifelik dönemine dek bu uygulama sürmüş, sonra daha törensel hale

gelmiştir. Halife imparatorluğunun genişlemesi ve siyasi yaşamının karmaşık bir

duruma gelmesi sonucunda, artık eski meclis tarzı yeterli olmamaya başlamıştı.

Halife Muaviye, kendi yerine oğlu Yezid’in aday gösterilmesine destek aramak

için Arap aşiretlerinin önemli reislerine heyetler yollamıştır. Muaviye bu

hareketiyle yerine Yezid’in geçmesinde bir derece başarı elde etmiş ama bunu

gerçekleştirmek için de bir iç savaşı kazanmak zorunda kalmıştır. Hz. Ömer’in

ölüm döşeğindeyken topladığı ünlü şura, yeni halifeyi danışma yöntemiyle

seçmek için klasik süreçtir. Klasik olarak nitelendirilmesine karşın, bu süreç bir

daha yinelenmemiştirDanışma görevinin hükümdarlara verilmesinin kanıtı olarak sıklıkla

Kuran’daki iki ayet (3:153 ile 42:36) gösterilir. Müslüman yazarlar salık

verdikleri danışmayı, kınadıkları keyfi kişisel yönetimle karşılaştırırlardı. Pek

çok yerde danışma savunulmuştur. Bunlar arasında, Peygamberin uygulamalarını

ve görüşlerini kaydeden hadisçiler, Kuran’daki danışma konularım

yorumlayanlar, Farsça, Arapça, Türkçe yazan ve hem kalemiye hem ilmiye

sınıfından olanlar bulunmaktadır. Kalemiyedekiler kendilerine danışmanın,

ulema da ulema ile danışmanın gerektiğini belirtmiştir.Öte yandan, danışma salık

verilirken zorunlu tutulmamış; keyfi yönetim de kınanırken,

yasaklanmamıştı.Hükümdar ya da memurlarının kişisel otoritelerini daha az

değil,daha çok kullanmaları doğrultusunda bir eğilim vardı.

Hükümetin otoriter bir kimlik almaya başlaması ve başarılı devrimcilerin

hayal kırıklıkları çeşitli klasik yazarların dile getirdiği bir metinde açıkça

anlatılmıştır- Abbasiler’i destekleyen Sudayf, Abbasiler’in Emeviler’in yerine

halifeliğe geçmesinin neden olduğu değişikliklerden yakınarak şöyle söylemiştir:

“Paylaşılan ganimetimiz zenginlerin yan geliri haline geldi. Danışmanlık

şeklindeki liderliğimiz keyfi bir hâl aldı. Başa geçmek için herkesin katılımıyla

yapılan seçimlerin yerine veraset geldi.”En otokratik hükümdarlar zamanında

bile bir tür halk meclisi bulunurdu. Bazı hanedanlardan halifelerce halk

toplantıları düzenlenir, bu toplantılarda çeşidi toplumsal sınıflardan temsilciler,

hükümdarın ya da onun yerine üst rütbeli bir memurun yanına çıkarılır ve

dilekçe vermelerine izin verilirdi. Hamileri olunan bilginler ve şairler de huzura

çıkarılır ve mesleklerinde ilerleyebilirlerdi. Bu toplantılara girişi kontrol edenler,

süreçlerle etkinlik ve bazen de güç kazanırlardı. Divan-ı hümayun Osmanlı

döneminde bir kurum haline gelmişti. Sultan XV. yy başlarında ya da daha

önceki bir dönemde, paşalar divanına başkanlık yapardı. Bir sultan öldükten

sonra, yerine yenisi gelene kadar geçen sürede paşalar kendi başlarına divan

toplantısı yapabilirlerdi.

II. Mehmed,bu divanlara başkanlık yapmayı bırakıp bu başkanlığı

sadrazamına devreden ilk padişahtır. Osmanlı tarihçileri tarafından anlatılan bir

öyküde bu durum şöyle açıklatmaktadır: “Bir gün bir köylü divana gelir ve

heyete “Padişah hanginiz? Bir şikayetim var.” der. Padişah bu olaya bozulunca,

sadrazam da padişaha divana katılmak yerine, bir kafesin arkasından toplantıları

seyrederek bu tür sıkıntılı durumlardan da kurtulabileceğini söyler.’’

8

Padişahın divandan çekilmesi, bu öykünün doğru olup olmamasından

bağımsız olarak, sultanın bir kafesin arkasında oturduğu açıkça belirtilen II.

Mehmed’in usul kurallarıyla da doğrulanmaktadır. Kanuni Sultan Süleyman

dönemine dek bu uygulama sürmüştür. Kanuni divan toplantılarım kafes

arkasından seyretmeyi bile bırakmıştır. XVI. yy'da divan haftada dört kez

düzenli olarak toplanırdı. Toplantılara şafakta başlanır ve tüm devlet işleri

görüşülürdü. Sabahlan çoğunlukla şikayetler dinlenir, dilekçeler kabul edilirdi.

Divanın başında ya sadrazam ya da görevli vezir olurdu. Öğlen dilekçe verenler

ve ötekiler gider, divandakilere yemek hazırlanır ve üyeler kalan işleri

görüşürlerdi. Çağdaş belgelerde, divanın tamamen danışma niteliğinde olduğu ve

son sözü padişahın verdiği .açık olarak belirtilmiştir. Belli konularda sadrazam

divanın konuyla ilgili üyesinden bilgi alabilir, hatta fikir danışabilirdi, ancak

divanın bütününe danışmazdı. Hukuki konular başkadılara, askeri konular

yeniçeri ağasına, denizcilikle ilgili olanlar da kaptan paşaya aktarılırdı.

Osmanlı divanı daha kurumsal ve gösterişli özelliği ile hem Osmanlı dönemi

hakkında daha çok ve doğru bilgi vermekte, hem de genel bir değişikliği ortaya

koymaktadır. İlk önce Türkler, sonra da Moğollar olmak üzere bozkır

halklarının, Ortadoğu’ya gelmesinin ardından, İslam tarihinde ilk kez sürekli ve

düzenli danışma kurullarının varlığı görülmektedir. İran’ın Moğol

hükümdarlarının vezir başkanlığında topladığı üst düzey memurlardan oluşan

büyük bir meclis olduğu bilinmektedir. Büyük divan anlamında Farsça divan-ı

buzurg, olarak bilinen bu kurum, Moğollar’ın aşiret meclisi olan

kurultaylarından gelmiş olabilir. Moğol sonrası İran hükümdarları zamanındaki

benzer meclisin çalışmalarına hem İran’dan hem de dışarıda kaynaklar tanıklık

ederlerdi.Mısır’da da Memlukler zamanında yüksek dereceli emirlerden oluşan

bir meclis vardı, ancak bu meclisten daha sonraki Memlukler döneminde nadiren

söz edilmiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda sabit bir toplantı saati ve çalışma düzeni olan

divan-ı hümayunun yanı sıra, belirli üyeler tarafından Arapça şura kökünden

gelen meşveret adlı başka toplantılar da düzenlenirdi. Meşveret, divan için değil,

sadrazamın ya da padişahın belli bir sorunu görüşmek için topladıkları askeri ve

diğer erkanın toplantıları için kullanılırdı.XV.yy’da Balkan savaşları sırasında bu

tür meşveretlerden sıkça söz edilmiştir. Bunlar XVI.yy ve XVII.yy’da da

sürmüş, XVIII.yy sonundaki krizlerde daha sık toplanmıştır. Osmanlı tarihini

anlatan eski belgelerde Osmanlı hanedanının kuruluşu da bir meşverete

bağlanmaktadır. Bu belgelere göre, bir lider seçmek için meşverette toplanan

beyler uzun tartışmaların sonunda Osman Bey’i seçerek kendisinden reis

olmasını isterler, o da kabul eder. Belki de bu Osmanlı devletinin gerçek doğuş

öyküsüdür. Bir efsane bile olsa, ilk Osmanlı tarihçilerinin böyle bir efsaneyi

seçerek hanedan tarihine mal etmeleri büyük önem taşımaktadır.

Abbasi halifelerinin otokratik güçleri.artarken, Bağdat’taki halifelerin kişisel

güçleri azalmıştır. X.yy’dan sonraki zamanlarda İslam dünyasının tamamının

tartışmasız hükümdarları durumundaki Müminlerin Emirleri’nin kendi

ülkelerinde, kendi başkentlerinde, en sonunda da kendi saraylarında

komutanlıkları ellerinden alınmıştır.

Bu süreç geniş İslam imparatorluğunun uzaktaki eyaletlerinde başlamış,

sonunda da başkentin hemen dışındaki tüm eyaletlere yayılmıştı. Halifeler

eyaletlerde bir süre merkezi hükümeti bir çeşit kuvvetler ayrılığı sayesinde

devam ettirebilmişlerdi. Maliye, yönetim ve haberleşme doğrudan Bağdat’a karşı

sorumlu olan reislere bırakılmıştı. Silahlı güçlerden, sınırlarda ve şehirlerde

düzenin sağlanmasından eyaletin valisi, vergilerin toplanmasından, yerel

giderlerden arta kalanının Bağdat’taki mâliyeye gönderilmesinden defterdar,

imparatorluk kurye sisteminin yürütülmesi, olayların başkentteki posta ve haber

alma müdürüne düzenli olarak rapor edilmesinden de posta kethüdası

sorumluydu. Bunlardan biri, bu da genelde vali olurdu,ötekileri denetimine

aldığında merkezi denetim zayıflar, çoğunlukla da sona bulur, valilik özerk, hatta

babadan oğula geçen bir beylik haline gelirdi.

X. yy başlarında eski İslam imparatorluğunun tamamını babadan ©ğula

geçen beylikler oluşturuyordu. Bu beylikler, Cuma namazlarında Bağdat’ta

bulunan halifenin adını anmak, bazen adına sikke yaptırmak dışında tüm önemli

konularda bağımsızdılar. İslam dünyasının liderliğini almak üzere Abbasiler’e

meydan okuyan ve kendilerine halife unvanını veren Fatimiler ile birlikte, bu

sözde hükümdarlık bağlılığı da sona ermişti. Bu sözde bağlılık, Fatimiler’in

düşüşünün ardından tekrar ortaya çıkmış, ancak Moğolların 1258 yılında Abbasi

halifeliğinin kalıntılarını yok etmeleriyle tüm önemi yitirmişti. Mısır Memluk

sultanlar bir süre devam ettirdiği gölge halifeler soyu,1517 yılında Osmanlı

fethiyle son bulmuştur.

Bundan sonra asıl hükümdarlar halife değil, emir olarak adlandırılan askeri

komutanlardı, X.yy başlarından sonra da, Emirler Emiri anlamına gelen Emir ülümera olmuştu. Bu unvan, İslamiyet’ten önceki İran’da kullanılan başkomutan

için komutanlar komutanı, başrahip için rahipler rahibi ve imparator için krallar

kralı ya da şehinşah unvanlarına benzemektedir.X.yy ortalarında “kral” (malik)

unvana hükümdarların kendilerini tanıttığı yazıtlarda ve sikkelerde rastlanır. Bu

unvanı ilk kullananlar o dönemde başa geçen bazı yeni İran hanedanlarıydı.

Bunların ardından Selçuklular, Selahaddin’in soyundan gelenler ve daha küçük

hanedanlar gelmiştir. Bu unvan,halifeye, sonra da sultana eşit olmayı anlatmıyor,

başka yerdeki üstün bir hükümdarın gevşek hakimiyeti altında olan yerel bir

hükümdarı belirtiyordu. Bu açıdan, çağdaş Avrupa’da çeşitli hükümdarların

Kutsal Roma İmparatoru’nun sözde üstünlüğü altında kendileri için “kral”

unvanını kullanmalarına benzemektedir.

Arap dilinin oldukça zengin dil varlığının sunduğu pek çok seçenek

arasından bu unvanın tercih edilmesinin nedenini tahmin etmek zor değildir. Bu

unvanı ilk kullananlar, İran kültürünün olduğu, eski İran'ın monarşi

geleneklerinin yaşamaya devam ettiği topraklarda hüküm sürüyorlardı. İran’da

görev yapmış üst düzey memurlar aracılığıyla ve saray adabı, törenleri ile ilgili

eski İran yazılarının çevrilmesiyle, İran’ın saray adabı ve unvanları, Abbasi

halifelerinin saraylarını etkilemişti. Eski İran’daki “şah" unvanı henüz

Müslüman hükümdarların kabul etmeyecekleri kadar yabancıydı ama Arapça

karşılığı olan “malik” kabul edilebilirdi. Sonraları kullanılan krallar kralı

anlamındaki “malik el-mülk’’ün eski Farsça’daki “şehinşah”a benzediği açıktır.

Hadislerde bu unvana karşı çıkılır ve Hz. Muhammed’in “krallar kralı’nın hiç

kimseye denemeyeceğini, yalnızca Allah için kullanılabileceğini söylediği

belirtilir. Yine de Büveyhiler, Abbasiler ve sonraki hanedanlar bu unvan

kullanmışlardır. Bu unvanını çok açıktı, eyaletlerin hükümdarları kralsa,

başkentin hükümdarı da krallar kralıydı.

Bu değişiklikler sonucunda, taşradan merkeze doğru yeni bir imparatorluk

otoritesi sistemi oluşmaya başlıyordu. Bu yeni sistem halifelerle ilişkili

olmasının yanı sıra onun, askeri ve siyasi olaylardaki otoritesinin büyük

bölümünü ele geçiriyordu. Selçuklu Türklerinin güneybatı Asya’nın büyük

bölümünü hakimiyeti altına alarak “Büyük Sultanlık” adıyla bilinen devleti

yaratmasıyla bu süreç XI.yy ortalarına doğru tamamlanmış oldu.

Arapça’da “sultan” hükümdarlık ve otorite anlamına gelen soyut bir

sözcüktür. Bu sözcük en başından beri hükümeti ya da daha genel anlamda

otorite sahiplerini belirtmek üzere kullanılmıştır. Hükümdarın ve devletin

genellikle aynı anlama geldiği bir toplumda bu terim hem siyasi otoritenin işlevi,

hem de bu otoritenin sahibi için kullanılmıştır. Resmi bir biçimde olmasa da

valiler, vezirler, kimi zaman da hem Abbasi hem de Fatımi halifeler için

kullanılmıştır. X.yy’da bağımsız hükümdarların unvanı olarak ve hükümdarları

bir üst makam tarafından göreve getirilen ve görevden alınabilenlerden ayn

tutmak üzere kullanılmış ama bu kullanım resmileşmemiştir. XI.yy’da,

Selçuklular tarafından benimsenmesiyle resmileşmiştir. Selçuklularda yeni bir

anlam ve iddia içermeye başlamıştır. İslam ülkelerinin tümünün en üst siyasi

hükümdarlığı ve halifenin dini birincilliği ölçüsünde, en az ona eşit bir otorite

anlamım kazanmıştır. 1133 yılında Selçuk sultanı Sencer’in halifenin vezirine

yazmış olduğu bir mektupta bu durum açık olarak belirtilmiştir:

10

‘Dünyanın efendisinden... Dünya krallığını aldık ve bunu inananların

liderliğinde babadan ve dededen mirasla ve hakkımızla aldık..."

Başka bir anlatımla, hakimiyet Selçuk hanedanına aitti, Tanrı tarafından

verilmişti ve dini otorite açısından da halife tarafından onaylanmıştı. Sultanlık da

tıpkı halifelik gibi evrensel ve benzersizdi. İslamiyet’in tek dini liderinin halife

olması gibi, İslam imparatorluğunun yönetilmesinin, güvenliğinin ve düzeninin

sorumluluğu da yalnızca sultana aitti. Sultan ile halifenin arasındaki otorite

ayrımı çok kesindi. Öyle ki, Selçuklular’ın güçsüz olduğu bir dönemde halife

siyasi otoritesini bağımsız;olarak uygulamaya kalktığında, sultan ve sözcüsü

bunu sultanlık yetkilerine müdahale olarak kabul ederek protesto etmişlerdi.

Halifenin görevlerin en iyisi ve dünyanın yöneticilerinin koruyuculuğu olan

imamlık görevini yapmayı sürdürmesini, devleti yönetme görevini de bu görevin

verildiği sultanlara bırakmasını belirtmişlerdi.

11

Bu çifte hükümranlık durumu, siyaset ve devlet yönetimi hakkında yazan

Müslüman yazarlar tarafından fark edilmişti. Bu fark ediş, pratik siyaset

deneyimleri olanların yazılarında doğal olarak çok açıktır, bununla birlikte

hukukçuların ve ilahiyatçıların eserlerinde de görülmektedir. İki grup da bu

ayrılığı, eski Hıristiyan-Roma imperium sacerdotium ayrımında ve modem

laiklik-din ayrımında da görmemişlerdir. Sultanlık,Şeriat’ı en azından halifelik

kadar uygulayan ve Şeriat’ın koruduğu dini bir kurum olarak görülüyordu.

Selçuklu sultanları ve halefleri zamanındaki ulema devlet ilişkisi, halifelerin

zamanındakinden daha yakındı. Ne halife, ne de taraftarları bir ruhban sınıfı

şeklinde tanımlanabilirdi. İranlı yazarlar başta olmak üzere Ortaçağ’ın

Müslüman yazarları gerçek ayrımı, biri monarşik, öteki peygamberliğe ilişkin

olan ama ikisi de dini iki otorite arasında görüyorlardı. Peygamber, Allah

tarafından Allah’ın yasasını yerleştirmek ve yaymak üzere gönderilmişti.

Peygamber semavi bir devlet kurmuştu, ancak insan yönetimini, otoritesini

askeri ve siyasi yollardan elde eden, uygulayan ve devam ettiren bir hükümdar

yapmalıydı. Otoritesi sayesinde, Allah kanunlarından bağımsız olan ama onların

aksine olmayan emir verme ve suçluları cezalandırma hakkını kazanırdı.Her

çağda bir peygamberin olması gerekli değildir ve Hz.Muham-med’den sonra

başka peygamber gelmeyecektir. Ancak her zaman bir hükümdarın olması

gereklidir, aksi halde düzen anarşiye dönüşür.

Siyasi istikrar ile dini Ortodoksluk ilişkisi açıkça anlaşılmış ve sıkça dile

getirilmişti. Müslüman yazarlar, bazen Hz.Muhammed’in bir deyişi, bazen de

eski bir İran bilgeliği olarak bu ilişki şöyle ifade ederler: “İslamiyet (ya da din)

ve devlet ikiz kardeştir, biri yokken diğeri gelişemez. İslam temeldir, devlet

bekçidir. Temeli olmayan çöker, bekçisi olmayan da kaybolur.” Halifeyi Sultan

seçer ve atar, sonra da Sünni birlik ilkesinin somutlaşması ve toplumun başı

olarak onun egemenliğini kabul eder. İki makamın farkı Walter Bagehot’un

ifadesiyle “hükümetin etkili ve onurlu parçalan” şeklinde açıklanabilir: “Halkın

saygısını kazanan ve koruyan ile bu sayede yürüyen ve yöneten arasındaki

ayrım.” Bagehot’un bu sözleri İngiliz anayasası ve Parlamento ile monarşi

hakkındaydı ama Ortaçağ İslamiyeti’ne de uygundur. Güç sultan, otorite de

Halife tarafından temsil ediliyordu. Sultan halifeye güç veriyor, karşılığında

halife de ona yetki veriyordu. Halife hükmediyor ama yönetmiyordu, sultan ise

ikisini de yapıyordu.

Bir süre Selçuklu sultanlığı evrensel ve tek Sünni kurum olarak devam etti ve

saygı gördü. Selçuklu sultanlığının parçalanmasının ardından “sultan” unvanının

kullanımı sıklaşıp yaygınlaşarak bir devletin başı olduğunu ve üstünde bir

hükümdarı tanımadığım söyleyen herkesin kullandığı bir Sünni unvanı oldu.

Ortadoğu’da XVI. yy başlarında üç büyük devlet bulunuyordu. İkisi, sultanlar

tarafından yönetilen Mısır ve Türkiye, üçüncüsü de şahlar tarafından yönetilen

İran’dı. 1517 yılında Mısır’ın OsmanlIlar tarafından fethedilmesinin ardından,

sonuncu Abbasi gölge halifesi Kahire’den İstanbul’a gönderildi ve birkaç yıl

sonra da sivil bir yurttaş olarak geri döndü. Bundan sonra başka halife olmadı ve

başka yerlerdeki küçük taklitleri gibi, Osmanlı sultanları da topraklarında tek

başlarına, her sultanın kendi halifesi olduğu büyük hükümdarlar olarak hüküm

sürdüler. Sultanların zaten çok fazla olan unvanlanna bir de “halife” unvanı

eklendi. Halifelik, XVIII. yy sonlarında çok daha farklı şartlar altında yeniden

canlanana dek eski önemini koruyamadı.

Önceki çağlardan beri git gide artan karışıklık ve büyüklükte bürokratik bir

mekanizma, sultanların ve halifelerin hükümetlerini destekliyordu. Erken

halifelik dönemine ait belgeler, hâlâ fetihlerin öncesindeki gibi İran ve Irak’da

Pers, Mısır ve Suriye’de Hıristiyan bürokrasileri tarafından en azından taşranın

yönetiminin yürütüldüğünü, vergilerin salınıp toplandığını göstermektedir.

Aradaki temel farklılık, şimdi gelirlerin yeni Arap hükümetine gönderilmesiydi.

Hükümet uygulamasının Araplaştırılması, standartlaştırılması ve merkezi bir

imparatorluk yönetiminin kurulması, ileride Emevi halifeler tarafından

gerçekleştirilmiştir. Halife Hz. Ömer, Arap tarih geleneğinde temel amacı mali

olan, gelen parayı kaydedecek, ondan yararlanacakların listesini yapacak, hemen

ve adaletli bir biçimde dağıtacak merkezi bir yönetimi, divanı kurmuştur. Emevi

halifesi II.Ömer’in bürokrasinin gelişimini geciktirmek istediği söylenir. Eski bir

idari tarihçi, Hz. Ömer'den biraz çok papirüs isteyen katibine şunları söylediğini

aktarır

“Kalemini keskinleştirip daha az yaz. Bu daha iyi anlaşılır,“ Halife, çok az

papirüsü kaldığı için biraz daha isteyen bir memura da şunları söyler:

"Kalemini sivrilt, cümlelerini kısalt ve elindeki papirüsü idareli kullan. ”

Bürokrasinin gelişmesi bu politikalarla geciktirilebildiyse de papirüsün

yerine kağıdın geçmesiyle hızla yayılmaya başlamıştır. Arşivlerde yalnızca

Osmanlı dönemine ait ayrıntılı kayıtlar olduğu halde, tarihçiler, bürokratik

edebiyat ve bugüne kadar gelen pek çok belge bürokrasinin eski çağlarda nasıl

işlediğiyle ilgili bilgiler vermektedir.

Abbasiler çağında yönetim de modem devletlerde olduğu gibi her birinin

kendine özgü görevi olan, divan adlı kısımlara bölünmüştü. En önemli kısım

maliye, haberleşme, vergi salınması ve toplanmasıyla ilgiliydi. İç güvenlik, ordu,

bayındırlık, haber alma, kraliyet köleleri ve kölelikten azat edilenler, dini

vakıflar ve hayırsever kurumlar diğer önemli kısımlardandı.Bunlar farklı

dönemlerde ve rejimlerde farklı biçimde düzenlenmiş ve genellikle üç ana

başlıkta toplanmışlardı: Para, silahlı kuvvetler ve haberleşme. Bunların yanı sıra,

diğer divanları denetlemekle görevli teftiş divanları bulunuyordu. Bunlar,tam

olarak Şeriat ile ilgili olmayan konularda Ortaçağ İngilteresi’ndeki adalet divanı

gibi görev yaparlardı.

Halifenin, daha sonra da sultanın altındaki tüm hükümet mekanizmasının

başında vezir bulunurdu. Büyük olasılıkla Arapça olan bu terim bir görev ya da

yük almış kişi anlamını taşımaktadır. Terim, çok daha eski bir Pers sözcüğünden

türemiş ya da etkilenmiş de olabilir. İlk kez Abbasiler’in kullanmış oldukları bu

makamı Sasaniler’i örnek alarak ya da taklit ederek oluşturdukları

düşünülmektedir. Vezir, halifeler döneminde mâliyenin, adaletin ve tüm

yönetimin başıydı. Vezirler, ilk zamanlarda Doğu İranlı tek bir soylu aileden

seçiliyordu, daha sonra çoğunlukla kalemiye sınıfından gelerek bürokratik

hiyerarşi içinde yükseldiler. Yönetimin başı olarak vezir genelde divan reisleri

içinden seçilirdi. Vezirlerin görevi sivildi ve askeri operasyonlara nadiren

katılırlardı.

Vezirlerin önemi, askeri emirlerin ortaya çıkmasıyla azaldı. Büveyhiler

vezirlerini baş sekreter ve maliye nazın olarak korumalarının yanı sıra, o da tıpkı

efendisi gibi bir subaydı. Sultanlar zamanında vezirlik yeniden ortaya çıkarak

yeni bir öneme kavuşmuştur. Genelde sultanlar okuma yazmayı, hükümet

işlerinin yürütüldüğü Arapça ve Farsça’yı bilmeyen asker olduğu için vezirlik

makamı yeni bir önem kazandı. Vezirlik, Selçuklu sultanlığı ile sona erdi.

Onlardan sonraki dönemde, askerler her şey gibi bürokrasinin denetimini de aldı.

Memluk Mısırı’nda üst düzey bir asker olan davadar (mürekkepçi) bürokrasinin

başıydı. Davadarın yönetiminde önemli ve yaygın bir bürokrasi oluştu. Memluk

sultanları zamanında hükümeti yürütme sorumluluğunu da alan bu bürokrasi,

sultanlığın uzun süre yaşamasında etkili olmuştur.

Osmanlı sultanları tarafından askeri komutanlar içinden bir grup vezir

seçilirdi. Avrupa’da başvezir olarak bilinen sadrazam, askeri, sivil, hatta hukuki

alanlarda oldukça geniş yetkilere sahipti. Osmanlı sadrazamının maddi kazana,

sorumlulukları ve gücü oranındaydı. Kanuni Sultan Süleyman'ın sadrazamı Lütfi

Paşa yıllık kazancının iki buçuk milyon akçe olduğunu belirtmiş ve şunları

söylemiştir: “Şükür Allah’a, bu da Osmanlı devletinde yeterli bir miktardır.”

13

Sadrazam Lütfi Paşa kazancının bir buçuk milyon akçesini mutfak gideri, yarım

milyon akçesini hayır işleri için harcadığım, kendine de yarım milyon akçe

kaldığını belirtir. İran’ın Safevi şahlarının da bunlarla kıyaslanabilecek önemli

statü ve yetkilileri vardı.

Hükümet yönetiminin büyük bölümü gelir ve giderlerle yani mâliyeyle

ilgiliydi. Osmanlı dönemine, özellikle de XVI. yy ve sonrasına ait pek çok

bölgesel ve merkezi arşiv belgesi bulunmaktadır. Bu belgeler Osmanlı mali

yapısının aynntılı bir resmini çizmektedir. Ne yazık ki daha önceki İslam

imparatorluklarına ait belge bulunmamaktadır. Dolayısıyla tarihçiler OsmanlI

Ortadoğusu ve hatta Ortaçağ Batısındakilerle karşılaştırılabilecek gündelik

kanıtlar elde edememişlerdir. Öte yandan kimi küçük arşivlerde bulunmuş, kimi

tesadüfen ve rastgele toplanmış çok sayıda belge bulunmaktadır. Ortaçağ îslami

mali kuruluşlarının işleyişinin izlenebileceği tarihi, coğrafi, hukuki ve

çoğunlukla da bürokratik bilgiler vardır.

Abbasiler’in ilk döneminde maliye de yönetimin diğer cepheleri gibi

doğrudan vezirin sorumluluğunda bulunuyordu.Daha sonra, yalnızca mali

konularla ilgilenen daha uzmanlaşmış bir memur olmuştur. Bu memur, Türk ve

Pers yönetimlerinde defterdar olarak adlandırılmıştır.

İslam hukukunun gerektirdiği ve pek çok Müslüman hükümetin uyguladığı

gibi biri genel, diğeri özel (hassa) olmak üzere birbirinden ayrı iki maliye vardır.

Bu ayrım bazen çok kesin olmasa da, zaman zaman birincinin açıklarının

İkincisiyle kapatıldığını gösteren kanıtlar bulunmaktadır. Genel hâzinenin temel

giderlerini başkentteki askeri birliklerin ve hükümdar sarayının harcamaları

oluşturuyordu. Halife el-Mamun’un hükümdarlığına ait bir belgede günde altı

bin dinar olduğu -yazmaktadır.

Genel hazine hükümdarın siyasi ve askeri lider olarak harcamalarını

karşılarken, “özel” hazine Müslüman toplumunun dini lideri olarak yaptığı

harcamaları karşılamaktaydı. Buna göre, cihad için gerekli sınır kalelerinin

bakımı, Mekke’ye hac masrafları, Şeriat'ı uygulamaktan sorumlu kadıların ve

diğer din görevlilerinin maaşları, esirlerin kurtarmalıkları, ulak sistemi,elçilerin

ağırlanması, şairlere ve gerekli kişilere verilen bahşişler “özel” hâzineden

karşılanırdı.

İlke olarak devletin geliri İslami vergilerden sağlanırdı. Bunlar, Müslüman

olmayanlardan alınan kelle vergisi olan cizye, toprak vergisi olan haraç,

Müslümanlar’dan alınan aşar ya da zekattı. Sağlanan gelir genel hâzineye

aktarılırdı. Genel bir uygulama olarak, bu vergiler “Mukus” adı verilen başka

vergi ve resimlerle desteklenirdi. Hukukçuların karşı çıkmasına karşın,tüm

Müslüman hükümdarlar tarafından toplanmıştır- “Özel” hâzinenin geliri

halifenin özel malikaneleri ve gelirlerinden sağlanır, el koymalar, devlete kalan

mallar ve cezalarla da desteklenirdi.

Vergiler mal olarak da, para olarak da alınırdı. Eski Sasani toprakları İran ve

Irak ile daha doğuda Orta Asya ve Hindistan’daki uzantılarında para birimi

olarak gümüş dirhem kullanılırdı. Eski Bizans toprakları Mısır ve Levant’ta, Batı

ve Güneybatı Arabistan’da para birimi olarak altın dinar kullanılırdı. Dirhem ile

dinarın kur farkı gümüş ve altın fiyatlarına göre değişirdi. Teorik olarak bir dinar

on dirheme eşitti ama resmi hesaplardan anlaşıldığı kadarıyla uygulamada bu

oran büyük ölçüde değişerek yirmide bire düşüyordu.

Kaynaklarda yerel giderler yapıldıktan sonra imparatorluk başkentine kalan

net gelirle ilgili pek çok liste vardır ve en eskisi el-Hadi’nin hükümdarlığı (785-

786) dönemindendir. Bir diğeri Harun Reşid dönemine (786-809) aittir. Daha

sonraki halifeler dönemine ait olanlar da değişikliği ve sürekliliği

göstermektedir. Bu verilere göre yaklaşık olarak batı eyaletlerinin geliri 5 milyon

dinar, doğu eyaletlerinin geliri de 400 milyon dirhemdir.

Günümüze dek kalan listelerde nakit gelirlerle birlikte mal olarak alman

vergiler de yer almaktadır. Örneğin; Fars’tan 150.000 ratl ayva ile portakal,

15.000 ratl meyve konservesi ve 30.000 şişe gül suyu; Kumis’ten 40.000

portakal ve 2000 külçe gümüş; Sind’den 1000 çift ayakkabı, 4000 kuşak, 3 fil ve

400 maund (Hindistan’da kullanılan bir ölçü, yaklaşık 37 kg.) ödağacı;

İsfahan’dan 20.000 ratl bal ve balmumu; Ermenistan’dan 20.000 ratl tuzlu balık,

58 ratl çeşitli kumaş ve 20 halı; Sicistan’dan 20.000 ratl şeker ve 300 kareli

kaftan alınmıştır. Roma, sonra da Bizans vergi yöntemlerine alışmış olan Mısır

ve Suriye’den alınan vergilerin önemi daha azdır ve en çok gıda maddesi, sonra

da giyim eşyası toplanıyordu, canlı mallar arasında,develer, atlar, şahinler ve

köleler bulunuyordu.

Sonraki listelerden gelirlerin azaldığı anlaşılmaktadır. Kaldırılan vergilerin

yerini para ödemeleri almıştır. Para ödemeleri de ekonomik değişiklikler

nedeniyle azalmıştır. Azalmanın başlıca nedeni ordu komutanlarının,

mültezimlerin ve taşra yöneticilerinin aldıkları paylardır. Halife el-Muktedir’in

918-19 yılı gelir listesindeki gelir tüm eyaletlerden 14.501.904 dinardır.Bu

listede, önceki listelerde olmayan rüsum ve el koymalar da yer almaktadır.

Abbasi halifeliğinin gerilemesi ve yönetimin bölünmesinden sonraki listeler

sayıca az olmakla birlikte, verileri açısından da güvenilir değildir. Bugüne kadar

gelen kesin mali bilgiler Osmanlı döneminden ve Osmanlı toprakların dandır.

Bunun bir örneği 1669-70 yılı bütçesidir. Rakamlar, başlardaki değeri klasik

dirhem olan, sonradan döviz kurlarına göre değişen akçe ile verilmiştir. Bu

bütçede Osmanlı devletinin tüm vergilerden toplam geliri 6l2.528.960 akçedir. O

yılın toplam gideri 637.206.348 akçedir ve 398.392.602 akçesi silahlı

kuvvetler ile savaş malzemesine; 180.208.403 akçesi saraylara; 5.032.512 akçesi

sultanın ailesine ile merkezi hükümetin bürolarına 44.572.831 akçesi de çeşitli

başka giderler için kullanılmıştır.Bu listeler de öncekiler gibi vergilere ve

bölgelere göre ayrılmıştır, ama farklı olarak ayni malları vergi geliri içinde

bulunmaz. Öte yandan “nakit ödemeler dışında” imparatorluk atölye ve

mutfaklarına ayni olarak giren malzemelere ve gıda maddelerine ayrıntılı

biçimde yer verilmiştir.

Müslümanlar devlete karşı çelişkili bir tutum içindedirler. Devlet, bir

taraftan, dini öğretilerine göre düzeninin korunması ve Allah'ın isteğinin yerine

getirilmesi için gereken ilahi kökenli düzenli bir kurumken, diğer taraftan da,

çalışmasına dahil olanları zehirleyen, bir şekilde içine girenler açısından tehlikeli

olan kötü bir kurum olarak görülmüştür.Hz. Muhammed’e ait olduğu söylenen

bir deyişe göre devlet ve cennet birleştirilemez. Bir başka deyişe göre hükümet

etme işinde gerekli olarak günah ve kötülük vardır. Bazen bu görüşler hükümet

içinde bulunanlar için de düşünülmektedir. IX. yy'da Bağdat’ta bir vezirin şunları

söylemiştir: “Hükümetin temeli göz boyamadır. Eğer işe yarar ve ömürlü olursa

politikaya dönüşür.” Bir öyküye göre, halife el-Mansur’un sarayında mutluluğun

ne anlama geldiği hakkında konuşulurken, halifeye gerçekten mutlu bir insanın

olacağı sorulmuş. Halife şöyle yanıtlamış: “Ne o beni tanır, ne de ben onu.”

Açıkça görüldüğü gibi bunun anlamı,bir insanın hükümetle ne kadar az işi olursa

o kadar mutlu olacağıdır. İslamiyet’in öteki dinlerle paylaştığı hükümetin kırsal

görüntüsünde de bu çelişki söz konusudur. Bir tarafta sultan ya da halifeyi,

sürüsü olan halkının çobanı olarak onlar adına Allah’a karşı sorumlu tutan pek

çok dini metin bulunmaktadır.Kırsal görüntünün tam tersi de Mısır’ın Arap fatihi

Amr ibn ül-As’ın söylediği belirtilen bir sözdür. Amr, onu Mısır askeri valisi

olarak tutup gelirlerin başına da başkasını getirmek isteyen Hz.Osman’ı şöyle

reddetmiştir: “Bu, biri ineği sağarken benim ineğin boynuzlarını tutmam olur.”

15

IX. yy başında bir Arap edebiyatçısının bir derlemesinde Ortaçağ’da

Müslümanların devletin doğası ve amacı ile ilgili farklı görüşleri açıkça ortaya

konmuştur:

16

"Devlete İslamiyet tarafından dört görev verilmiştir: Adalet, ganimet,

Cuma namazı ve cihad. İslamiyet, devlet ve halk, çadır, çadır direği, ipleri ve

çomaklarına benzer. İslamiyet çadır, devlet direk, halk ip ve çomaklardır.

Hiçbiri ötekiler olmadan işe yaramaz. “

“Husrev şunları söylemiştir: Bir ülkede şu beş şey yoksa, orada durmayın:

Güçlü yönetim, adil yargıç, sabit pazar, bilge hekim ve bir akarsu.” "Ömer ibn

el-Kattab da şunları söylemiştir: Güçsüz olmadan yumuşak, sert olmadan

güçlü olanlar iyi yönetebilirler."

Klasik İslam devlet ideali adı verilmeyen bir kralın tebaası ile ilgili söylediği

şu sözlerle açıkça ifade edilmiştir. “Kalplerine nefretle kirlenmemiş saygı ve

saygısızlıkla kirlenmemiş sevgi yerleştirdim.”

9. BÖLÜM

EKONOMİ

Modem çağlardan önceki toplumsal ve ekonomik tarihi ile ilgili yeterince

araştırma olmadığı için Ortadoğu, çok az anlaşılır ve tanınır. Özellikle Ortaçağ

Avrupa tarihi gibi başka alanlarla karşılaştırıldığında, Ortadoğu tarihi ile ilgili

araştırmaların yetersizliğinin temel nedeni belge sorunudur. Ortaçağ Batı

Avrupası’nın devletleri geçirdikleri evrimle modem Avrupa’nın devletleri haline

geldiğinde de pratik amaçlar için gereken belge arşivleri modem çağlara dek

korunarak tarihçiler açısından değerli bir kaynak olmuştur. Osmanlı

İmparatorluğu dışındaki Ortaçağ Ortadoğu devletleri, dış istilalar ve iç

karışıklıklarla yıkıldıkları için, açtık hiçbir gereksinimi karşılamayan arşivleri de

korunmadığından dağılarak yok olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu, 20. yy’da Batı etkisinin ve idari yöntemlerinin

yaygınlaşmaya başlamasına dek, Ortaçağ sonlarından itibaren, idari ve siyasi

açıdan kesintisiz olarak varlığını sürdüren tek devletti ve arşivleri de neredeyse

tamamen el değmemiş haldeydi. Osmanlı arşivlerinde yapılan araştırmalar, o

dönemdeki Ortadoğu tarihini önemli ölçüde aydınlatmış, hatta daha önceki

yüzyıllara ait bazı karanlık noktalara bile ışık tutmuştur. Osmanlı arşivleri çok

geniştir ve bir o kadar da güçlükler içerir. Ortadoğu tarihinin, özellikle de

ekonomik ve toplumsal tarihinin, çok daha şanslı diğer alanların düzeyine

ulaşabilmesi için yapılması gereken çok şey vardır.

Yine de, eldeki verilerden hareketle Ortadoğu toplumlarının ve ekonomisinin

evrimini ana hatlarıyla çizmek olasıdır. Bu sayede, bunlara paralel olarak

değişen siyasi yapıların açıklanması da kolaylaşacaktır. Tarım, çok daha önceki

çağlardan itibaren en önemli ekonomik etkinlik olmuştur. Bölge nüfusunun

büyük çoğunluğunun geçim kaynağı tarımdır. Yakın zamana kadar devletin

gelirinin önemli bir bölümü de tarımla geçinenlerin emeklerinden

sağlanmaktaydı.

Geleneksel olarak Ortadoğu tarımı iki türdür. İlki ve daha önemlisi nehir

vadisi tarımıdır. Bu nehirler Fırat-Dicle, Nil ve Orta Asya’nın iki önemli nehri

Amu Derya ve Siri Derya’dır. Ortadoğu’nun öteki yerlerinde, Suriye-Filistin

kıyılarında, Suriye vadilerinde, bugünkü Türkiye’nin ve İran’ın bazı

bölgelerinde de ikinci tür, yağmura bağlı tarım yapılır. Bu tür tarım daha zordur

ve nehir vadisi türüne göre daha az ürün verir.

Bölgedeki önemli bir sorun da orman azlığı, dolayısıyla kereste eksikliğidir.

Eski çağlarda Kudüs tapınağının yapımında Lübnan’daki sedir ağaçlan

kullanılmıştı. Ancak İslam Ortaçağı döneminde Ortadoğu’ya, Afrika’dan ve

özellikle Hindistan ile Güneydoğu Asya’dan kereste ithal edilmekteydi.

Bölgedeki en önemli ürün tahıldı. En eski tahılların ilkel buğday türleri, arpa

ve dan olduğu bilinmektedir. Ortaçağ başlarında buğday daha çok önem

kazanmıştır. Bugün de benzer durum söz konusudur. Tarihi bilinmemekle

birlikte, Hindistan’dan pirinç getirildiği, tarımının İran ve Irak’tan Suriye ve

Mısır’a kadar yapıldığı anlaşılmaktadır. VH. yy Arap fetihleri sırasında fatihlerin

Irak’ta pirince rastladıktan ve bunun onlar için bir yenilik olduğu

anlaşılmaktadır.

Basra bölgesinin fethinde bulunan bir Arap tarafından anlatılan öykü

ilginçtir:

1

Bir Arap birliğince sazlık bir yerde pusuya düşürülen hanlı askerlerden

birinde burma, ötekinde de daha sonra pirinç olduğu anlaşılan iki sepet

kalmıştı. Arap komutan askerlerine, "Hurmaları yiyebilirsiniz ama diğerini

yemeyin, o düşmanın bize hazırladığı bir zehir olabilir, "dedi. Askerler

hurmaları yiyip diğer sepete dokunmadılar ama bir at pirinci yemeye başladı.

Askerler atı zehirlenmeden yiyebilmek için kesmeyi düşünürlerken, atın sahibi

acele etmemelerini, zamanı geldiğinde gerekeni yapacağım söyledi. Ertesi

sabah atın ölmediğini gördüklerinde, ateşte pirincin kabuklarını yaktılar.

Komutanları "Allahın adıyla yiyin,dedi. Askerler pirinci yediler ve çok lezzetli

buldular.

Pirinç tarımı ve tüketimi Arap yönetiminde batıya yayıldı.

. Arşivlerde başka tahılların da adlan geçmektedir. Bunlar arasında, bugün de

Ortadoğu’nun ve özellikle Mısır’ın başlıca besin maddelerinden olan bezelye,

fasulye, mercimek ve nohut bulunmaktadır.

İçinde yağ bulunan bitkiler çok önemliydi ve bu bitkilerin yağlan

aydınlatma, sabun yapımı ve yemek için kullanılıyordu.Ortadoğu ve Kuzey

Afrika bölgesinde, en önemli yağ kaynağı olan zeytin önde gelen ürünlerinden

biriydi. Bölgeye doğudan gelen ve Arap-Müslüman yönetimi altında batıya

giden bir başka besin maddesi de şeker kamışıydı. Şeker kamışı İran’da “Şeker”

ve “Kand” olarak bilinirdi. Her iki sözcük de “sugar” ve “candy” olarak

İngilizce’ye geçmiştir. Helen-Roma dünyasında pek tamnmayan şeker yalnızca

tıp alanında kullanılırdı. İçecekler ve yiyeceklerin tatlandırılması için bal

kullanılırdı. Ortaçağ’da üretimi Mısır’a ve Kuzey Afrika’ya dek yayılan

şeker, Müslüman Ortadoğu’nün Hıristiyan Avrupa’ya ihraç ettiği başlıca

maddelerden biri oldu. Şekerkamışı tarımı ve plantasyon sistemi Kuzey

Afrika’dan Müslüman İspanya’ya, oradan Atlantik adalarına, sonra da Yeni

Dünya’ya yayılmıştır.

Baharat Ortadoğu’da çeşitli bölgelerde yetiştirilir, ayrıca Güney ve

Güneydoğu Asya’dan da çok miktarda ithal edilirdi. Batı dünyasına

Ortadoğu’dan yapılan bu önemli ihracat, Avrupalı denizci devletler tarafından

Asya’ya bir deniz yolu açılarak denetim altına almasına dek sürdü. Sıcak iklime

sahip bölgelerde yiyecekler, özellikle de et çabuk bozulmaması için tuzlanarak

saklanırdı. Bu yöntemle korunan yiyeceklerin yenmesi için baharat çok

gerekliydi.

Hayvanların beslenmenin yanı sıra, ulaştırma için de yoğunlukla kullanıldığı

bu toplumda hayvan yemi de önemli bir gereksinimdi. Soğuk iklimli bölgelerde

giyim için başlıca malzeme olan deri ve yün,sıcak iklimlere uygun olmadığından

ince giysiler için işlenebilir ürünler gerekiyordu. Özellikle üç tanesi çok

önemliydi. Ketenin, Ortadoğu’da özellikle mumyaların sarıldığı bezlere bakarak

Mısır’da antik çağlardan itibaren üretildiği anlaşılıyordu. Pamuk, Doğu

Asya’dan gelmiş, ilk olarak İran’da rastlanmış, oradan da batıya taşınmıştır. Dut

ağacıyla beslenen ipek böceğinin ürünü ipek VI.yy'dan sonra Ortadoğu’da

üretilmeye başlamıştır. Özellikle Suriye ve İran ipeklileri çok beğenilirdi. Boya

ve koku üretmekte kullanılan bitkiler de iyi giysileri tamamlarlardı.

Papirüs, çok önemli diğer bir sanayi ürünüydü. Nil kıyıla-nnda büyüyen bir

sazdan elde edilen papirüs önce parşömen, sonra da kağıt bulunana dek Doğu

Akdeniz dünyasındaki temel yazı aracıydı.

Sebze ve meyve yetiştiriciliği de oldukça yaygındı. Daha önceki dönemlerde

başlıca meyveler hurma, incir ve üzümdü. Meyvesinin yanı sıra, şarap üretimi

için de yapılan üzüm tarımı İslamiyet’ten önce çok daha yaygındı. Hurma ise

zaten vaha ve yarı çöl iklimi bitkisidir. Kayısı ve şeftali gibi Ortadoğu’nun öteki

meyvelerinin çoğu, İran ve doğu kökenliydi. Batı’da halen enginar, ıspanak ve

patlıcan için ilk geldiklerindeki Arapça ve Farsça adları kullanılmaktadır.

Narenciye tarımının ilginç tarihçesi çok net değildir. Birçok Ortadoğu dilinde

portakal için Portekiz’den (Portugal) türetilerek Türkçe “portakal”, Arapça

“bortakal” adı kullanılır ve Afganistan’a de benzer adlarla anılır. Aslında Çin ve

Hindistan’da daha önceden tanınan portakalı Ortadoğu’ya, XVI. yy başlarında

Portekizliler getirmiştir. Pers İmparatorluğu’nda narenciye meyveleri

İslamiyet’ten çok daha önce tanınırdı. Tevrat ve Pers kaynaklarında “turunç"

admda (Arapça “utruja”, İbranice “ethrog”) güzel çiçekleri olan küçük, ekşi,

yenilebilir bir narenciyenin süs için kozmetikte ve şerbetlerde kullanıldığından

söz edilmektedir. Farsça “narang” denilen bu meyve,. Arapça’ya da “naranç”

adıyla geçmiştir. Portekiz’de ve Batı’daki başka ülkelerde buna benzer adlarla

anılan yenilebilir tatlı bir meyve vardır. Bu meyve, IX.yy Arap şairi ibn alMutazz tarafından genç bir kızın yanaklarına benzetilmiştir. İbn al-Mutazz,

büyük olasılıkla o dönemde Hindistan’dan gelen limondan da söz etmiştir.

Ortadoğu’da hızla yaygınlaşan limon, Avrupa’ya gitmiştir. Avrupa’da bu iki

meyve halen Pers-Hint adlan kullanılmaktadır. Şüphesiz Ortadoğu’ya bu

meyveleri Uzakdoğu’dan Müslüman kervancılar getirmişler,Haçlılar da

Avrupa’ya götürmüşlerdir.

Ortadoğu’ya mısır, tütün, domates ve patates gibi hiç tanınmayan Amerikan

bitkileri, Batı Avrupalılar, özellikle Portekizliler tarafından getirilmiştir. Türk

tarihçisi İbrahim Peçevi 1635 yılında konuyla ilgili şunları söylemiştir:

2

"İnsanın içini bulandıran dumanı ve kokusuyla tütünü 1009'da (miladi

1600-1601) kafir İngilizler getirmiş ve birtakım rutubet hastalıklarını

iyileştireceğini söyleyerek satmışlardır. Kısa sürede zevk düşkünleri tütüne

bağımlı hale gelmişler, zevk düşkünü olmayanlar bile içmeye başlamışlardır.

Bu bağımlılığa kudretlilerin ve büyük ulemanın da çoğu tutulmuştur. ”

Yakın zamanlarda, kökeni Ortadoğu olmayan iki bitki de bölgedeki

ekonomik ve toplumsal yaşamı çok etkilemiştir. Ortaçağ başlarında bir Arap

gezgini Çin’den ilginç bir öykü anlatır:

“Kaynamış suyla içilen bir bitkinin ve tuzun tüm gelirinin sahibi kral.

Sakh adındaki bu bitki her şehirde çok pahalıya satılıyor. Bu bitkinin yaprağı

da, kokusu da naneden daha çok ve acımtırak bir tadı var. Kaynamış suya

atılıyor. Tüm kamu mâliyesi geliri, bu bitkiden, tuzdan ve kelle vergisinden

sağlanıyor. ”

XI.yy’da ünlü yazar el-Biruni, Çin ve Tibet’teki çay tarımı ve kullanımı ile

ilgili daha çok bilgi vermektedir. İran’a çay içme alışkanlığını XIII.yy’da Moğol

fatihlerin getirdiği biliniyor ama fazla yaygınlaşmadığından buradan batıya

ilerlemesi hakkında bir kanıt bulunmamaktadır. İran’da çayın yaygın olarak

içilmeye başlaması, Rusya’dan getirildiği XIX.yy başına rastlar. XX.yy’da

Türkiye ve İran’da devlet teşvikiyle çay tarımı yaygınlaştırılmıştır. Bunun bu

ülkelerde yetişmeyen kahveye bağımlılığı azaltmak için yapıldığı düşünülebilir.

Çay tarımı çok önemli olmamış, yalnızca yerel tüketim ve biraz da ihracat için

yetiştirilmiştir. Çayla 1700’de tanışan Batı Mağrip, çayın çok tüketildiği bir

yerdir. Buraya çayı Fransız ve İngiliz tüccarlar, Kuzeybatı Afrika’nın Avrupa

pazarlarına katılması beklentisiyle getirmiştir.Fas’ın milli içeceği, nane

yapraklarıyla yapılan çay olmuştur.

Öte yandan kahve, bölgenin tamamında en önemli içecektir. Kahvenin,

Habeşistan’dan çıktığı, adım bugün de yabani kahve bitkilerinin yetiştiği

Kaffa’dan aldığı bulunan kanıtlar arasındadır. XIV. ya da XV.yy’da kahve

Kaffa’dan Yemen’e getirilmiştir. Mısırlı bir yazar şunları söylemiştir: “Mısır’a

Yemen’de adına “kahva" denen bir içkinin yayıldığı, Sofi şeyhlerinin ve

başkalannın dua ederken uyanık kalmak için içtiği haberi geldi.” Yazar, Yemen’e

kahveyi Habeşistan’a giden bir gezginin getirdiğini anlatır:

4

“Aden'e döndükten sonra hastalanan adam getirdiği kahveyi içip iyileşti.

Kahvenin halsizliği ve yorgunluğu giderip vücudu canlandırdığım fark etti.

Kendisi bir Sofi olunca, öteki Sofiler de kahve içmeye başladılar. Ardından

halkın tamamı, aydınlar da sıradan insanlar da içmeye başladılar ve kahve

içme alışkanlığı yayıldı."

Gerçekten de kahve içme alışkanlığı yaygınlaşmıştı. 1511’de kutsal Mekke

şehrinde kahve içildiği belirlenmiştir. Büyük bir olasılıkla buradan da

ülkelerine dönen hacılarla birlikte Suriye’ye, Mısır’a, İran’a ve Osmanlı

topraklarına gitmiştir.XIX.yy başlarına dek kahve İran’ın en önemli içeceği

olmuştur. Batı dünyası çayı Çin ve Hindistan’dan daha ucuz, daha kaliteli ve

daha bol bulurken, kahve bir süre bir Ortadoğu tekeli olmuştur.

Avrupa'da kahve, kahve içenler ve kahvehaneler küçümsenmiştir.

İstanbul’daki Venedik elçilerinden Gianfrancesco Morosini 1585 yılında

gittiği bir kahvehaneden şöyle söz eder:

“Bu insanların tümü kötü giysili, işi gücü olmadığı için zamanlarını boşa

harcayan kişilerdir. Sürekli bir yerde oturarak insanlar arasında,sokaklarda

ve dükkanlarda, “Kavee" dedikleri bir tohumdan yapılan, oldukça sıcak kara

sıvıyı içerler. “

1610’da Türkiye’yi gezen İngiliz George Sandys’in görüşleri çok daha

olumsuzdur: “Tüm gün kahvehanelerde otururlar ve “Koffa” adım verdikleri çok

sıcak içeceği içerler. İçtikleri is gibi kara renktedir ve tadı da ona benzer...” Ne

var ki, kahvede de, kahvehanede de Avrupalıların hoşuna gitmişti. Üretimi

çoğunlukla Yemen’de olan kahve, çok geçmeden Ortadoğu’nun Avrupa’ya ihraç

ettiği başlıca ürün oldu. Eskiden çok kârlı olan baharat ticaretini kaptıran

Mısırlılar için kahve, gittikçe büyüyen Avrupa pazarında, baharatın yerine

geçecek bir üründü.Avrupa’daki ilk kahvehane, Viyana’da ikinci Türk

kuşatmasından sonra açıldı. Bu hak isteği üzerine, Türk hatları gerisinde

Avusturya istihbaratına yardıma olan bir Ermeni’ye ödül olarak verilmişti.

Kahve ve çayın Ortadoğu’da bu denli popüler olmasının, kahvehane ve

çayhanelerin önemli toplumsal merkezler olmalarının nedeni kolayca

anlaşılmaktadır. Musevilik ve Hıristiyanlık’tan farklı olarak,İslamiyette alkollü

içkiler yasaklanmıştır. Ama yasak tamamen de etkili olamamıştır. Şiirler’de ve

başka yazılarda yoğun olarak içki içmenin ve hatta ayyaşlığın kanıtları bulunur.

Ancak ya özel bir evin yüksek duvarları arkasında ya da bir İslam devletinin

yasak kapsamına girmeyen Müslüman olmayan halkı arasında, içkinin gizli

içilmesi gerekiyordu.Klasik Fars ve Arap şiirinde, meyhane ve meyhanecinin

şiirdeki sembolleri, Hıristiyan manastırı, keşişler ve Zerdüştçü rahipler olmuştur.

Hoş görüldüklerinde bile bunların gizli olması zorunlu olduğundan Ortaçağ

İslam şehirlerinde Batı’daki meyhanelerine benzeyen hiçbir yer bulunmuyordu.

Bu boşluk kahvehane ve çayhanelerle gideriliyordu.Kısa süre içinde

kahvehanelerin ihanet ve dedikodu, en kötüsü de kumar yuvaları olduğu

şikayetleri başlamıştı.

Bölgede ilkel tarım teknikleri kullanılıyordu. Daha önceki çağlarda

kullanılan basit tahta ve tekerleksiz saban, bölgedeki bazı yerlerde günümüzde

de kullanılmaktadır. Genellikle sabana katır, öküz, çoğunlukla da at koşulurdu.

Zengin nehir vadisi bölgelerindeki tarımda verimli ürün almak için çok çabaya

gerek olmazdı. Bazen yılda iki üç ürün alındığı için daha sert ve zayıf olan

iklimlerin teknolojik icatları gerektiren güçlükleri olmazdı.

Bu ülkelerdeki iki karakteristik olgu, teknolojik gelişmelerin olmamasının

başka bir nedeniydi. Manastırlarda ürün yetiştirmeye kendilerini adayan eğitimli

kişilerin, eğitimli çiftçilerin, üniversite eğitimi almış, çiftliğini idare ederken

eğitilen, karşılaştığı tarım sorunları için eğitiminden yararlanan İngiliz taşra

beyinin karşılığı bu toplumlarda bulunmuyordu. Ortadoğu’nun birkaç istisna

dışındaki eğitimli beyleri çiftçilikle uğraşmaz, çiftçiler de'eğitimli olmazdı.

Genel olarak, tarımdaki teknolojik gelişmeyi sağlayan entelektüel disiplin,

teknik beceri ve tarımla iç içe olma eksikliği söz konusuydu.

Klasik İslam dönemi, sulama dışında tarım teknolojisine pek katkı

sağlamamıştır ama Ortadoğu’daki tüccarlar ve çiftçiler özellikle gıda maddesi

ürünlerinin çeşitliliğinin artmasını sağlamışlardır. Doğu ve güneydoğu Asya

ürünlerinin batıya gidişi İslamiyetten önce başlamıştır. Eski Irak'ta ve İran’da

Doğu Asya kökenli ürünler yetiştirilmiştir. Daha batıda bu ürünler, egzotik, lüks

ve pahalı ürünler olarak görülmüştür. Örneğin eski Roma’da şeftali tanınan bir

meyveydi ve bugünkü adı olan “peach” bir Roma terimi “persicum malum’dan

(İran elması) gelmektedir. İlk kez İslami fetihlerle Batı’da Avrupa’dan,Doğu’da

Çin ve Hindistan’a dek tek bir ekonomik ve siyasi birim oluşturulmuştu. Yeni

ürünlerin keşfedilmesi ve yayılmasında, büyük olasılıkla Basra Körfezi’nden

Hint Okyanusu’na ve daha ilerilere giden Müslüman denizcilerin, Orta Asya’da

bulunan Müslüman gezginlerin ve askerlerin önemli etkileri olmuştur. İslamiyet

döneminde İran’dan Mezopotamya’ya, Kuzey Afrika’ya ve Avrupa’ya doğru

gerçekleşen hareket, pamuk, enginar, pirinç, karpuz, muz, patlıcan, narenciye ve

şeker kamışı gibi çeşitli gıda maddeleri, baharatlar, iplik yapımında kullanılan

ürünler, hayvan yemi, tıpta ve kozmetikte yararlanılan bitkileri de içeriyordu.

Ortaçağ Müslüman gezginlerince, her birinin çeşitli alt türleri bulunan oldukça

geniş bir ürün çeşitliliği anlatılmıştır. 1400’de Kuzey Afrika kıyılarıyla ilgili bir

yazıda,altmış beş çeşit ürün, otuz altı çeşit armut, yirmi sekiz çeşit incir ve on

altı çeşit kayısı olduğu anlatılmıştır.

Ortadoğu’da en büyük beceri, büyük nehirlerin sularım koruyarak dağıtmak

üzere yapılan oldukça hassas kanal sisteminde, yani sulama alanında

sergilenmiştir. Bu yalnızca çiftçilerle yapılmamış, bürokratların ve teknokratların

da katkılarıyla gerçekleştirilmiştir. Kimi tarihçilere göre, nehir vadisi toplumların

merkezi sulama işleri, modem bürokratik devletle güdümlü ekonominin

çekirdeğini örneklemektedir.

Tahıl kaybını önlemek üzere harman, çoğunlukla orak ile yapılırdı ve tahıl

yük hayvanları ya da köleler tarafından döndürülen değirmenlerde ya da el

aletleriyle havanda öğütülürdü. Bugün de bölgede bazı yerlerde bu yöntemler

kullanılmaktadır.

Mısır’da toprak her yıl Nil’in taşıdığı alüvyonlar sayesinde yeniden

gübrelediği için gübreye gerek olmazdı.Genellikle de en çok gerek olan yerlerde

gübrenin bulunmaması, toprağın tükenmesine neden olurdu.Bu durum Irak’ta

nehirlerle gelen tuzlu birikintilerle daha da çoğalırdı.Düzenin ve barışın hakim

olduğu zamanlarda buralar kurutulur ama karışık zamanlarda bu yerlerle

ilgilenilmezdi. Çiftçiler, nehirlerin yeterli su bıraktıkları nehir vadileri dışındaki

topraklan bir yıl ekerler, bir yıl da nadasa bırakırlardı.

Antik çağlarda dahi erozyon sorunu yaşanmıştı.Ortaçağlarda ve günümüzde

de durum değişmemiştir. Göçebelerin her sivil düzen bozulmasında, çölden

tarım topraklarına gitmesi, çölün ekilen topraklar aleyhine genişlemesiyle

sonuçlanmıştır.

Çölün ilerlemesinin birkaç nedeni vardı. Çölün genişlemesinin önlenmesi

için savunma hatlarına ihtiyaç vardı. Sivil düzen kesintiye uğradığında çöl

genişliyordu. Daha somut bir neden de keçiydi. Otu kesip yiyen koyunun tersine,

kopartıp yiyen keçi, otla birlikte toprağın üst tabakasını da kaldırdığı için toprak

zayıflayarak rüzgarla uçuyordu. Bunun yanı sıra, keçiler ağaçların kabuklarını da

yediklerinden ağaçları öldürüyordu.Bu nedenle rüzgara açık hale gelen ovalar

yine toprak kaybına uğruyordu. Bölgenin büyük bir bölümünde bu ve başka

etmenler -nedeniyle toprak kaybı meydana gelmiştir. Bu durum,modern çağların

ekili topraklan, eski çağların arkeolojik buluntularıyla karşılaştırıldığında aradaki

çarpıcı farkla açıkça görülmektedir.XIV.yy’da yazan ibn Haldun, “bina, heykel,

şehir ve köy kalıntılarından geçmişte büyük bir uygarlığın var olduğu anlaşılan

Kuzey Afrika’da yıkımın hüküm sürdüğünü” anlatır.

5

Mali ve başka belgeler, tarım ürünlerinin ve onlardan sağlanan gelirlerin

Roma’nın son çağlarından itibaren azaldığını göstermektedir. Bu durum Arap

istilaları zamanında daha da artmış, kısa süreli bir düzelmenin ardından İslami

Ortaçağ’da da sürmüştür. Bu gerilemenin pek çok göstergesi

bulunmaktadır.Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki birçok bölgedeki terk

edilmiş köyler, çiftlikler ve kuyular, üretimin dolayısıyla da gelirin azalmasının

belgesel kanıtlarıdır. Bununla birlikte, genellikle vergi yükü, tefeciler ve benzeri

sorunlarla köyden şehre göç ve nüfusta azalma olduğu da anlaşılmaktadır.

Hükümetin, üst sınıfların ve bir ölçüde de dinin, toprağı işlemeyi ve

işleyenleri aşağı görmesi, tarımsal üretimdeki düşüşün önemli bir nedenidir.

İslamiyet bir kervan şehrinde doğmuştu.Hz.Muhammed’in ailesi tüccardı ve

ölümünden sonra taraftarları fethettikleri büyük imparatorluğu tüm eyaletlerde

bir garnizon şehirleri ağından yönettiler. Çok geçmeden bu garnizon şehirleri,

İslami kültür ve öğrenimin merkezleri oldu ama kırsal kesim daha uzun süreler

İslamiyetten önceki eski dinlere bağlı kaldı. Zaman içinde köylüler de

İslâmlaştırıldı ama yine de eski izler silinmedi. Şehirli Müslümanların,

Müslüman olmayan köylüleri yönetmesi örneği, Balkanlar’da ve Hindistan’da

yeni Müslüman imparatorlukların kurulmasıyla yeniden yaşandı. Hz.

Muhammed’in hadislerinde sıkça ticareti övdüğü görülürken, çok azında tarıma

saygı görülür. Benzer biçimde, Şeriat da şehirlilerin yaşamlarına ve sorunlarına

daha fazla ilgi göstererek bunları en ince ayrıntılarıyla inceler ve düzenler.

Köylülerin durumuyla, vergilerin ödenmesi dışında, fazla ilgilenmez. Devletin

ve tarım alanlarının, tarımdan anlamayan ve bölgelerinin uzun vadeli refahını

pek düşünmeyen askerlerin denetimine giren ekonomi yüzünden durum çok

daha kötü bir hâl aldı.

Bölgedeki toprakların büyük bölümü yan kuraktır.Tarıma ve büyükbaş

hayvanların otlamalarına uygun olmayan bu topraklar, keçi ve koyun

yetiştirilmesi için yeterliydi. Bu hayvanlardan et, yün ve postun yanı sıra,

Ortadoğu’nun başlıca besin kaynağı olan süt ve yoğurt elde ediliyordu. Bölgeye

bin yıldır hakim olan göçebe hayvancılık kültürü ile ilk ilkel tarımın birleşmesi

uygarlığın başlamasını sağlamıştır. Tarih öncesine dek giden deve göçerliği

bedevilerin ekonomisinin ve yaşam biçiminin merkezi olmasının yanında, barış

zamanında da,savaş zamanında da önemli bir ulaşım aracı olmuştur.Eski

Arabistan’da çok at olmadığından, atlar adları ve soylarıyla anılırdı.

İslamiyet yayıldıktan sonra İran, Bizans, sonrasında da Berberi hayvanları

kullanan Arap yetiştiricileri sürülerini olabildiğince genişlettiler ve bozkırların

otlaklarından fazlasıyla yararlandılar. Avrasya bozkırlarının göçerleri arasında da

atın önemi büyüktü. Çalışması ya da eti için az sayıda çiftlik hayvanı beslenirdi.

Öteki uygarlıklar için önemli olan domuz, İslamiyet’in Musevilikle paylaştığı bir

tabu nedeniyle yasaktı. Kimi tarihçilere göre, Müslüman fatihler İspanya’ya,

Balkanlar’a ve Batı Çin’e ulaştıklarında domuz, fethin coğrafi sınırlarını

çizmiştir.Bu ülkelerde yüzyıllar boyu Müslüman egemenliğine sürdüğü halde,

domuz yetiştiren ve yiyenler arasında İslamiyet kök salmamıştır. Kümes

hayvanları et ve yumurtaları için beslenirdi.Mısır’da tavuk yetiştiriciliği,

Batılılar’ın ilk gördüklerinde hayrete düştükleri bir teknikle yapılıyordu. 1655

yılında Mısır’a giden Fransız gezgini Jean de Thevenot şöyle anlatır:-

“Kahire'de rastladığım ilginç şeylerden biri de tavuklar kuluçkaya

yatırılmadan yumurtalardan civciv çıkarılması,bu civcivlerin de kiloyla

satılmasıydı. Burada yumurtalar ılık fırına konur ve fırının ısısı doğal ısıya

çok yakın olduğundan civcivler oluşarak yumurtadan çıkarlar... Fırınları

ağızlarına deve ya da öküz dışkısı koyarak ısıtırlar ve her gün eskisinin yerine

yeni sıcak dışkı koyarlar... Bazıları bunun iklimi sıcak olduğu için Mısır'dan

başka bir yerde yapılamayacağı görüşündeler ama Floransa Büyük Dükü

bunu yapanlardan birini getirtip Floransa 'da da yaptırtmıştır.Bunun

Polonya’da da yapıldığım duydum. ”

Kuluçka makinesi adı verilen bu yöntem, Thevenot’nun da belirttiği gibi

daha sonra Avrupa’ya da gitmiş ve çok yaygın biçimde uygulanmıştır. Batı

Avrupa’da hayvancılık ile tarım yakın bir ilişki içindeydi ve genelde aynı ellerde

bulunuyordu. Ortadoğu’da göçebeler ile köylüler arasında daha eski

çağlardan gelen bir çatışma ve ayrılık söz konusuydu. Hayvancılık ile tarım

birbirinden ayrıydı, çoğunlukla da karşıttı. Bir köylü gündelik işler için birkaç

hayvana sahip olabilirdi ama taşıma için de, eti için de hayvan yetiştirmek

göçebenin işiydi. Bu çatışma eldeki en eski Ortadoğu öykülerinden biri olan

Habil ile Kabil öyküsünün başında da geçmektedir. “Bu kardeşlerden biri

hayvancılık yapıyordu ve kurban olarak bir hayvan getirmişti. Öteki kardeş

tarımla uğraşıyordu ve doğanın ürünlerini getirmişti.Allah göçebeleri seçerek

hayvan kurbanı kabul etti ve doğanın ürünlerini reddetti. Bunun üzerine köylü

Kabil, göçebe Habil’i öldürdü.” Ortadoğu’nun tarihinde genellikle bunun tam

tersi gerçekleşmiş, yani göçebeler köylülere saldırmışlardır. Ortadoğu’da ekili

toprakların tamamı göçebelerin yaşadıkları çöllerin çok yakınındadır. Göçebeler

de sivil otoritenin savunmasının her zayıflayışında bu durumdan yararlanmaya

hazır olmuşlardır. Uygar toprakların güney ve kuzey sınırlarında, Arabistan

çöllerinde ve Avrasya bozkırlarında imparatorluk olmayı bekleyen göçebe

krallıkları ve beylikleri bulunuyordu.

Sanayi için özellikle de ortaçağların en önemli sanayii olan kumaşçılık için

hem hayvancılık hem de tarım ham madde sağlıyordu. Avrupa’ya yapılan kumaş

ihracatının önemini Ortadoğu kökenli kumaş adlan da göstermektedir:

Musul’dan Muslin, Şam’dan “damask” (damascus) ya da teknik terimler olarak

“taffeta” (Farsça taftah) ve “mohair” (mukhayyer) gibi. Minderler, duvar

kaplamaları ve diğer döşeme eşyası da üretilen ve ihraç edilen kumaşlara dahildi.

Deri ve yünü göçebeler, pamuk ve keteni köylüler sağlardı. Önemli ham

maddelerden kereste,çok az bulunduğu ve pahalı olduğu için ithal edilirdi.

Mineraller de çok önem taşıyordu. Metaller madenlerden çıkarılır, kil ve taş

gibileri de toplanırdı. Tarih öncesi çağlardan beri Ortadoğu’da bakır, altın ve

gümüş madenleri işletiliyordu.Bronz, milattan önce üç bin yıl önce Doğu

Mezopotamya’da,iki bin yıl önce Mısır’da yapılıyordu.Kalay,uzaklardaki “kalay

adaları’ndan yani ComwaU’dan, demir de kafkasya, Ermenistan ve bugünkü

Doğu Türkiye’den getiriliyordu. Ortadoğu madenlerinin çoğu antik çağlarda

tükendiği için birçok İslam devletinin güvencesi uzaklardaki ülkelerden ve uzak

eyaletlerinden yaptıkları ithalattı.

İran’da, Ermenistan’daki uzak bölgelerde, yukarı Mısır’da ve Sudan’da

maden kalmıştı ama Ortadoğu’da, yani Mısır ve Mezopotamya’da neredeyse

tümüyle tükenmişti. Gümüş ile altın başka yerlerden getirtiliyordu. Olayların

akışnı bu madenlerin aranması ve getirtildiği yollar önemli ölçüde etkilemişti.

Afrika;madenleri ve özellikle Sudan ile Mısır arasında kalan sınır bölgesinde

Assuan'ın güneyinde Allaki, İslam dünyası için en zengin altın kaynaklarından

biriydi. Altın ve köleler,Müslümanlar'ın Sahra’nın güneyine inme nedenlerinden

biriydi.Gümüş,özellikle eski Sasani topraklarında olmak üzere birçok yerde

bulunuyordu.

Sanayi teknikleri ilkel haliyle kalmıştı. Bazı istisnalar dışında, insan ve

hayvan gücü tek enerji kaynağıydı. İcat edilen ve kullanılan birkaç küçük

otomatik makine daha çok oyuncak gibiydi.Mancınıktı ve değirmen, bunlar

dışındaki tek makineydi. Bugün de kullanılan, hem su hem de rüzgarla çalışan

değirmenler çok eski çağlardan kalmadır. Ancak değirmenlerin sayısı Ortaçağ

başlarının Batısı ile karşılaştırıldığında bile çok azdı ve sınai amaçlı değil,

yalnızca tahıl öğütme ve sulama amaçlı kullanılıyorlardı. Diğer makine de,

savaşlarda tutuşturucu sıvılarla dolu kovalan düşman gemi ve şehirlerine

fırlatmak için kullanılan mancınıklardı. Avrupa’dan top ve topçunun Ortaçağ’ın

sonlarına doğru ithal edilmesine kadar, mancınıklar, bükmeyle, gerilimle ve en

çok geliştirildiklerinde de bir dizi karşılıklı ağırlığın hareketleriyle kullanılırdı.

Bu yöntemle, daha büyük gülleler, daha büyük bir kuvvetle, daha uzaklara

fırlatılıyordu. Kalkan, kılıç, zırh ve hançer gibi öteki savaş araçları, sanayi

üretiminde ve uluslararası ticarette mal olarak önemli bir yere sahipti.

Uygun ham maddeler olmadığından enerji üretiminde ilerlenemiyordu.Batı

Avrupa’daki odun ve kömürden ya da pek çok ırmak ve çağlayandan sağlanan su

enerjisi ile karşılaştırılabilecek hiçbir şey yoktu. Petrol vardı ama çıkartılması ve

kullanılması daha çok uzun çağlar sonra mümkün olacaktı. Petrol, eski ve

ortaçağlarda ancak kendiliğinden yüzeye çıktığında kullanılırdı. Petrol, Zerdüşt

İranı’nda tapınaklardaki kutsal alevi yanık tutardı. İslam ve Bizans

imparatorluklarında ise petrol, savaş silahlan için patlayıcı karışım yapımında

kullanılırdı.

Giyinmekten sonra gelen en temel gereksinim barınmaktı. Özel ve kamuya

ait binaların inşaatı, döşeme ve süslemesi için gereken malzemelerin üretimi için

pek çok sanayi gelişmişti.Şehirlilerin gereksinimleri arasında kap kacak, başka

eşyalar,kokular, sabunlar, yazı için mürekkep, parşömen, papirüs ve daha

sonraları da kağıt yer alıyordu.

Öteki uygarlıklarda sanayi üretimi için önemli bir itici güç olan ulaşım, İslam

topraklarında o kadar önemli değildi. Büyük bir olasılıkla odunun ve madenin az

olması nedeniyle tekerlekli araçlar çok az kullanılırdı ve onlar için çok az yol

yapılmıştı. Kimi zaman tekerlekli arabaların varlığından söz edilir, hatta bazen

anlatılır ve resimleri çizilir ama bunlar olağanüstü şeyler olarak görülmüştür.

Fas'ın yerlisi olan ibn Batuta, XIV.yy’da Fas’tan Ortadoğu yoluyla Orta Asya’ya

seyahatinde, bozkırın Türk halkları arasında gördüğü tekerlekli arabaları

anlatacak denli önemli bulmuştur. XVIII.yy'da Fransız gezgini Volney şunları

söylemiştir:

7

“Suriye’nin hiçbir yerinde tek bir araba olmadığım belirtmem

gerekir.Herhalde bu, hükümetin onlara el koyacağı için bir anda büyük bir

kayba uğranılacağından korkulması yüzündendir."

Genellikle ulaşım ırmak ve denizlerden ya da yük hayvanları ile

sağlanıyordu. İlk olarak M.Ö ikinci bin yılda evcilleştirilmiş olan develer 600

kilo taşıyor, günde üç yüz kilometre yürüyor ve su içmeden 17 gün

gidebiliyorlardı. Ne var ki, develerin kullanımı her yere uygun değildi. Osmanlı

malzemelerini taşımak için Suriye ve Anadolu’dan getirtilen çok sayıda deve

Balkanların rutubetli ikliminde hastalanarak öldüğü için Osmanlılar’ın ilerlemesi

aksamıştı. Öte yandan, kuru Ortadoğu ikliminde, develer gerçekten herhangi bir

araba ve yol sisteminden çok dalla az masraflıydı. Kısa mesafelerde eşek ya da

katır bile insan ve mal taşınması için yeterli oluyordu. Daha farklı bir konu olan

su ulaşımı, çok eski çağlardan itibaren hem Akdeniz ve doğu denizlerinde, hem

de iç sularda gerçekleştirilmişti.Roma tarihçilerince yapılan hesaba göre,

buğdayı Roma İmparatorluğu’nda karayolundan 120 kilometre taşımak,

Akdeniz’in bir ucundan diğerine denizden taşımaktan daha pahalıydı. İslam

çağlarında da benzer durum söz konusu olmalı.

Tekstil üretimi aile içinde yapılır, zanaatkarlar evlerinde aileleriyle ya da

küçük atölyelerde çalışırlardı. Üretim öncelikle topluluk, aile ve yerel

gereksinimleri karşılamak için yapılırdı.En başta halı olmak üzere, birkaç ürünün

uluslararası ticareti yapılırdı. Sanayi kuruluşları bazen daha büyük ölçekli

olurdu.Örneğin, Ortaçağ Mısırı’na ait belgelerden bir girişimci tarafından

gündelik ücretle keten işçilerinin tutuldukları anlaşılmaktadır. Mısır sanayinde

önemli bir yeri olan şekerin rafine edilmesinde de benzer uygulamalar vardı.

Devlet, bazen teşvik sağlama, bazen hükümdarların para yatırımları, bazen de

tekeller oluşturma gibi yollarla sanayiye müdahale ederdi.

“Tiraz” büyük bir öneme sahipti.Klasik Arapça’da tiraz, kral tarafından

giyilen ya da giyilmesine izin verilen bir çeşit işlemeli brokar kumaş anlamına

gelmektedir. Onu yalnızca hükümdarlar ve hükümdarın özel olarak

onurlandırmak istediği kişiler giyebilirdi. Tirazın bir tür şeref ve madalya sistemi

özelliği taşıması nedeniyle üretimi ilk yüzyıllarda kıskançlıkla korunan bir

devlet tekeliydi.Tiraz atölyeleri devlete aitti, yöneticileri de devlet memurlarıydı.

Zamanla bu sanayi de yaygınlaştı.Kimi zaman devlet, savaş gemisi ve bazı silah

türlerinin yapımı gibi savaş üretimlerini de denetim altına alırdı.

Devlet fiyatları belirlemek için ekonomik yaşama müdahale ederdi. Bu

müdahale antik çağlara, özellikle de büyük çaplı olarak bunu ilk kez yapan

Roma imparatoru Diocletian'a dek uzanır.Hz. Muhammed’in bir hadisinde

“Fiyatları yalnızca Allah belirler.” (Bu da laissez-faire ekonomisinin açık bir

ifadesidir) denilmesine karşın Müslüman yetkililer, çoğunlukla Ortaçağ

ekonomistlerince “adil bir fiyat” olarak adlandırılan fiyat belirlemesi yapmaya

çalışmışlardır. Ancak bu politikaların neredeyse tamamı başarıya ulaşamamıştır.

Bazı hükümdarların fiyat belirlemesinden de öte, tekelleşme girişimleri

olmuştur. Mısır’da Memlukler’in son döneminde, biber ticaretinden vergi alarak

kazandığı paraları gören hükümetler, bu kadarı yerine tüm kârı elde etmek için

biber ticaretini tüccarlardan almışlardır. Mısır Memluk Sultanı Baybars'ın (1422-

38) devlet tekellerinde aşırılığa gitmesi, transit ticaretinin bozulmasına neden

olmuş ve Portekizliler, Afrika'nın çevresinden dolaşmak zorunda kalmışlardır.

İslami dönemin diğer alanlardakine benzer biçimde, sanayide de

gerçekleştirdiği önemli bir gelişmesi, çeşitli bölgelerin, bir tarafta Doğu Akdeniz

dünyasının eski uygarlıkları ile öteki tarafta İslam çömlekçiliğinde yeni bir

güzelliği keşfeden İran dünyasının gelenek ve tekniklerini büyük bir uyumla bir

araya getirmesidir. Doğu ve Batı Asya, XIII.yy’daki büyük Moğol istilalarıyla

ilk kez tek bir hükümdarın yönetimine girmiş ve Ortadoğu, özellikle de İran,

Uzakdoğu’nun stil ve zevklerine açık duruma gelmiştir.

Değerli madenleri arama ve çıkarma çalışmalarıyla yaygın bir dağıtım ve

değiş tokuş sisteminin gelişmesi teşvik edilmiş,aynı zamanda da kolaylaşmıştır.

Eski Bizans topraklarında altın, eski Sasani topraklarında da gümüş olmak üzere

aynı anda iki ayrı paranın kullanılması, iki madenli bir ekonominin ve bir para

değişim sisteminin gelişmesini sağlamıştır.Büyük yerlerdeki büyük ölçekli

ticaret gereksinimiyle sarraf sınıfı oluşmuştur. Giderek her ticari merkezde görev

alan sarraflar, daha sonraları gelişmiş bir bankacılık sistemi kurmuşlardır.

Kuran'da “Allah almaya ve satmaya izin vermiş, ancak faizi yasaklamıştır.

Faize başvuranlar cehennem ateşinde yanacaklardır...”' denilmektedir (2:275).

Faiz yasağı, Kuran'da açık bir şekilde dile getirildiği gibi hadislerde ve fıkıhta da

vurgulanmıştır ve bir yerde bir tek faiz işleminin otuz üç zina suçundan daha

kötü olduğu yazılmıştır. Faiz yasağı Müslümanlar tarafından daima ciddiye

alınmıştır. Günümüzde de hâla bankacılık ve yatırım konusunda gerçek

müminler sıkıntı çekmektedirler.Pek çok hukukçu ve ilahiyatçıya göre bu yasak,

, yalnızca aşırı faiz değil, her türlü faiz için geçerlidir. Kuralın böyle katı bir

biçimde uygulanması kredinin, böylece de büyük ölçekli ticaretin gelişimini

önleyecekti. Ancak hukukçular ve tüccarlar başka konulardaki gibi bu konuda da

bir yol buldular. Bu yol ile, teknik adıyla “hile-i şeriye” ile yasaları çiğnemeden

kredi,ortaklık,yatırım, hatta bankacılık işlemlerini düzenlediler.

İslamiyetin başlıca yükümlülüklerinden biri Mekke’ye hacca gitmektir ve her

Müslüman’ın en az bir kez gitmesi gereklidir. Bu yolla uzun mesafeli ticaret

gelişmiştir. Her yıl gerçekleşen hac ile İslam dünyasının her bölgesinden çok

sayıda Müslüman’ın bir araya gelerek aynı kutsal yerlerde aynı töreleri yerine

getirmeleri, ortak bir kimliğin yerleşmesi ve sürdürülmesi açısından oldukça

önemlidir.

İslam dünyasında çoğunlukla çok güçlü olan yerel gelenekler olduğu halde,

hemen hemen başlangıçtan itibaren şehirlerin uygarlıklarında, standartlar,

toplumsal adetler ve değerler açısından Ortaçağ Hıristiyan dünyasında benzeri

olmayan bir birlik derecesi vardır. Raşid el-Din, “Frenkler yirmi beş dil konuşur

ve hiçbiri diğerinin dediğini anlamaz.” demektedir.Müslüman dünyasındaki dil

birliğine, yani iki üç dilin, Batı Avrupa’daki Latince gibi yalnızca küçük bir

ruhban sınıfının dili olarak kalmasına değil, pek çok düzeyde yerel dil ve

lehçelerin yerini almasına alışmış olan bir Müslüman açısından bu olağan bir

yorumdur. İslam dünyası, fiziki olduğu kadar eski ve orta çağlarda eşi

görülmeyen kültürel ve toplumsal bir hareketliliğe sahip olmuş ve hem denizde

hem de karada uzun mesafelere kadar giden bir haberleşme ağı oluşturmuştur.

Ancak bu yolların biri korsan, diğeri eşkiya tehdidi ile tehlikeliydi ve her

ikisi de çok ağır ve zahmetliydi. Deniz yolu, kara yolundan biraz daha ucuzdu

ama yine de ikisi de pahalıydı.Tüm bu nedenlerden dolayı, uzaklara yapılan

ticaret, bu bir girişimin tehlikelerini haklı kılacak derecede pahalı ürünlerle

sınırlıydı.

Bu açıdan, modern ticaretin önemli ürünlerinden besin maddeleri, eski

zamanlarda kısıdı bir öneme sahipti. Besin maddeleri çok yer kapladığı ve ucuz

olduğundan, ticareti zahmetine değmezdi. Çok masraflı, az kârlı ve fazla

riskliydi. Tüketim için besin maddesi üretimi neredeyse tamamen yereldi.Az

bulundukları ve pahalı oldukları için kara ve deniz yolu ile nakliyenin risklerine

değen ve uzun mesafeli ticareti yapılan üç mal, köleler, lüks eşya ve önemli

madenlerdi.İthalata dayanmadan yerel olarak besin maddesi üretilebiliyordu.

Ancak demir, altın ve gümüşün ne pahasına olursa olsun ithal edilmeleri

zorunluydu.

Uzun mesafeli ve geniş boyuttaki insan ticareti temelde İslami dönemdeki bir

gelişmeydi ve tarihin acı bir cilvesiyle kaynağı İslami hukukun insancıl

etkisiydi. Köle nüfus, eski imparatorluklarda, hatta Hıristiyanlığın ilk çağlarında

genellikle yerel kaynaklardan sağlanırdı. Borçlu ya da suçlu olanların köle

olması, aileleri tarafından terk edilen çocukların “köle olarak”evlat edinilmeleri

ve kendilerini ya da çocuklarını köle olarak satanlar köle kaynaklarının

sürekliliğini sağlardı. İslami fetihlerle ve İslam yasalarının uygulanmaya

başlamasıyla tüm bunlar son buldu.

İslam hukukçularının biçimlendirdiği ve Müslüman hükümdarların 'çoğunun

kabul ettiği ilkeye göre her insan özgürdü.

Müslüman devletin özgür doğan vatandaşları, Müslüman olsalar da, kabul

edilen diğer iki dinden birine inanıyor olsalar da, silahlı isyan dışındaki bir

suçlan ya da borçlan olduğu için köle olamazlardı. Terk edilmiş olan çocuklar,

köle oldukları ispat edilene dek özgür olurlardı. Anne ve babaları köle olan

çocuklar da köle doğmuş olurlardı ve özgürlükleri verilinceye dek köle

kalırlardı. Özgür insanlar, yalnızca bir cihadda yakalanan kafirler olduklarında

köle yapılabilirlerdi. Bu koşulda kendileri de aileleri de yasal ganimet kabul

edilerek onları ele geçirenlerin malı olurlardı. Köle ailelerden doğan kölelerin

sayısı Ortadoğu'nun giderilemeyen gereksinimlerini karşılamada yetersiz olduğu

için imparatorluk sınırlarına çok uzaklardan getirtilen dinsiz yeni köleler, çok

önemli bir ticaret konusuydu. Bu köleler, özellikle de genç kadın köleler çok

pahalıydı ama ticaret zahmetine değiyorlardı. Saraylarda, zengin evlerinde ve

bazı dini kurumlarda çalışacak hadımlara çok rağbet gösterildiği için genç erkek

köleler hadım edilerek fiyatları artırılıyordu. İslami hukuka göre bedensel zarar

vermek yasak olduğu için bu köleler İslam topraklarına girmeden sınırlarda

hadım ediliyordu.

Köleler çoğunlukla Avrupa, Avrasya bozkırları ve Afrika olmak üzere üç

bölgeden getiriliyordu. Çin, Hindistan ve diğer yerlerden getirilmiş köle kayıtları

olsa da sayılan oldukça azdı. Köleler Ortaçağ’dan modem çağlara dek düzenli

bir biçimde bu üç kaynaktan geliyordu. Kuzey Afrika ve Müslüman İspanya’nın

önemli köle nüfusu, kölenin İngilizce karşılığı olan “slave” sözcüğünün türediği

Doğu ve Orta Avrupa’daki Slavlar’dan oluşuyordu. Ortaçağ’da bunları

genellikle Batı Avrupalı köle tüccarları ve aracıları sağlıyordu. Osmanlılar

Balkanlar’a girdikten sonra, Doğu Avrupa’daki aracıları devreden çıkararak

köleleri kaynağından sağlamaya başladılar.Batı Avrupalı kölelerin daha az ama

önemli bir bölümü de Berberi korsanlar tarafından sağlanıyordu. Berberi

korsanlar 1627 yılında İzlanda’yı basarak Cezayir’deki köle pazarına 242 köle

getirmişlerdi. Bu korsanlar, 20 Haziran l631’de İrlanda’daki Baltimore „ balıkçı

köyüne de baskın yaptılar. Döneme ait Londra’ya gönderilen bir raporda

korsanların eşleri, çocukları ve kadın hizmetçileri ile beraber toplam 107

Baltimore’luyu kaçırdığı belirtilmiştir. Olaya şahit olan Peder Dan adlı bir

Fransız papaz kölelerin limana götürülüşünü şöyle anlatmaktadır-.

9

“Onların Cezayir’de satıldığını görmek çok acıklıydı. Baba çocuğundan,

kadın kocasından ayrılıyordu. Baba bir tarafta satılıyor, kadından da bir daha

hiç göremeyeceği çocuğu çekip almıyordu. “

Aynı dönemde Doğu Avrupa'daki Tatar hükümdarlar da her yıl Polonya,

Ukrayna ve Rusya köylerine baskın yaparak binlerce genç köleyi İstanbul’a

götürüyor ve Osmanlı İmparatorluğu’nun şehirlerinde satıyorlardı.Bu ticaret

XVIII.yy sonuna dek sürmüş ve 1783 yılında Ruslar’ın Kırım’ı ilhak etmeleriyle

sona ermiştir.

Avrasya bozkırlarındaki Türkler, ikinci büyük köle grubuydu. Bu köleler,

İslamiyet’in ilk çağlarından itibaren Karadeniz’in kuzeyinden Çin ve

Moğolistan'a dek uzanan topraklardan yakalanmaya ya da satın alınmaya

başlanmıştı. Ortaçağ’da Doğu İslam dünyasındaki beyaz kölelerin büyük bölümü

bunlardan oluşur ve özellikle askeri hizmetlerde kullanılırlardı. Türk bozkırının

Müslüman olmasının ardından bu kaynak kuruyunca, Kafkasya’da yeni bir

kaynak bulundu. Osmanlı ve Pers topraklarına buradan erkek ve kadın, Çerkez

ve Gürcü köleler getirildi. XIX.yy’ın ilk çeyreğinde Ruslar’ın Kafkasya’yı ele

geçirmesiyle birlikte bu kaynak da kurudu.

Üçüncü ve en uzun süreli köle ticareti Sahra’nın güneyindeki Afrika’dan

getirilen zenci kölelerle yapılmıştır. Roma çağında da zenci kölelere rastlanmıştır

ve Mısır’da antik çağlardan itibaren bulunmuşlardır. Ancak bunlar genellikle

istisna olmuşlardır. Müslüman ordularının Afrika kıtasına girmeleriyle çok

sayıda zenci köle ithali başlamıştır. Köleler üç önemli yoldan gelmekteydi:

Deniz yoluyla Doğu Afrika’dan, Kızıldeniz veya Basra Körfezi’nden

Arabistan’a, İran’a ve daha içerilere; kara yoluyla Sudan’dan Nil Vadisi’nden

Mısır’a; Batı Afrika'dan kuzeye doğru Sahra’dan geçerek Fas’tan Mısır’a dek’

Akdeniz kıyısının tamamına. Bir süre bu ikmal yolu da tropik Afrika’da kurulan

Avrupa sömürge yönetimiyle önlenmiştir. Zenci köleler, sanayide, ticarette,

tarımda ve çoğunlukla da ev işlerinde kullanılıyordu. Zenci köleler,Irak’taki

bataklık kurutma çalışmalarında, madenlerde ve özellikle Nubia ve Sahra’nın tuz

ve altın madenlerinde ve bazı üretim alanlarında kullanılmışsa da, Ortaçağ’ın

İslam ekonomisi, eski dünyadaki gibi temel olarak köle emeğine dayalı değildi.

Çok değerli ve pahalı olan ve az yer tutan lüks malların ticareti de

yapılıyordu. Tekstil, özellikle de ipekli ve brokar en önemli mallardı. İpekli,

Roma’nın son döneminde ve Bizans,Pers ve İslamiyet’in ilk çağlarında, ticari

değeri kadar siyasi önemi de sahipti. İpeklinin ithalatı, sonraları da üretimi

genellikle krallığın tekelindeydi. Zaman zaman Barbar prenslere ipekli kaftanlar

hediye verildiği için ipekli ticareti diplomatik bir önem taşıyordu. Bir süre,

ipeğin doğudan ithal edilmesi, geçtiği yerlerin askeri ve siyasi tarihlerinde

önemli bir yere sahip olmuştur.

Güney Arabistan’dan ve daha doğudan gelen günlük ve başka kokulu

maddeler diğer ticari ürünlerdir. Günlük, Helen-Roma tapınaklarında, sonralan

da Hıristiyan kiliselerinde kullanıldığından çok önemi bir üründü. Bazı modem

tarihçilere göre günlük, bir bakıma eski dünyanın petrol ticaretidir.

İslamiyet’te tapınma ve dua için günlük gerekli olmadığından, bu dinin

yayılmasıyla birlikte günlük, îslami dünyada değerini kaybetti. Günlük

ticaretinin azalmasının ardından, baharat ve özellikle Malabar kıyılarından

getirilen biber en önemli ticaret ürünü oldu. Müslüman topraklarında ve ötesinde

baharat ile biber için önemli bir pazar vardı. Bu ürünlerin ticareti ile uğraşan

tüccarlar çok zengin ve saygın bir topluluk olmuşlardı.

Hafifliklerine karşılık pahalı olan değerli taşlar da avantajlıydı.Benzer

durum, fildişi, değerli ağaçların kerestesi ve Romalılar döneminde sirkler için

çok sayıda ithal edilen hayvanlar için de söz konusuydu.

Ortaçağ’ın doruk noktasında, İslami Ortadoğu’daki ticaret, Avrupa’dakinden

daha zengin, daha ileri, daha düzenli ve daha kapsamlı durumdaydı. Satacak

daha çok ürünleri, satın alacak daha çok paralan ve oldukça gelişmiş bir ticari

ilişki ağlan bulunuyordu. Ancak Ortaçağ’ın sonuna gelinirken roller

değişti.Eskiden sanılanın aksine, Ortadoğu ticareti keşif seyahatleri ve

Portekizliler’in Asya’ya gelmeleriyle sona ermemiştir. Bu ticaretin Vasco de

Gama’nın Hindistan'a gitmesinden yüz yıl sonra bile sürdüğü artık bilinmektedir.

Okyanus ötesi keşifler de,Ortadoğu ticaretinin azalma nedeni değildir. Keşiflerin

ekonomik sonuçlan, Ortadoğu’daki değişikliklerin nedeni değil sonucudur.

Portekiz’in Batı Avrupa’da küçük bir ülkeyken, Doğu'da denizci bir ülke olarak

ticari varlık gösterebilmesi ve bir süre egemenlik kurması ilginçtir. Öte yandan,

Osmanlı Türkiye'si, Memluk Mısın ve Safevi İranı gibi büyük Ortadoğu

devletlerinin Portekiz ile rekabet edecek ekonomik gücü ya da onu alt edecek

deniz gücünü bulamamış olmaları çok daha ilginçtir. Ortadoğu ticaretinin

gerilemesini keşifler hızlandırmış olmalıdır, ama ona neden olmamıştır.

Tarihçiler nedenleri başka yerlerde ’ aramalıdır.

Gerileme yalnızca İslami topraklarla sınırlı olmamıştır. Benzer durum,Bizans

topraklarında ve daha az oranda olmakla üzere Akdeniz Avrupası’nda, özellikle

de büyük ticari devletlerin kuzeybatı Avrupa’nın kalkman ekonomilerinin

gölgesinde kaldığı İtalya da da gözlenebilir. Gerileme yalnızca İslam dininin

davranışlarına ya da Şeriat’a da bağlanamaz çünkü varlıkları daha önce ticaretin

gelişimine engel olmamış, yoklukları da İtalya ve Bizans’ı kurtarmamıştır.

Birtakım maddi nedenler açıkça görülebilir. Avrupadaki rakiplerinin

Amerika’da yeni altın ve gümüş kaynaklan buldukları bir sırada, değerli

metallerin ve madenlerin bitmesi ya da istilacılara kaptırılmasıyla İslam

devletleri maddi sıkıntıya düşmüştür. Doğal felaketler ve veba, İslam

topraklarını olduğu kadar Hıristiyan topraklarını da etkilemesine karşın, İslam

toprakları özellikle Doğu’da Moğolların ve Batı’da Kuzey Afrikayı yerle bir

eden Hilali Bedevilerinin istilaları yüzünden fazlasıyla harap olmuştu.

Uzun vadede, dış etkilerden daha yıkıcı olan şey belki de, ülkedeki siyasi

değişiklikler ve ticaretle ve üretimle ilgisi olmayan askeri aristokrasilerin devlete

egemen olmasıdır. İtalya herhangi bir fetih ya da baskı olmaksızın yalnızca daha

etkili ve aktif ticari yöntemlerle Akdeniz deniz ticaretini ele geçirmişti.Ortadoğu

tarım ve sanayisi şeker ve kahve gibi birkaç ürün hariç, artık ihraç edilebilir bir

ürün fazlalığına sahip değildi. Artık Ortadoğu tüccarları, Avrupa ile Doğu

arasındaki transit ticarete bağlanıyorlardı. Bu yüzden bu ticaretin başka yollara

kaydırılması çok öneli bir darbedir. Öte yandan, Batılı tüccarlar,Batı

Avrupa’daki, mali, ticari ve teknolojik ilerlemeler sayesinde,Ortadoğu

pazarlarında egemen olacakları kaynak ve beceriye sahip oluyorlardı. Osmanlı

İmparatorluğu’nun sağladığı birlik ve istikrar sayesinde de bu pazarlara kolayca

ulaşabiliyorlardı. Karaya Osmanlı orduları, denizlere de Osmanlı donanması

hükmederken pazarları da sessiz ve sakince Avrupalı tüccarlar ele geçiriyorlardı.

10. BÖLÜM

SEÇKİNLER

İslâmî uygarlıkta da tarihte bilinen tüm uygarlıklardaki gibi az ya da çok

ayrıcalıklı bazı sınırlı gruplarla halkın geri kalanı arasında farklar olurdu. Bu

duruma Klasik Arapça’da özel ve genel anlamında “hassa ve amma” adı verilir.

İslamiyette eşitlik ilkesi vardır. Bir müminin başka bir mümine doğum, soy,ırk,

milliyet ve toplumsal duruma göre herhangi bir üstünlüğü olamaz. Diğer kardeş

dinleri gibi klasik İslamiyette de kadın ile erkek, köle ile özgür, kafir ile mümin

arasında temel bir eşitsizlik kabul edilerek daha aşağı olanların statüleri Şeriat’la

belirtilmiştir. İslami hukuk ve doktrin, müminler arasında, kabul edilen bu

yerleşik eşitsizliklerden başka hiçbir ayrımı kabul etmez. Dindarlık ve hayır

işleri, güç, servet ve soyluluktan daha üstündür ve insana onur duyurur.

Öte yandan, uygulamada burada da tüm toplumlarda kaçınılmaz olan,

varlıklarını çocuklarına bırakmak isteyen, güce ve servete hatta öğrenime sahip

şanslı soydan gelen ayrıcalıklı gruplar oluşmuştur. Osmanlılar’a dek bir

aristokrasinin kurulup yerleşebilmesine yetecek kadar uzun süren çok az sayıda

siyasi rejim olmuştur. Ortaçağ’ın İslami rejimlerinin çoğunluğu iç karışıklıklar,

daha çok da dıştan gelen fetihlerle sona ermiştir. Yeni hükümdarlar, destekçileri,

akrabaları ve adamları ile yeni bir güç ve servet aristokrasisi kurmuştur. Her

fetih, fatihleri ile aynı etnik kökenden gelenlere belli bir ayrıcalık sağlamıştır

ama bu ayrıcalık, iki istisna dışında, kısa süreli olmuştur. İstisnalardan biri,

İslami devleti oluşturup bir süre yönetmiş Araplar, diğeri de Ortaçağ sonlarından

modern çağlara dek neredeyse tamamen bir siyasi egemenlik ve askeri

komutanlık tekeli oluşturmuş Türkler’dir. Araplar yerli halkın Araplaşmış

nüfusu ile, Türkler de Osmanlı İmparatorluğu’nu yöneten çok uluslu seçkinler

ile olmak üzere, ikisi de zaman içinde çeşitli yollarla özgün etnik kimliklerini

birleştirmişlerdir.

Doğumda eşitlik ve evlilikte toplumsal statü anlamına gelen “kafaa” ilkesi,

toplumsal sınıflanma da şeriat bilimciler tarafından tartışılan tek konudur. Ancak

bu ilke aristokratik bir ayrıcalığın tanınması değildir. Eşit olmayan evlilikler

yasaklanmaz ve fıkıh uzmanları arasında eşitsizliğin ne olduğuyla ilgili bir ortak

bir görüş yoktur. Bu ilke ile saygın ailelerin, isterlerse uygun olmayan evlilikleri

önleyerek onurlarını korumaları amaçlanmaktadır.Kafaa ilkesi, bir kadının

izinsiz evlenmesini önlemek için babası ya da yasal hamisi tarafından veya

çocuk ya da hamilelik yoksa izinsiz bir evliliği iptal etmek için kullanılır. Bir

kadının toplumsal statüsünden düşük bir evlilik yaparak ailesinin onurunu

kırmasını önlemek için başvurulur. Fıkıhçılar göre kadın zaten alt statüde olduğu

için bir erkek bu tür bir evlilikten toplumsal bir zarar görmeyeceğinden,

kendinden aşağı sınıftaki bir kadınla evlenmesine itiraz edilmezdi.

Fıkıhçılar eşit statünün belirlenmesi ilgili çok farklı görüşler savunurlarKimilerine göre bu kural yalnızca dinle ilgilidir ve dindar bir kadını kendi

isteğine karşın dindar olmayan bir erkekle evlendirilmesinden korumak içindir.

Büyük fakıh Malik ibn Anas, tüm başka açılardan “Müslümanların Allah’ın

vahiylerine göre birbirlerine eşit olduklarını” belirtmiştir.Öte yandan

İslamiyet’ten önceki İran’ın hiyerarşik fikir ve uygulamalarından etkilenmiş

olabilecek diğer bir fakıh ekolüne göre kafaa,karakter ve dindarlık dışındaki

konulara ilişkindir.Soy,meslek,mali statü ve ihtida etmişler ya da azat edilmiş

kölelerin çocukları ve torunları için ailelerinin Müslüman ya da özgür oldukları

tarih bu konulardan bazılarıdır.

Hassa ile amme arasında yalnızca ekonomik bir farklılık yoktu, başka bir

deyişle farklılık sahip olanlarla olmayanların arasındaki fark değildi. Öteki

edebiyatlarda olduğu gibi İslami edebiyatta da yoksul bey ile sonradan görme

zengin kavramı bulunuyordu. Ancak aynı derecede kesin olan, nesiller boyu

süren yoksulluğun hassa üyeliği ile uyumlu olmamasıdır. Aynı şey doğumda,

kökende ve statüdeki farklılık için de geçerlidir.Hassa bir babanın çocuğu olmak,

hassa bir evde büyümüş olmak en azından bir hassa statüsünün varlığını

getiriyordu. Başka yerlerde ve zamanlarda da olduğu üzere toplumsal

farklılıklar, onları oluşturan siyasi ve ekonomik gerçeklerden daha uzun ömürlü

olabilirdi. Asıl güç ve servet yok olduğunda bile, ardında toplumsal üstünlük

duygusu bırakır. Meslek de önem taşıyordu ve Ortaçağ Müslüman yazarları

çeşitli meslekleri ve zanaatları dikkatle sınıflandırarak toplumsal düzendeki

yerlerini belirlerlerdi.

Belirleyici bir öğe sayılabilecek eğitim, Kuran’a ilahi bir statü veren, onun

yazılı olduğu dile ve o dili zarafetle kullananlara saygı gösteren bir toplumda

önem taşıyordu. Önce bir, sonra iki ve sonra da üç dil (Arapça, Farsça ve

Türkçe) Ortadoğu İslamiyeti’nin önemli' bölgelerinin kültürel kimliğini

tanımlıyor ve eğitilmiş sınıflara büyük ölçüde kültürel ve moral birlik

sağlıyordu. “Genel” nüfus pek çok farklı yerel dil ve lehçe ile konuşuyordu.

“Hassa” ise ortak bir edebi dil, bir klasik gelenek ve bunlar aracılığıyla da ortak

adetlere, davranış ve saygı kurallarına sahipti. Daha eski dönemlerde, özellikle

Abbasi Bağdatı’nda ve Fatımi Kahire’sinde seçkinler sınıfına girmek için hakim

olan dinden olmak gerekli değildi; aynı çevrede Hıristiyan ve Musevi şairler,

bilim adamları bulunmaktaydı ve bunlar yalnızca meslektaş değil, aynı zamanda

arkadaş, ortak ve öğretmenlerdi. Ancak yurt içi ve yurt dışında dini mücadeleler

yüzünden davranışlar giderek sertleşmeye başladı ve Müslüman hukukunun

öngördüğü hoşgörüye sahip olmakla birlikte, Müslüman olmayan toplumlar,

gerçek Müslüman toplumundan ayrılarak tecrit edildiler. Ortaçağ sonu ve

modem çağ başlarında genellikle Müslüman olmayan hekimler ve başka

uzmanlar en üst düzeyde yer alırlarken, farklı dinden olanlar arasında toplumsal

ve hatta entelektüel iletişim önemli oranda azaldı.

Eski çağlardan bugüne gelen belgeler neredeyse tamamen hassa’dan

kaldığından, tarihi kayıtların ve bunu temel alarak yazılan modem tarihin

hassa’nın ilgi alanlarını, etkinliklerini ve endişelerini yansıtması olağandır. Bilim

adamları ancak son yıllarda ayrıcalıksız toplum, köylü, esnaf ve şehirli fakirlerin

yaşamlarını incelemeye başlamışlardır. Ortaçağ’dan birtakım ilginç belgeler

kalmıştır ama bu çalışmaya yalnızca ayrıntılı arşiv kayıtlarının bulunduğu

Osmanlı dönemi konu olacaktır.

İslam tarihi araştırmalarında kullanılan kitap, mektup ve başka belgeler gibi

edebi kanıtlar, bürokrasi ve din adamları olmak üzere genellikle başlıca iki

kaynaktan sağlanmaktadır.Bürokrasi kurumu çok eski zamanlardan gelmektedir;

belki de Ortadoğu’dan çıkmış olabilir. Bürokrasi belli pratik gereksinimlere,

özellikle nehir vadisi toplumlarındaki sulama sistemlerinin oluşturulması ve

devam ettirilmesine dayanır. M.Ö. 4000. yılın ikinci yarısında eski Mısır

krallığında firavunlar bataklıkları kurutmuş, sulama kanallarını yaygınlaştırmış,

şehirler kurmuş, Mısır’a gerekli olan kereste ve madenleri getirmek için kara ve

deniz ticareti yapmışlardır. Hükümetin ve yönetimin gelişmesi ve tapınaklar ile

sarayların yapılması için bir muhasebe ve defter sistemi gerekliydi. Bu yeni

gereksinimle yazı, beraberinde de yeni bir bürokrat toplumsal sınıfı oluşmuş ve

kayıt tutma, hesap yapma ve bilgiyi aktarma devrimci olasılıkları ortaya

çıkmıştı. Mısır’da bürokrasi, firavunlar, Helenist hükümdarlar, Romalılar,

Hıristiyan Bizanslılar, Araplar ve onların çeşitli Müslüman halefleri gibi değişik

rejim ve de uygarlıklar boyunca sürmüştü. Bürokratik geleneğin Babil’e kadar

dayandığı Irak ve İran'da da benzeri bir süreç yaşanmıştır. Onların prototipi

görev ve yetenekleri Tevrat’ta kendi adını taşıyan katip Ezra’dır.

Tüm bu bürokrasiler bazı karakteristik öğeler taşımaktadır. Belki de en

önemli ve kalıcı olanı, bu hükümet biçiminin sürekli olması ve yazı ile

yapılmasıdır. Mektup ve hesaplar, yönetimde önemli bir gerekliliktir ve yazı ile

hesap bilgisi çalışanların sahip olması gereken özelliklerdir. Klasik îslami

edebiyatın önemli bir çoğunluğu bürokratlarca, bürokratlar için yazılmıştır ve

kendilerinin mesleki özellikleriyle mesleki endişe ve ilgilerini yansıtmaktadır.

Bu edebiyatta hiyerarşik bir düzen içindeki bir bürokrasi resmedilir. Her memur,

daha üst bir makamdan aldığı yetkiyle bir göreve sahiptir ve görevi tanımlı,

yetkisi sınırlıdır. Sistemde emir komuta zinciri denebilecek bir durum söz

konusudur ve bu durum aynı zamanda terfi merdiveni olarak kullanılır. Herkes

önünde nelerin olduğunu ve istediği terfi için yapması gerekenleri bilin Böyle bir

hiyerarşide denetim ve kontrol bulunur ve bundan da. hesap verme önemli ilkesi

doğar.

Bürokrasinin istihdam ve ödeme yöntemleri belirleyici özelliklerindendir. Bir

bürokrat, bir memurdur. Para geliri mirasla ya da gelir getiren bir varlığa sahip

olmasıyla ya da statüsüyle olmaz. Gelir kaynağı olmadığı gibi, herhangi bir

İhsan da almaz. Bir iş karşılığı ücret alır. Daha iyi örgütlenen, daha başarılı

bürokrasilerde nakit para alır. Hükümdarlar, mali sıkıntı olan dönemlerde ihsan

biçiminde ödeme yapmışlardır ve bu da idari bozulmanın garantili bir yolu

olmuştur.

Bin yıllık süreçte pek çok hükümet, din, kültür, yazı ve dil değişikliklerine

karşın Ortadoğu bürokrasileri şaşırtıcı bir süreklilik göstermişlerdir.

Hıristiyanlığın doğuşu ile İslamiyetin doğuşu arasındaki dönemde, yönetim

sistemi bölgenin doğu yansında Pers, batısında Helenistik’ti. Irak’ın batısında,

önce Roma, sonra da Bizans hakimiyetindeki topraklarda yönetim dili Latince

değil, Yunanca idi. Bunun Helen monarşilerinin uygulamasının devam ettirilmesi

olduğu anlaşılmaktadır.Mısır’daki merkezi yönetimin, bir ölçüde istikrarlı,

sürekli olması ve kuru iklim sayesinde çok sayıda idari belge bugüne kadar

gelebilmiştir.Bunların yardımıyla, tarihçiler başka yerler için olanaksız olan

ayrıntı çokluğu sayesinde Roma, Bizans ve İslami Mısır idari süreçlerini

izleyebilmekte, bürokrasinin nasıl işleyip değiştiğini görebilmektedirler.Suriye

bölgelerinden kalmış bunlarla karşılaştırılabilecek belge olmasa da, eldeki

bulgulardan buralarda da durumun Mısır’dan pek farklı olmadığı

anlaşılmaktadır. O bölgelerde de günlük idari işler, önce Roma, sonra da Bizans

bürokrasisi tarafından Yunanca yürütülmüş, hesaplar ve yazışmalar genellikle

Yunanca yapılmıştır. Yunanlılar’dan çok, Helenleşmiş yerliler memurların

çoğunluğunu oluşturuyordu. İslami fetihler geldiğindeyse, bunların pek çoğu

Hıristiyanlaşmıştı.

Pers İmparatorluğu’ndan benzer bir belge birikiminin kalmamasının nedeni

iklim şartları ve siyasi kesintiler olmuştur. Öte yandan, hem Tevrat hem de

Yunanlı yazarlardan edinilen bilgilere göre, Pers imparatorları zamanında

profesyonel bir bürokrasinin var olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonraki

Müslüman kaynaklan da oldukça ayrıntılı bir mali kayıt sisteminin olduğunu

doğrulamaktadır. Gelecekte işe yarayacağı düşünülerek kayıtların toplanarak

sistemli bir biçimde ciltlenmesi Pers yönetimi döneminde başlamış olabilir.

Roma ve Bizans bürolarında kullanılan papirüs ciltlenmeye elverişli

olmadığından, kitaplar gibi papirüs kayıtlan da çoğunlukla rulo olarak saklanırdı.

Daha dayanaklı olan deri ile parşömen, Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde artık

modem bir şekil almaya başlayan kitaplarda kullanılırdı. İslam topraklarında

kağıt kullanılmaya başlandığında, kayıt defterleri genel olarak tutulmaya

başlandı.

VII.yy’da Arap Müslüman fetihlerinden sonraki durum, bürokratik

sürekliliğin belki de en ilginç örneğidir. Pers İmparatorluğu yıkılmış, Bizans’ın

elinden alınan geniş topraklar, yeni bir Arap İslam imparatorluğunun olmuştu.

Ancak Mısır papirüslerindeki bilgilere göre, bu değişikliklere karşın hükümetin

günlük işlerinde bir değişiklik olmamıştı. Mısırlı Hıristiyan memurlar aynı

kurallara göre aynı vergileri toplamışlar, aynı idari belgeleri yazmışlar ve eskisi

gibi eski Mısır Hıristiyan dönemi tarihlerini atmışlardı. Her şey eskisi gibi

kalmış, yalnızca gelirlerin son hedefi değişmişti. Bürokrasideki asıl değişiklik

ancak yüz yıl sonra gerçekleşmiştir. Hem Yunanca hem de Arapça olarak iki

dilde yazılmış papirüsler çok daha sonra ortaya çıkmıştır. Daha sonra da giderek

Arapça belgeler artmış, Yunanca belgeler azalmıştır. VIII.yy’ın sonunda da

Yunanca yok olarak, yalnızca Arapça papirüsler kalmıştır. Irak ile Suriye’de ve

eski Pers yazısıyla dilinin yerini Arapça'nın aldığı Doğu’da da aynı durum

yaşanmıştır.

Bu değişiklik bile, eski bürokratların atılarak yerlerine yenilerinin

getirildiğini göstermemektedir.Araplar’ın gelişinden çok sonra bile, eski

bürokrat aileleri mesleki sırlarım, özellikle de hesap tutma gizli sistemlerini

korumayı sürdürmüşlerdir.Arap tarihi belgelerine göre, muhasebecilerden başka

kimse muhasebe kayıtlarını okuyamadığı ve memurlar dışında kimse yazışmaları

anlayamadığı için fatih olarak gelen Araplar, hükümeti devir almak isteyip

alamamışlardır. Bu yüzden Araplar,imparatorluğun kesin askeri ve siyasi

efendileri oldukları halde, eski memurları yerlerinde bırakmak zorunda

kalmışlardır. İslamiyet döneminin ikinci yüzyılında Arap yöneticilerin

kadrolarına Arapça öğretmeleriyle sonunda imparatorluk eyaletleri arasında bir

ölçüde birlik sağlanmıştır. Ama bu durum bile eski bürokrat ailelerin yerlerinden

atılması anlamına gelmez, yalnızca Arapça öğrendiklerini gösterir. Yeni dille

beraber birçoğunun İslamiyeti benimsemiş olması da kesinlikle herkesin

Müslüman olduğunu göstermez.Mısır’da XIII-XIV.yy'da bile dindar

Müslümanlar Kıptiler’in, yani Hıristiyanlar’ın yönetimde olmalarından ve vergi

toplamalarından yakınmış ve namuslu bir Müslüman’ın vatanında adil bir

olanağı olamadığını dile getirmişlerdir.

Bürokratik geleneğin bu ilginç ısrarı, büyük bürokrat ya da katip ailelerin

varlığının hem nedeni hem de sonucudur. Geleneksel tarihte genellikle halifeler,

sultanlar, askeri komutanlar, eyalet valileri, büyük politik ve askeri kişilerden söz

edilir.Ama tarihçilerin nadiren değindikleri ve ancak belgeler çok ayrıntılı

incelendiğinde görülecek kişilere de en az diğerleri kadar önem vermeleri

gerekmektedir. Bu kişiler, genellikle nesilden nesile ve yüzyıldan yüzyıla

hükümet işlerini yürüten, bürokrasi soyluları ya da aristokrasisi olmalarını

sağlayan hanedanlık geleneği oluşturan daire müdürleri, maliye denetçileri, vergi

salanlar ve toplayanlar gibi kişilerdir.VIII.yy’ın başında bir bürokratın başka

bürokratlara yazmış olduğu bir mektupta, devlet ve toplumun devam

ettirilmesine katkılarını gururla anlatmaktadır:

2

“Allah, sizleri en seçkin yerlerde olacak, erdem, kültür, sağduyu ve bilgi

sahipleri olarak yaratmıştır. Sizin sayenizde halifeliğin düzeni ve işlerinin

doğru yürümesi sağlanmaktadır. Allah ‘m devleti insanlara benimsetmesi ve

ülkenin gelişmesi sizin sayenizde olmaktadır. Hükümdar sizsiz yapamaz ve

sizden başka yetenekti bir kişi bulunamaz.Siz,hükümdarların duyan kulaktan,

gören gözleri, konuşan dilleri ve vuran ellerisiniz."

Doğal olarak, bürokratların da makam ve güce sahip olan herkes gibi

avantajlarını çocuklarına bırakmak istemeleri eğitim alanında önemli sonuçlara

yol açtı. İslam imparatorluklarında genel bir sınavla memur alma sistemi

kurulmamıştı, matbaa ve barut gibi bu sistem de bir Çin icadıydı ve İslam

dünyasına Batı’dan germişti. Çıraklık yöntemiyle memur olunuyordu. Bir

bürokrat uygun zamanda oğlunu, yeğenini ya da himayesindeki birini makamına

getiriyor, sıradan bir görevle, başlangıçta herhangi bir ücret almadan işe

başlıyordu. Sonra o kişi yavaş yavaş merdivenleri çıkıyordu. Bu uygulama

modem çağlara kadar sürmüş ve bölgede memurluğa aday gösterme, atama ve

önerme gücü önemli bir silah olmuştur.

Bürokraside de başka etkinlik biçimlerinde olduğu gibi koruma ve hamilik

yeterli olmuyordu. Çırağın bir eğitim düzeyine ve özel uzmanlıklara sahip

olması gerekiyordu. Bu nedenle toplumda bürokrat ve eğitimli kişiler arasında

önemli bir bağ bulunuyordu.Ortaçağ Hıristiyan Avrupası’ndaki kadar sık bir bağ

olmasa da, önemsiz değildi ve ortaçağlar boyunca artmaya devam etti.

Ortaçağ’da İslam dünyasında iki farklı ve okumuş sınıfla beraber iki farklı

öğrenim ve edebiyat türü ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri olan “adab” tarih,

edebiyat, şiir ve kültürlü bir kişinin bilip takdir etmesi gereken çeşitli eserlerden

oluşurdu. Diğeri ise bilgi anlamına gelen “ilm” idi. Kuran ve yorumu,

Peygamberin hadisleri, Peygamberin ve kendisinden öncekilerle sahabının hayatı

ve bunlardan doğan ilahiyat ve hukuk kardeş bilimleri gibi dini bilimlerden

oluşuyordu ve ulema sınıfının egemenlik alanıydı.

Zamanla Bizans ve Pers yönetimleri değiştirilerek, uyarlanarak ve

hazmedilerek Araplaştırılmış ve İslamlaştırılmıştır. Bozkırdan gelen istilalarla,

önce Türkler’in, daha sonra Moğollar’ın Ortadoğu İslam dünyasına hakim

olmaları, sonra da İslam dünyasının Şiiler ile Sünniler, Fatımiler ile Abbasiler ve

bu grupların içinde radikaller ile ılımlılar arasındaki dini

çatışmalarla parçalanması sonucunda yeni bir dönem başladı. Yeni dönemde

bürokratların eğitimi ve genel görüşlerinde dikkatte değer bir değişiklik

meydana gelmiştir. İslamiyetin ve özellikle de İslam hukukunun ve

uygulamasının, bürokratların yetişmesinde ve eğitimindeki önemi daha çok

artmıştır. Zamanla bürokratlar ulema sınıf tarafından sağlanan dini eğitimin

ürünleri haline gelmişlerdir.

Katip olarak bilinen bürokratlar, İslam toplumu içinde güçlü, ukala ve

kalabalık bir grup olarak bulunuyorlardı. Katipler, “darraa” adında bir tür kaftan

olan özel giysiler giyerlerdi ve sultanın ya da halifenin altında yönetimin başı

olan kendi vezirleri olurdu. Hükümet askerileşmeden önce, makamı ötekilerden

üstün olan bu vezirin makamının simgesi olan mürekkep hokkası törenlerde

kendisinden önce gelirdi.

İslamiyet’te bir ruhban sınıfın bulunmadığı sıkça belirtilir ve teolojik açıdan

da doğrudur. İslamiyet’te yalnızca kutsanmış bir din adamı tarafından

gerçekleştirilebilecek özel törenler yoktur. Gerekli bilgisi olan herkes imam

olabilir, camide vaaz verebilir ya da evlilik ve cenazelerde görev yapabilir.

İlkesel anlamda Allah ile inanana aracılık edecek bir ruhban sınıf bulunmaz ve

din adamları hiyerarşisi de yoktur. Yaşamlarını dini amaçlara harcayan kişilerin

de geçimlerini zanaat, ticaret gibi onurlu mesleklerle başka bir yoldan

sağlamaları beklenir. Bu açıdan Hıristiyanlık’tan tümüyle farklı olan

Müslümanlık, Tapınağın yıkılması ye ruhban sınıfın dağıtılmasıyla yeni bir

ruhban sınıfı kabul etmeyerek hahamları yalnızca hukukçu ve öğretmen olarak

kabul eden Museviliğe yakındı. Tahminen III.yy’da derlenmiş bir eserde Tevrat’ı

öğrenip öğretenler “Onu parlayacak bir taç veya kazacak bir kazma yapmayın.”

şeklinde uyarılmıştır.Müslüman yazılarında da bu türde uyarılar yer almaktadır.

Ne var ki gerçek farklıydı, hahamlar da ulema da giderek amatör statülerini

yitirdiler. Zamanla hukukun yaygınlaşması ve karmaşık bir duruma gelmesi, onu

yönetecek ve ona göre hüküm verecek tam zamanlı çalışacak uzmanları

gerektirdi.Bunun için Müslümanlar da, Müsaviler de bir sistem kurdular; belirli

bir eğitim alan bir öğrenciye öğretmen ya da öğretmenleri tarafından onun dini

bilimlerde uzman olduğunu belirten bir belge verilmeye başlandı. Din

bilimcilerinin ve din öğrencilerinin maddi gereksinimlerini karşılayacak bir

sistemin kurulması gerekti. İslamiyet’te ruhban sınıfı olmamasına karşın, ruhban

sınıfı olarak adlandırılması yanlış olmayacak profesyonel ve akademik açıdan

nitelikli din adamları ortaya çıktı. Onlara özel kıyafetlerinin en önemli öğesi

sarıklarıydı. Sarık onların simgesi ve ayrıcalıkları haline geldi ve böyle de sürdü.

Ulema, bir köydeki sıradan bir görevliden ya da mahalle camisinin

imamından, müftü ve kadı gibi önemli hukuk adamlarına kadar gidiyordu. İlke

olarak İslamiyet’te Allah tarafından vahiy yoluyla gönderilmiş olan tek bir yasa

olduğundan, hukuk, dini bilim olarak kabul ediliyor ve uygulayıcıları da ulema

arasında bulunuyordu. Aralarında Şeriat’ı uygulamaları için hükümdarın atamış

olduğu kadılar, yasanın tartışılan bir noktasında görüşüne başvurulan müftüler ve

devlet tarafından atanan ve görevi, Kuran’ın bütün Müslümanlara emri olan

“iyilik yapmak ve kötülükten kaçınmak” ilkesiyle tanımlanan ticaret ve ahlak

müfettişleri yer alıyordu.XIX.yy’a dek avukatlık Müslüman hukukunda

bilinmeyen meslekti;

İslamiyetin eski dönemlerinde ulema ile devlet ilişkisi uzak ve bazen de

karşılıklı şüphelerle doluydu. Devlet, gerçek dindarlara göre, iyi insanların asla

karışmamaları gereken bir kötülüktü. Gelirini zorla elde eden devlet için

çalışmak aşağılayıcı ve bir bakıma da günah olarak görüldüğü için devletten

ücret alanlar bu günahı paylaşırdı. Dindar ve okumuş kişilere ait biyografilerde,

o kişinin devletin teklif ettiği bir görevi kabul etmediğinin yazılmasına çok sık

rastlanırdı. Teklif o kişinin ününü, kabul etmemesi de dürüstlüğünü gösterirdi.

Kadıyı devlet atardı. (İslam folklorunda kadı alay konusu olmuştur.)

Müftü bağımsızdı ve daha çok saygı görürdü. Müftüye görevi, daha önceki

müftülerin ortak görüşleriyle verilirdi ve gelirini aldığı ücretlerden ya da dini

vakıflardan elde ederdi. Ulema ve kurumlan büyük oranda dini vakıflara

dayanırdı.

Ulema ve devlet arasındaki resmi olmayan ve yazıya geçmeyen güçler

ayrılığında, Şeriat ile ilgili her konuda ulemanın ayrıcalıklı yetkisi devlet

tarafından kabul edilirdi. Devlete uzak durmalarına karşın, devletin bu kabulü

ulemaya, özellikle de kamu görevlerinde olmayanlara önemli ölçüde otorite

sağlardı. Şeriat, İslamiyet’te pek çok kişisel ve toplumsal ilişkiyi düzenlediği

için Şeriat’ın yetkili yorumcuları toplumda geniş ve üstün bir rol kazanırlardı.

Halk rehberlik, evlilik, boşanma ve miras gibi pek çok konuda onlara güvenirdi.

Devlet ve din adamlarının bu ilişkisi, daha doğru bir deyişle bu ilişki

eksikliği uygulamada önemli sorunlara yol açmıştır. Ulemanın oluşturduğu kendi

siyasal haklar ve görevler doktrini, imparatorluk yöneticileri tarafından

genellikle siyasi olarak uygulanamaz bulunmuştur. Hükümdarlar sık sık

ulemanın desteğine ihtiyaç duymuşlardır ve kimi zaman bu desteğe

karşılık kendilerinden kutsanmış ve efsaneleşmiş bir geçmişe dayanan ideal bir

sistem uygulamaları beklenmiştir. Sünni ulema için bu dört halife ile Emevi

halifesi II.Ömer’in, Şii ulema içinse yalnızca Hz. Muhammed’in ve halife Hz.

Ali’nin uygulamalarıydı.

Ulema hiçbir zaman tam olarak siyasi yaşamdan çekilmemiştir ancak

zamanla iki taraf arasında bir barış sağlanmıştır. Hükümdarlar tarafından Şeriat

ilke olarak kabul edilmiş, özellikle töresel ve toplumsal ahlakla ilgili

hükümlerini açıkça çiğnenmemiş ve bazen de ulemanın görüşlerine başvurulmuş

ve onlara yetkili makamlar verilmiştir. Diğer taraftan ulema da kamu

otoriteleriyle çok yakın ilişkilerden kaçınmaya özen göstermiştir. Aralarından bir

makam kabul eden olursa da, bunu isteksiz kabul etmiş ve daha dindar olanlar

ona şüpheyle bakmışlardır.

Bu ilişki, ulemayı iki gruba bölmüştü. Gruplardan biri aşırı dindardı; gerek

meslektaşları gerek halk onları gerçeğin yozlaşmayacak namuslu bekçileri kabul

ediyorlardı. Diğer gruptakiler gerçekçi ve itaatkardı. Bu grupta kamu görevi

kabul eden ve böylece ahlaki otoritelerinin çoğundan fedakarlık edenler yer

alıyordu. Ulemanın aşırı dindar ve vicdan sahibi olanlarının devlet hizmetinden

kaçınmaları devlet ve din üzerinde zararlı etkilere neden olmuştur. Popüler

sempati-devlet hizmetine girmeyenlerden yanaydı ve dini edebiyatta yer alan

görüşlerin çoğunluğu kamu hizmetinin boykotu lehinde olmuştur.

XII-XIII.yy önemli değişikliklere sahne olmuştur. Bu dönemde, İslam dini ve

toplumunun varlığına karşı tehditlerle büyük dini mücadeleler verilmiştir.

İslamiyet içteki ve dıştaki düşmanlarının saldırısına uğruyordu. Bu tehlikelerden

önce saflar sıklaşmış, Müslüman toplumundan önceden ayrılmış ve muhalif

öğeler bir araya gelmişlerdir. Devletin sivil ve askeri görevlileri gittikçe dinle

daha fazla ilgilenmeye başlamışlar ve dini sınıfların devlet düşmanlığı azalmıştır.

Müslüman yüksek eğitiminin ana merkezi durumundaki medreselerin,

hükümet, din ve buralardaki görevlilerin bir araya gelmelerinde önemli bir rolü

olmuştur. Başlangıçta ilk ye orta dereceli eğitim, camilerde ya da camilere

bağımlı yapılmıştı. IX-X.yy’da camilere bağlı dini bilimlerin yüksek eğitim

programları bulunuyordu. Bu merkezleri hükümdarlar ve şahıslar vakfetmişti.

Kimi büyük merkezlerde öğrenciler ile araştırmacılar için kütüphaneler vardı;

aynca da kimya, matematik, tıp,müzik ve felsefe gibi din dışı alanlarda kitaplara

yer verilen yarı resmi kütüphaneler bulunuyordu.Abbasi halifesi el Mamun

tarafından, IX.yy başında ilk yüksek eğitim akademilerinden biri olan

Bağdat’taki ünlü “bilgelik evi” açılmıştı. Bu akademinin kuruluşunda büyük

olasılıkla, Bizanslıların dini baskılarından kaçıp Sasaniler’e sığınan Nasturi

Hıristiyanlan’nın, İran’da Helenistik bilim, özellikle de tıp merkezi olan

Gondeşapur akademisi örnek alınmıştı.

Medresenin klasik biçimiyle ortaya çıkışı XI.yy’da olmuştur. Medrese bazen

bir camiye bağlı olur, bazen de öğrenci ve öğretmenlere kolaylık olması

açısından kendi içinde mescidi bulunan bağımsız bir yer olurdu. Medrese

sonraları programı ve müfredatı, ücretli ve sürekli öğretmen kadrosu, öğrencilere

destek fon ve kolaylıklarıyla örgütlü bir kolej halini almıştır.Medreseler tıpkı

Ortaçağ Avrupası’ndaki katedral okulları gibi temel din ve hukuk öğretimi

veriyorlardı ve bu ikisi de İslamiyet’te aynı bütünün parçalarıydı. Ancak ileride

onlar da Batı’daki kolej ve üniversiteler gibi öğrenim almış sınıfın oluşması

sürecinde önemli bir rol üstleneceklerdi.

Devlet memurları yeni ve daha derin bir dini dürüstlük sergilemeye başlamış,

profesyonel din adamları da devlette hizmet almak-konusunda daha istekli hale

gelmişlerdi. Osmanlı İmparatorluğu’nda İslam din adamları, hiç şüphesiz

fethettikleri ülkelerde gördükleri Hıristiyan dini örgütlerinden esinlenerek,

hükümet sisteminin bir parçası halini almışlardır. Müftüler ile kadılar, devletin

atayıp ve kendilerine bir yetki alanı verdiği memurlardı. Din adamları, bu

noktada askeriye ve bürokrasinin yanı sıra imparatorluk hükümetinin üçüncü

kolu durumundalardı ve başta şeyhülislamın yer aldığı kendi hiyerarşileri

bulunuyordu.

Ulemanın devlete yaklaşması kaçınılmaz olarak halktan uzaklaşmasına yol

açıyordu. Bu durum da daha önce sahip oldukları etkinliği büyük ölçüde

kaybetmelerine neden olmuştur. Sıradan Müslümanlar için ulemanın yerine çok

daha farklı bir dindarlığın temsilcileri olan Sofiler geçti. Ortaçağ sonlarında

sofiler, her birinin kendi mistik yolu olan tarikatlar halinde örgütlenmişlerdi.

"Derviş” olarak da bilinen tarikat liderleri ve üyeleri konvansiyonel İslamiyet’in

birçok eksikliği gideriyorlardı. Derviş törenleri ile toplantıları manevi bir

beslenme kaynağı ve bazen de insani gereksinimler için mücadelede yardım

ve dayanışma sağlıyordu.

Ortaçağ Müslüman yazarları, büyük olasılıkla toplumu yönetenleri

kastederek, genellikle toplumu iki ana gruba ayırırlar: Askerlerden oluşan ehli

kılıç ve bürokrat ile dini sınıfları içeren ehli kalem. Öte yandan edebi

becerileriyle ya da entelektüel yaşayan ama her iki grupta da yer almayan kişiler

de vardır. Örneğin biyografik ve tarihi literatürde, hükümdarın tıbbi

danışmanlığını yapmış, İslam dünyasının her yerindeki hastanelerde çalışmış ya

da araştırmaları ve kitaplarıyla ön sıralara çıkmış kişiler de vardır. Ortaçağ İslam

tıbbı aslında Helenistik kaynaklara dayanmaktadır ancak Müslümanların

katkıları da oldukça önemli olmuştur. Ortaçağ’da İslam dünyasının tıbbi bilgisi

ve uygulama düzeyi Avrupa’ya kıyasla çok üstündü.

Ne var ki modem çağların başında tıpta epeyce gerideydiler. Avrupa, tıp

kitaplarından yalnızca birkaçı çevrilmişti. Çoğunluğu Musevi olan bazı Avrupalı

mülteciler,XV-XVI yy’da hekimlik yapmak için İslam topraklarına

gitmişlerdir.XVII-XVIII. yy’da Osmanlı Hıristiyanlarından tıp eğitimi almak

için Avrupa’ya gidip daha sonra memleketlerine dönerek hekimlik yapanlar

olmuştur. Kimi reformcu hükümdarlar tarafından Avrupa tıp okullarına öğrenci

gönderilmesi ve ülkelerinde tıp okulları açılarak yabancı öğretmen

getirilmesiyle, tıbbın ortaçağlardan beri çok az değişen eski Helenist-İslam

geleneğinden kurtarılmasına ancak XIX. yy’da başlanabilmiştir..

Ehli kalemden, daha doğru bir deyişle “ehli sözden” olan önemli bir başka

grup da şairlerden oluşuyordu. En küçük hükümdarların dahi kendisiyle ilgili

övgülerin kolaylıkla ezberlenip dilden dile yayılmasını sağlayacak en az bir

şairleri olurdu. Daha büyük hükümdarlarınsa bir tür propaganda bakanlığı olarak

kullandıkları bir şair orduları olurdu. Bu övgücü şairler, özel zengin kişiler için

de çalışırlar, düğünleri, doğumları ve başka olaylan kutlarlardı. Şair ve şiir, kitle

medyasının olmadığı bu çağda, haberlerin yayılması ve olumlu imaj

oluşturulması için ciddi bir görevi yaparlardı.

Hükümdarın günlük imajım şairler yerleştirir, geleceğe yansıyacak imajını da

tarihçiler üstlenirdi. Ortaçağlarda çoğu bürokratik ya da ilmiyye sınıfından olan

tarihçiler, şairlerin tersine ne yazar ne de serbest saray hizmetlileriydi. Belki de

halifeler döneminde sahip oldukları bağımsızlıktan ve ifade özgürlükleri bu

yüzdendi. Sonraları Osmanlı İmparatorluğu’nda hükümdarlar saray şairleri gibi

saray tarihçileri atamaya başladılar ve böylece İmparatorluk Tarihçisi makamı

oluşturuldu. Sultan tarafından bu makama atanan kişinin temel görevi

seleflerinin imparatorluğun tarihini yazmaya devam etmekti. Varlığı yüzyıllar

boyu süren bu makam, Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarına-dek korunarak

sonuncu imparatorluk tarihçisi Osmanlı Tarih Cemiyetinin ilk başkanı olmuştur.

Ressamlar ve hattatlar, astrologlar ve gök bilimciler, mühendisler ve

mimarlar gibi başka meslekler de vardı ama bu mesleklerin çoğu son yıllarda

onları istihdam eden kuruma bir şekilde bağlanmışlardı. Mühendislik ve

mimarlık, Osmanlı zamanında neredeyse tamamen askeriyeye aitti.

Ortadoğu’daki hükümdarların da, dünyada başka yerlerde olduğu gibi, bazen

istilacıları kovmak ama daima ülkede düzeni korumak ve devlet otoritesini

savunmak için bir orduları vardı.

Roma İmparatorluğu’nda polis görevleri ve savunma yerel yedek güçlerce

desteklenen Roma lejyonlarıyla sağlanırdı. Lejyoner sayısı oldukça azdı ve

imparatorluk barış zamanında İran sınırına en yakın Suriye’de dört lejyondan

fazla bulundurmamasına karşın Avrupa’da Alman sınırlarında sekiz lejyon

bulundururdu. Bu lejyonların sayıları savaş döneminde

fazlalaştırılır,gerektiğinde lejyonlar kaydırılır ya da takviye güçlerle

desteklenirlerdi. 58-66 yıllarındaki Ermeni savaşları ve 66-70 yıllarındaki

Musevi isyanı çok önemli değişikliklere neden olmuştu. 10.lejyon olan

Fretensis’in kuzey Suriye’den Kudüs’e kaydırılması ve bu birliğin yeni kurulan

Roma Yahuda eyaletinin sürekli garnizonu olması bunlardan en önemlisiydi.

Yalnızca Roma vatandaşları lejyonlara almıyordu ancak zamanla

vatandaşlığın eyaletlere de verilmesiyle oralardan da asker alınabiliyordu. Var

olan kaynaklardan, İmparatorluğun her yerinde olduğu gibi, Küçük Asya ve

Levant’tan toplanan askerlerin, doğdukları yerde olmamak şartıyla bölgede

görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Takviye birlikler, lejyonerlere özellikle polislik

konusunda yardım edebilirdi ve bazıları Roma’ya bağımlı hükümdarların bir

ölçüde Romalılaştırılmış askerleriydi. Alae Dromedariorum (deve süvarileri) ya

da süvari okçular gibi özel birlikler Romalılar’dan meydana gelirdi. Çöl

bölgelerinden olan Araplar, bu birliklerde hizmet ederek, İslami fetihler sırasında

çok işlerine yarayacak askeri beceri ve yöntem deneyimine sahip olmuşlardı.

Polislik işleri genellikle bir yedek birliğe verilirdi. Halifelik ve sonraki İslami

rejimlerin döneminde polis birliklerine verilen Arapça “şuna” adı bugüne dek

gelmiştir.

Pers İmparatorluğunun askeri gücü oldukça büyüktü ve Roma’ya ciddi bir

rakipti. Romalı düşmanları, feodal beylerce sağlanan köylü erleri çok ciddiye

almazlardı ama süvari paralı askerler ve savaşçı sınır halklarından oluşan yedek

birlikler epeyce ciddi konuydu. Ordunun temelini soylular oluştururdu ve

mızrakla, okla silahlı Pers zırhlı süvarileri dönemin en önemli askeri gücüydü.

Parthlar’ın ünlü okçu süvarileri ve vur kaç taktikleri Roma’da tanınır ve

korkulurdu. Atlı mızrakçının vuruş gücünü arttıran ve bir ölçüde onu Ortaçağ

başları savaşların tankı yapan üzengi, Pers ordularındaki diğer bir önemli

yenilikti.

Pers İmparatorluğunda, I. Husrev’in (531-579) hükümdarlığı sırasında,

özellikle askeri alanda olmak üzere önemli değişiklikler olmuştu. Ordu daha az

feodal, daha fazla profesyonel hale gelmişti. Askerler ücret ve teçhizat parası

alıyorlar, uzun süreli sıkı bir eğitimden geçiyorlar, çok disiplinli bir biçimde

yetişiyorlardı. Tek başkomutan yerine, Savunma Nazın, Başkomutan ve

gerektiğinde barış elçisi olan Eranspahbadh yönetimindeki orduda, artık

generaller, valiler ve subaylar hiyerarşisi bulunuyordu. Husrev’in orduları,

ülkedeki iç savaşa son verilmesi, sınır bölgelerinin yatıştırılması, Habeşlerin

Yemen’den atılması, Hun tehdidinin sona erdirilmesi ve Bizans’a karşı savaşta

Suriye’nin işgal edilip Antakya'nın yağmalanması gibi birtakım başarılar

kazandılar ama Pers orduları Müslüman Araplar’ın karşısında tutunamadılar.

İslamiyetten önceki Arabistan’da yetişkin erkekler topluluğu dışında

profesyonel sürekli bir ordu, tıpkı onunla ilişkilendirilen monarşi düşüncesi gibi

itici ve uzaktı. Kuzey sınır bölgelerindeki küçük beylerin halkları zaman zaman

Pers ya da Bizans takviye birliklerinde çalışırlardı. Güneyin daha sakin gelişmiş

devletlerinde bir tür profesyonel orduların varlığı olasıdır ama orta ve kuzey

Arabistan'ın büyük bölümünde ordu savaş ya da için seferber edilmiş silahlı

kabile halkı anlamına geliyordu.

İslam tarihinin çok daha eski zamanlarında başka bir durum dikkat çeker.

Ayrı kökenlerden ve çoğu zaman daha önce çatışan bağlılıklardan gelen kişilerin

oluşturduğu bir dini-siya-si toplumun reisleri olan Hz. Muhammed ve halefleri,

bir kabileden daha fazla bir şeye hükmetmişlerdir. Önce putperest Kureyşliler

ile, daha sonra da Hz. Muhammed’in ölümünden sonraki fetih savaşlarıyla

sürekli.savaş halindeydiler. Uzun süre devam eden ve çok geniş bölgelere

yayılan fetih savaşları sonunda kaçınılmaz olarak uzmanlaşma ve profesyonellik

sağlamıştır. Arap kaynaklarından savaşanlar ile savaşmayanlar ve savaşanlar

arasında uzun dönem uzmanlar ile kısa dönem askerler arasında orta ve kuzey

Arabistan’da o zamana dek rastlanmayan bir farklılığın olduğu anlaşılmaktadır.

Sonralan İslam hukukçularının formüle ettiği bir ilkeye göre cihad görevi

savunma yapmak için sağlıklı Müslüman erkeklerin tamamına,

saldırı durumundaysa toplumumun tamamına düşer. Fetihler sırasında her

kabileden, savaşabilecek erkeklerinden çoğunu vermesi istenir ve genellikle de

kota gönüllülerle dolardı.

Henüz Müslüman ordularının uzun süreli çekirdeğini oluşturanlar dahi tam

zamanlı çalışan profesyonel askerler değillerdi; savaşmadıkları zaman başka

işlerle uğraşırlardı. Birkaç istisna hariç ailelerinden uzakta kışlalarda

yaşamazlardı ama ana işleri, geçim kaynaklan savaştı ve geçimlerini fetih

savaşlarında kazandıkları ganimetle sağlarlardı.

Arap orduları, Emevi halifeler zamanında imparatorluğun metropoliten

eyaleti Suriye’nin dışında, sonraları garnizon şehirleri olan kamplarda yaşarlardı.

Bu garnizon şehirleri arasında Irak’ta Basra ve Kufa, Mısır’da Fustat, Tunus’da

Kayrevan ve İran’da Kum yer alıyordu. Arap askerler Suriye’de bir ordu

birliğinin olduğu askeri bölgelere, kuzeyden güneye Hums, Şam,Ürdün ve

Filistin’e yerleşmişlerdi. Bu bölgeler, eski Bizans toprak bölünmesi temeli

üzerine kurulmuşlardı. Suriye Arap birlikleri hem Bizans sınırlarına düzenlenen

mevsimlik seferlerde hem de Konstantinopolis’e düzenlenen büyük seferlerde

kullanılırdı. Giderek yüksek deneyimleri, ustalıkları ve daha düzenli ücret

almalarıyla, Emeviye halifelerinin Suriye temelli sürekli orduları niteliğini

kazanmışlardı.Irak ve Mısır’da yerleşmiş olan Arap askeriyesinde bunlarla

karşılaştırılabilecek bir örgüt bulunmuyordu.Onlar aşiret milisleri statüsünde ve

askerliğe karşı aşiretten süregelen bir hoşnutsuzluğa sahiptiler.

Abbasiler, iktidara yükseldikleri ve uzun bir süre askeri destek sağladıkları

Horasan’dan getirdiklerini sürekli Suriye ordusunun yerine yerleştirmeleri

dışında aynı sisteme devam ettiler.

Bu önemli bir değişikliğe neden olmuştu. İlk zamanlarda Halife ordularının

neredeyse tamamını Araplar oluşturuyordu, Mısır’ın ya da Suriye’nin yerli

halkım askere alma uygulaması yoktu. Bu halklar Roma ve Bizans hakimiyetinin

sürdüğü uzun yüzyıllar boyunca askerlik yetenek ve isteklerini yitirmişlerdi.

Durum İmparatorluğun doğusundaki eski İran eyaletlerinde daha başkaydı. Batılı

komşuları gibi İranlılar yalnızca yeni bir imparatorun hakimiyetine

girmemişlerdi. Kısa süre öncesine kadar bir imparatorluk geçmişleri ve

kendilerine has bir askeri gelenekleri vardı. Müslümanlığı kabul ettikten sonra,

İslami ordu ve hükümette önemli bir yere sahip olmaya hakları olduğunu

düşünüyorlardı. Ufak tefek farklarla benzer bir durum, artık Arap yönetiminde

olan Kuzey Afrika’daki eski Roma eyaletlerinin Berberi halkı için de söz

konusuydu.

Aşiretlere bağlı Arap olmayan mühtediler, aşiretlerin Arap savaşçı reisleri

tarafından askere alınmaya başlandı. Alt düzeylerde kullanılıyor ve daha az ücret

alıyorlardı. Bu askerlerin özellikle sınır boylarında önemli rolleri oldu.

İspanya’yı fetheden Müslüman Arap ordularının büyük bir bölümü Kuzey

Afrika Berberilerinden oluşuyordu. Orta Asya ve Kuzey İran halkları daha ihtida

etmemiş imparatorluk sınırları dışındaki akrabalarına yeni dini yaymaya çok

çaba harcadılar.

Bu askerler, alınan ilk büyük zaferlerde bile imparatorluk ordusunun asli

üyeleri değillerdi. Geri hizmetlerde ve sınır boylarında görevliydiler ve

başkentten uzak tutuluyorlardı. Irak’a Abbasi Horasanı güçlerinin gelmesiyle

önemli bir değişiklik oldu. Nesiller boyunca Horasan’da yaşayan Horasaniler,

ilke olarak Arap’lardı. İranlı kadınlarla evlenip İran göreneklerine sahip

olmuşlardı. Kısa süre sonra, doğu İran’dan gerçek İranlılar da onlara katılmaya

başladılar.

Abbasiler listelerde adları olan Araplar’a otomatik ödenen askeri aylıkları

zamanla kaldırdılar.X.yy’dan itibaren orduya gerçekten hizmet edenlere aylık

verilmeye devam edildi. Aylık alarak tam zamanlı çalışan profesyoneller ve tek

bir kampanyaya katılarak ganimetten pay alan gönüllüler olmak üzere iki tür

asker vardı.

Aradan yüz yıl bile geçmeden, Emevi seleflerinin sürekli Suriye ordusundan

daha fazla dayanamayan Abbasi halifelerinin Horasani muhafızları, yerlerini

başka bir esasa göre toplanan ve İslam devletlerinin bin yıl süresince askeri ve

siyasi geleceğini şekillendirecek yeni bir orduya bıraktılar.

Yedek birlikler olarak kullanılan barbarlar da, silahlı köleler de yeni değildi.

Eski Atina bir süre şehrin malı olan İskitli silahlı kölelerce korunmuştu. .

Roma'nın ileri gelenlerinden bazıları barbar kökenli köle muhafızlarını

silahlandırmışlardı. Müslüman hükümdarlar, onlardan önce Romalılar’ın,

Persler’in ve Çinlilerin yaptıkları ve Batılı imparatorlukların yüzyıllar sonra

yapacaklarını yaparak İmparatorluk sınırlan dışındaki “savaşçı ırklar” arasından

da asker toplamışlardı. Ancak İslam devletlerinin askeri tarihi, kölelerden

oluşan, başlarında köle generaller olan, sonunda da köle krallar ve hanedanlar

için hizmet edecek bir orduyla yeni ve özel bir duruma sahne olmuştur.

İngiliz Paul Rycaut,XVII.yy ortalarında yaptığı Türkiye ziyaretinde sistemin

mantığını şöyle ifade etmiştir:

3

“Türkler kendi cinslerinden, kendilerinin yetiştirdiği ve eğittiği insanların

kendilerine hizmet etmelerini severler.Onları kendi erdem ve bilgelikleriyle

erişkin olana dek yetiştirip beslerler. Onları kıskanmadan yetiştirip tehlikesizce

de yok edebilirler.İmparatorluğun yüksek makamlarına çıkarılacak gençleri ya

savaşlarda elde ederler ya da uzak ülkeler hediye gönderirler. Bu politika çok

açıktır ki, bu gençler farklı gelenek ve göreneklere göre yetişmiş anne ve

babalarından nefret edecekler; uzaklardan gelmeleri nedeniyle hiçbir

tanıdıkları olmayacak; devlet okullarına girdikten sonra kendisine sadık

olmak zorunda yetiştirildikleri efendileri dışında hiçbir akrabaları,çıkar ilişkisi

içinde bulundukları hiç kimse olmayacaktır. ”

Bu sistemin kurulma nedeninin, her otokrat hükümdarın önemli bir

sorunu olan devlet içinde kendi gücünü engellemeyecek güvenilir askeri ve

sivil memur bulmayı sağlamak olduğu anlaşılmaktadır. Bu sonra, başka

yerlerde, başka yüzyıllarda, başka hükümdarlar tarafından farklı şekillerde

çözülmüştür.İlk zamanlardan başlayarak Müslüman hükümdarlarca

bulunan çözüm, yabancı kökenli çocukları devşirme olarak alıp, onları

yetiştikleri kurumdan başkasına sadakat ve bağlılık duymayacakları uzun

süreli profesyonel askerler yapmak olmuştur. Bu kişiler uzaktaki eyaletlerden

ya da sınırların dışından getirilen yabancılar oldukları için yerel halk ya da

tebaa ile herhangi bir akrabalık ve yakınlıkları olmadığı gibi, onlarla

konuşamazlardı bile. Ailelerinden ve geçmişlerinden zorla koparılıp kültürel

olarak uzaklaştırıldıkları için görüşebilecekleri akrabaları da yoktu. Her yeni

köle asker kuşağı kendi çocukları yerine, uzak yerlerden getirilen kölelerden

oluştuğu için, bir gün bir aristokrasi kurarak otokrat hükümdarın

hakimiyetine baş kaldırabilecek yeni bir askeri güç doğuramazlardı.

Ne var ki, sistem kusursuz işlemiyordu. Zaman zaman köleler etnik

dayanışma grupları ve hatta geldikleri yer ya da aşirete dayalı alaylar

oluşturuyorlardı. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nda, köleler aileleri ve

memleketleriyle ilişkilerine devam ederler, para ve güç elde edecekleri bir

makama geldiklerinde,bu olanaklardan yararlanmaları için akrabalarını

getirtirlerdi. Diğer erkekler gibi, oğullarına miras bırakmak isteyen köle

askerler, oğullarım askerliğe alamazlar ama her zaman bir bürokratik ya da

dini bir iş ayarlayabilirlerdi. Bu sayede, Ortaçağ sonlarındaki büyük kalemiye

ve ilmiyye ailelerinin temelleri atılmıştır.

Öte yandan sistem oldukça başarılıydı. Ortadoğu İslam dünyası, yaratılan

güçlü ordular sayesinde Haçlılar’ı alt etmişler ve çok daha fazla tehlikeli olan

Moğollâr’ı durdurmuşlardır. Köle orduları onlara sahip olan hükümdarlarına

bir tek açıdan hayal kırıklığı yaşatmışlardır. Teorik olarak köle askerler

hükümdarın dan başkasına sadakat göstermezlerdi ama uygulamada

alaylarına ve komutanlarına gösterirlerdi. Kölelikten gelen komutanlar, kısa

bir sürede eyaletlerin, başkentin bile gerçek efendileri haline gelmişler ve artık

güçsüz kalan halifelere egemen olmuşlardı.Daha sonra da hükümdar olan

bazı köle komutanlar, çoğu kısa süren hanedanlarını oluşturdular.

İslamiyetin ilk çağlarında da köle askerler olmuştur ama genellikle onlar

özgürlüklerine kavuşmuş kölelerdir. Abbasi halifesi el-Mutasım’ın

(hükümranlığı 833-842) köle ordusunu kuran ilk kişi olduğu bilinmektedir.

Ordusu İslamiyet’in doğu sınırlarının dışındaki bozkırlarda küçük yaşta

yakalanıp askerlik eğitimi verilen Türk kölelerden oluşuyordu. Çoğu

Müslüman hükümdar savaşan askerlerini ve garnizon güçlerini kısa bir süre

içinde kölelerden oluşturmuştu. İslamiyet’in uzak batı bölgelerinde, Kuzey

Afrika ve İspanya’da, uygun olduğunca, Avrupa’dan Slav köleler alınmıştı.

Özellikle Fas ve Mısır’dan da askerlik için ara sıra zenci köleler alınırdı.

Türkler’in İslamlaştırılmasından sonra artık hukuken mümkün olmayıncaya

kadar, köle askerlerin çoğunluğu Türk’tü. Türk hükümdarlar ise köle

askerlerini Kafkaslar ve Balkanlar’ın Müslüman olmayan halkları içinden

alırlardı.

Savaş tekniklerinin değişmesi ve ateşli silahların kullanılmaya

başlamasıyla eski biçimiyle köle ordusu artık geçersiz olmuştu. En sonuncu

büyük köle ordusu olan Osmanlı Yeniçerileri XIX. yy’a kadar sürdürmüştür

ama XVII.yy’ın başından itibaren devşirme yöntemi bırakılmıştır. Ancak bu

eski gelenek tamamen ortadan kalkmamıştır. XIX.yy’da da Mısırlı

hükümdarlar yaygın olarak zenci' asker köleleri kullanmışlardır.1863 yılında

Mısır hükümdarının, arkadaşı Fransız imparatoru III. Napolyon’a yardım

için Meksika’ya gönderdiği birlikteki askerlerin çoğunluğu Yukarı Nil

havzasından yakalanan zenci kölelerdi.

Ekonomik açıdan servetin temel kaynaklan ve servetin sağlayacağı gücün

kaynağı ticaret ile topraktı. Bürokratik, askeri, dini ve hatta krallık gibi farklı

yönetici seçkinler genellikle sermayelerini ikisinden birine ya da her ikisine de

yatırırlardı.

îslami öğretide başlangıçtan beri ticaret olumlu görülmüştür. Kuran’da

faiz yasaklanırken, ticaret onaylanır. Başka ayetlerde de ticaretin hukuka

uygun ve namuslu yapılması; ağırlık ve ölçülerde hile olmaması;

sözleşmelerin yerine getirilmesi; borçların ödenmesi konularına yer

verilmiştir. (Kuran 2:194, 275, 282; 4:33; 6:153; 42:9-11). Ticaretin Kuran’ın

tarafından bir yaşam biçimi olarak onay görmesi hadisler ile de

doğrulanmıştır.Kimi hadisler daha da ileri giderek namuslu bir tüccarın alıp

satabileceği ipekliler, mücevherler, erkek ve kadın köleler gibi lüks eşyayı da

savunur.Hz. Muhammed bir hadisinde, '‘Allah bir kişiye servet verince onun,

üzerinde görünmesini ister.” demiştir. Eski bir Şii eserinde imam Cafer elSadık ile ilgili olarak anlatılan bir öykü daha ilginçtir “İmama, atalarının

basit ve kaba giyinmesine karşın onun neden süslü giyindiği sorulmuş.İmam,

atalarının yaşadıkları dönemin kıtlık zamanı olduğunu ama onun bolluk

zamanında yaşadığını ve insanın zamana göre giyinmesinin doğru olduğunu

söylemiş.”

4

Kesinlikle sonradan uydurulmuş olan bu hadisler, İslami metinlerde sıkça yer

verilen sofuluk gerekliliğine karşı lüks yaşamı ve lüks eşya ticaretini kabul

ettirmek içindir. Muhammed el-Şeybani bir yazısında (ölümü 804) Müslümanlar

için geçimi kazanmanın yalnızca izin verilmiş bir şey olmadığım, aynı zamanda

bir yükümlülük olduğunu belirtmiştir. Şeybani’ye göre insanın ilk görevi Allah’a

hizmet etmektir ve bunu doğru bir şekilde yerine getirebilmek için yeterince

beslenmeli, giyinmeli ve barınmalıdır. Bunu sağlamanın tek yolu da çalışıp para

kazanmaktır.

5 Sonra da, insanın ancak yaşayacak kadarla kısıtlanmayacağını,

lüks eşya da satın alıp kullanmasına izin verildiğini ekler. El-Şeybani, sonra da

başkaları, Allah'ın gözünde ticaret ya da zanaat ile kazanılan paranın, sivil ya da

askeri hizmet için devletten alınan paradan daha iyi olduğunu savunmuşlardır.

Önemli klasik Arap yazarlarından el-Cahiz (ölümü 869) daha da ileri giderek

“Tüccarlara Övgü, Memurlara Yergi” adlı yazısında hükümdara hizmet edenlerin

küçüklük, dalkavukluk ve kararsızlıklarıyla, tüccarların güvenilirlik, onur ve

bağımsızlıklarını karşılaştırmış ve onları kötüleyenlere karşı tüccarların

dindarlıklarını ve bilgililiklerini savunmuştur. Allah'ın vahiy göndermek için

tüccar bir topluluğu seçmesinin, ticareti bir yaşam biçimi olarak onayladığını

gösterdiğini belirtmiştir. Ortaçağlarda İslam ilahiyatçılarının önde gelenlerinden

el-Gazali (ölümü 1111) yazılarında ideal bir tüccar portresi çizmiş ve ticaretin,

insanın kendini öteki dünyaya hazırlama yollarından biri olduğunu anlatmıştır.

Yüksek oranda tarım ekonomisinin egemen olduğu bir yerde, toprak

sahipliğinin ya da denetiminin siyasi ve kültürel önemi büyüktü. Gerçekten de

klasik İslam toplumunda toprak sahipleri önemli bir grup oluştururlar. Ancak

bunun Ortadoğu bağlamına göre tekrar tanımlanması gereklidir.Batı Avrupa’daki

ve diğer yerlerdeki küçük ve bağımsız toprak sahibi türü, Ortadoğu’da da vardı

ama pek azdı ve tipik değildi. Bağımsız küçük mülkiyetler, tarımın büyük oranda

yapay sulamayla yapıldığı, merkezi denetimin gerekli olduğu, böylece de

kolayca merkezi denetime alındığı yerlerde, rahatça gelişmezler.Bölgenin büyük

bölümünde pek çok türde büyük toprak sahipliği vardır. Geçmişte de, bugün de

Ortadoğu’nun tarım koşullarını yazanlar sıkça “feodal” ve “tımar” gibi terimleri

kullanırlar ama bunlar Batı Avrupa’ya ait terimlerdir ve anlamları Batı

Avrupa’nın yerel tarihinden gelmektedir.Ortadoğu’nun çok farklı toplumsal ve

ekonomik olguları için bu terimlerin benzetme olarak kullanılması yanıltıcı

olabilir.

Bir toprak sahibi için toprağa sahip olmanın çeşitli hukuksal yolları vardı.

İslam yasalarına göre bu yollardan biri “mülk”idi. Ayrıntılı belgeler bulunan

Osmanlı döneminde, buna genellikle şehirlerde ve şehirlerin yakınlarında

rastlanır.Mülk,inşaat arsası dışında, genellikle meyve bahçelerini,bostanları ve

bağları içerir.

Kuramsal olarak devletin bir çeşit bağışıyla çoğu tarım arazisinin büyük

toprak sahiplerinin elinde bulunduğu kırsal yerlerde ya da köylerde bu türde bir

sahipliğe, rastlanmaz. İslam döneminde yapılan bu tür en eski bağış, halifeler

tarafından kamu arazisinin, başka bir deyişle yeni kumlan Arap devletinin

fetihlerle ele geçirdiği toprakların ilke olarak Müslüman kişilere verilmesiydi.

Bu topraklar, eski devletlerin, yani Bizans ve Pers rejimlerinin eski devlet

toprakları ve eski sahipleri tarafından terk edilen topraklar olmak üzere iki türdü.

Araplar’ın Kuzey Afrika’yı, Levant’ı ve Mısır'ı fetihlerinin ardından Bizanslı

büyük toprak sahiplerinin çoğunluğu malikanelerini terk ederek kaçmışlar ve bu

topraklar devlet malı olmuştu. Ekilmeyen ve kullanılmayan “ölü arazi” de bağış

konusu olabilirdi.

Tamamı devletin elinde olan bu toprak türleri geri alınamayan bir bağışla

sürekli kişilere veriliyordu. Hizmet ya da duruma bağlı olmayan, yaşam boyu

olan bu bağış devredilebilirdi ve miras bırakılabilirdi. İslami yasalara göre, bu

tür bir bağış alan kişi, kendi yerel halktan vergi aldığından, toprağı için kamu

mâliyesine vergi vermek zorundaydı. Bağıştan kazandığı gelir, köylülerden

aldığı ve devlete verdiği vergi arasındaki farktı.

Bizans'tan alınmış olabilecek bu sistem, bir süre devam etti ama fetihlerin

kesilmesiyle sona erdi ve yerini daha yaygın bir düzenlemeye bıraktı. Yeni

sistem toprak bağışı değil, devletin toprak üzerindeki mali haklarının

devredilmesiydi. Bu sistemde devlet kişiye bir bölgeden vergi toplama hakkını

vererek karşılığında genelde askeri bir hizmet isterdi. İlke olarak subaylar ve

diğer devlet çalışanlarına aylık ücret ödenirdi ancak devlet hazinelerinde nakit

para azaldıkça subaylara bu biçimde ödeme yapılmaya başlandı. Artık bir vergi »

toplama sistemi oluşturulması gerekiyordu. Subaylar bu vergileri devletin borcu

karşılığında alıyorlardı.

İlke olarak bu tür bir bağış bir hizmete karşılık olurdu. Bağışı alan herhangi

bir nedenle bu hizmeti yerine getirmezse, mali hakların devri sona ererdi. Bu

bağışlar, geçici ve sınırlıydı, kendisini yaratan neden sona erdiğinde geri

alınabilirdi, yani daha önceki halifelerin bağışları gibi geri alınamaz ve sürekli

değillerdi, devredilemez ve miras bırakılamazdı. Daha sonraları bunların dışına

çıkılarak sürekli, devredilebilir ve miras bırakılabilir hale gelmiş, hizmet

verilmediği halde toprak elde tutulmaya devam edilmiştir.Bu noktada, sistem

bazı açılardan Ortaçağ Avrupası’nın feodal düzenine benzerlik göstermeye

başlamıştı.

Ne var ki farklılıklar benzerlikten daha büyüktü. Bağışı alan kişi Ortaçağ

Avrupası feodal baronunun haklarına sahip değildi. Tımar topraklarının halkı

üzerinde vergi toplamaktan başka bir hakkı yoktu ama bu da vergiyi toplamak

için gereken gücü kullanma hakkını veriyordu. Ancak Batılı toprak sahipleri

gibi adalet dağıtmazdı. Tımar topraklan içinden daha küçük tımarlar veremezdi.

Özel ordu kuramazdı ama son dönemlerde bu da yapılmıştır. Batılı feodal

barondan farklı olarak genellikle tımar topraklarında yaşamaz ve onu yarı

bağımsız bir beylik gibi yönetmezdi.Bağıştan çok sözleşmeye benzeyen başka

tür bir sisteme göre, devlet bir malikane ya da bölgeden alınacak vergileri

önceden kararlaştırılan toplam bir tutara satardı. Böylece artık devlet ve

memurları vergi salma ve toplama işiyle uğraşmazlardı.

Bu iş, bir aşiret reisi, dini bir topluluğun başı ya da kazanç elde etmek için

işe talip olan bir girişimciye verilirdi. Bu tür iltizamlar devlet ya da devlet

gelirlerini toplama yetkisi olanlardan satın alınabilirdi. Mültezim hâzineye ya da

anlaşmayı yaptığı kişiye, anlaşmaya varılan tutan vermekle yükümlüydü, vergiyi

toplama yolu kendine bırakılmıştı. Tüm bu süreçte devlet, katılımcı değil,

denetleyici olan bir vergi müfettişiyle yer alırdı. Toprağın uzun vadeli refahında,

özel mülkiyet sahibinin ya da devletin doğal bir çıkan olurdu. Mültezim

öncelikle kendi yatırımını geri almaya, sonra da kâr sağlamaya uğraşırdı.

Genellikle iltizamlar yıllık verilirdi.

Şiddetin ve kararsızlığın sürdüğü hiç de az olmayan değişim zamanlarında,

toprak bağışı ya da gelir biriminin daha çok artırılması eğilimi olurdu. Bu

durum, büyük ve güçlü bir toprak sahibinin sıkıntılı zamanlarda korumasını daha

küçük ve zayıf komşuları üzerinde yaygınlaştırmasıyla görülürdü. Bu, bazen

gönüllü bir biçimde olur, iç savaş, istila ve düzenin bozulma zamanlarında küçük

toprak sahibi güçlü komşusundan yardım ister ve güvence verilen bir gelir

karşılığında haklarını ona devre derdi. Zamanla bu koruma uygulaması, büyük

toprak sahiplerinin küçüklerin topraklarına el koymalarına dönüştü. Bir rejimi

destekleyenlerin devrilmesi ve yerlerine yenilerinin geçmesi kimi zaman çok

daha köklü değişikliklere yol açtı. Böyle bir durumda, toprak ve mali birimler,

yeni sahipleriyle devam edebiliyordu. Genellikle tüm birimler tekrar

devletin denetimine giriyor, sonra da başka yollarla yeni kişilere

tekrar dağıtılıyordu.

Kiralanan devlet topraklarıyla özel mülkiyet arasındaki ayrım çok net

değildi. Devlet denetiminin güçlü olduğu zamanlarda devletin gücünün

genişleme yönü özel mülkiyet sahibimin aleyhine olurdu. Siyasi zayıflık ve

bundan kaynaklı olarak merkezileşmenin bozulması sonucunda bireyin, devletin

gücünü, hatta toprağını gasp etme eğilimleri artmıştı. Örneğin XVII.yy

sonlarında ve XVIII.yy’da olduğu gibi, böyle zamanlarda iltizamlar dahi özel

mülkiyet gibi soydan gelen bir sahiplik yapılabiliyordu. “Gasp” ifadesi hem

devlet topraklarının özelleşmesi, hem de özel toprakların devletleşmesi durumu

için uygundu.

Ortadoğu toplumu bağlamında kullanıldığında “feodalizm” gibi “soyluluk”

ve “toprak ağalığı” da farklı bir biçim almaktadır. Öte yandan ara sıra kuramsal

açıdan bağış, tımar ya da iltizam yoluyla toprak elde eden ve bunu babadan

oğula devreden toprak sahibi bir sınıfın oluştuğu da net olarak görülmektedir.

İslam hükümdarlarının genel eğilimleri, bu durumu engelleme, önleme, geri

çevirme hakkı ve tüm gücün, servetin, otoritenin kabul edilmiş bir toplumsal

durumdan ya da mirastan çok doğrudan devletten alınması yönündeydi. Otokrat

hükümdarlar sıkça kendi iyi niyetleri yerine, toprak sahipleri gibi miras kalan

servete ya da ulema gibi halkın onayına dayanan bu durumları ortadan

kaldırmaya çalışmışlardır. Hükümdarlık otoritesinin bir şekilde gücünü

kaybettiği dönemlerde, varlıklarını bu şekilde devam ettiren gruplar oluşmuş ve

ayakta kalmış ama özellikle yeni bir fetihin ardından otoritenin

yeniden güçlenmesiyle birlikte bu gruplar genelde ortadan kaldırılmış ya da

statülerini kaybetmişlerdir.

Bu mücadele İslam tarihinde süregelmiştir. Modem çağlara gelindiğinde bu

mücadele, otokratik devletin lehine ve onu sınırlayabilecek toplumsal güçler

aleyhine bir gelişim izlemeye başlamıştır. Bu durum, teknolojinin, özellikle de

modern iletişim ve silahların gelişmesiyle olmuştur. Bu sayede merkezi

otokrasinin karşısındaki engeller de yıkılmıştır. Teorik olarak geleneksel

sistemlerde hükümdarın gücünün mutlak olmasına karşın, uygulamada çeşitli

aracı otorite ve güçlerle sınırlanırdı.

Modernleşme sonucu bu güçlerin sınırlanması ve otoritelerin yok olmasıyla,

hükümdar sınırsız güce sahip olurken, modern diktatörlerin en küçükleri bile,

Arap halifelerinin,Pers şahlarının ve Türk sultanlarının en büyüğünden daha

güçlü bir denetime sahiptirler. Tiranlık konusundaki geleneksel sınırlar ortadan

kaldırılmıştır. Yeni ya da yenilenen bir tür sınırlama yolunun arayışları henüz son

bulmamıştır.

11. BÖLÜM

HALK

Sıkça İslamiyet’in eşitlikçi bir din olmasından söz edilir ve bu büyük ölçüde

de doğrudur. İslamiyet’in ilkeleri ve başlangıçtaki uygulamaları, İran'ın sınıflı

feodalizmi, Hindistan'ın kast sistemi, Bizans ve Latin Avrupa'nın ayrıcalıklı

aristokrasileri gibi çevresindeki ülkelerdeki uygulamalarla kıyaslandığında

gerçekten de İslam dininin eşitlik ilkesi taşıdığı söylenebilir! İslamiyet bu gibi

toplumsal ve aşiret farklılıklar sistemlerini benimsememekle kalmayarak bunları

kesin ve net olarak reddetmiştir. Bu konuda Kuran çok nettir:

“Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve

birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki,

Allah nazarında en değerli olanınız Ondan en çok korkandır. ” (Kuran 49:13)

Hz.Muhammed’in sözleri, hareketleri ve hadislerle korunan İslamiyet’in ilk

hükümdarlarının örnekleri doğum, soy, toplumsal statü, servet ve ırk

ayrıcalıklarına karşı çıkarak rütbe ve şerefin ancak dindarlıkla ve İslamiyet’te

erdemle kazanılacağını belirtmişlerdir.

Bu düşünceler bir geçmişe sahipti. İncil’deki iyi bilinen bir paragrafta şöyle

söylenir: “Ne Yahudi ne Yunanlı vardır, ne kul ne azatlı vardır, ne erkek ne dişi

vardır, çünkü Mesih İsa’da tümünüz birsiniz.” (Gal. 3:28) Daha önceki Eyub

Kitabı’nda da efendi ve kölenin ortak insanlığından söz edilmiştir. (Eyub 3115)

Ne var ki Museviler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar açısından ortak insanlık,

insanlar arasında belli başlı farklılıkların gözetilmesine engel değildir.

Yukarıdaki Galatyalılar bölümünden alınmış cümle etnik, toplumsal ve cinsel

ayrımların küçültücü olduğunu ya da yok edilmesi gerektiğini değil, bunların

herhangi bir dini ayrıcalık sağlamadığım anlatmaktadır. Cümlenin son üç

sözcüğü inananlar ile inanmayanlar arasındaki dini ayrımı açıkça ortaya

koymuştur. Üç din de bireyin değeri, özerkliği ve her ruhun Allah için önemi

konularında ısrar eder.Üçüne göre de dindarlık ve hayır işleri servet, rütbe ve

soylu doğumdan daha üstündür. İnsanların eşitliği ilkesindeki görüşleri ortak

olsa da, tarihsel süreçte üçü de bu eşitliği dindar, özgür, yetişkin ve erkek olmak

gibi gerekli özellikleri taşıyanlarla sınırlamışlardır. Başka bir deyişle, her üçü de

pek çok önemli açıdan köleyi, çocuğu, kadım ve inanmayanı aşağı görmüştür.

Üçünün de bu aşağı durumun ortaya çıkması ve sonlandırılması ile ilgili

kuralları vardır. Köleyi efendisi azat edebilir; inanmayan gerçek dini kabuk edip

inançsızlığından kurtulabilir; çocuk nasılsa zamanı geldiğinde yetişkin olacaktır.

Geleneksel din dünyasında bir tek kadın aşağı durumundan kurtulamaz.

Üç dinin inananları açısından inanmayanların durumu kendi tercihlerinin

sonucudur. Üç dinde inanmamanın ne olduğu ve algılanması ile ihtida etmeyen

inanmayanın durumu arasında önemli farklılıklar bulunur. Başka konular

hakkındaki farklılıklar daha azdır. Kadın ve çocuklar doğuştan böyle oldukları

için statülerinin değişmesi mümkün değildir. Üç din de köle anne babanın

çocuğu olarak köle doğmayı ve kölelik durumunu kabul ederler. Bu konuda eski

kanunların uygulandığı Musevilik ve Hıristiyanlık’ta özgür insanların köle

yapılabilecekleri bazı yollar vardır. Daha ilk başlarda İslam hukukunda ve

uygulamasında özgür insanların köle yapılması kısıtlanmış ve bunlar savaşlarda

ele geçirilen gayrimüslimlerle sınırlanmıştır.

Her üç dinde de bu dört toplumsal eşitsizlik durumundan farklı tanımlanan

ara durumlar bulunur. Köleyle özgür arasında azatlılar bulunur, başka bir deyişle,

sahibi tarafından azat edilerek hukuken özgür olan kölenin eski sahibine karşı

bazı görevleri ve yükümlülükleri olur. Yetişkinle çocuk arasında yeni yetmelik

adı verilen hukuken sınırlı olup toplumsal bir önem taşıyan ara bir durum vardır.

Kadınla erkek arasında hadım denilen ve serbestçe her iki durum arasında gidip

gelebilen ara bir durum vardır. İnanmayanla gerçek inananlar arasında Allah’ın

gerçeğinin tamamına olmasa da bir bölümüne sahip olanlar bulunur.

Sonuncu durumda üç din arasındaki en önemli farklılıklar ortaya çıkar.

Musevilikte öteki, dışarıdakidir (gentile). Bu kategoride Hıristiyanlığın ve

İslamiyetin inanmayan kavramından çok Yunan barbar kavramı vardır. Engel

aşılamaz değildir. Barbar Helenleştirilebilir, dışarıdaki (gentile)

Musevileştirilebilir ve bu koşulda toplumun üyesi olarak benimsenirler (Levtiler

19:33-4). Ancak bu beklenen bir değişiklik değildir ve çok da gerekli olmaz.

Museviler ve Helenler için yabancılar Musevi ya da Helen olmadan da faziletli

olabilirler. Musevi öğretisi dürüst olan tüm insanların Cennet’te bir yeri

olduğunu kabul eder. Öteki tarafta Müslümanlar ve Hıristiyanlar açısından

onların inançlarından olmayanlar ve onları ihtida etme çabalarına karşı koyanlar

Allah’ın sözünü ya da önemli bir bölümünü inkar etmiş olduklarından bu

dünyada cezalandırılır, öteki dünyada da cehenneme giderler.

Köle, kadın ve inanmayan olmak üzere üç yetişkin aşağı sınıf, kadınının

durumu şüpheli görülmekle birlikte, zorunlu görevleri olan insanlardır ve

aralarında çok önemli farklılıklar bulunur. İnanmayanın aşağı sınıftan olması,

kendi tercihidir ve İslamiyet’i kabul ederek bu duruma son verebilir. Bu

koşulda ona tüm-kapılar açılır. Azatlı olarak kölenin durumu da değişebilir ama

bunun için hukuki bir süreçle gerekir ve en' önemlisi de, bunun olması köleye

değil sahibine bağlıdır. En kötüsü, cinsiyetlerini kendilerinin de hiçbir gücün de

değiştiremeyeceği kadınların durumudur.

Bu üç durum arasında önemli bir başka fark daha bulunuyordu. İslam

ülkelerindeki kölelik daha çok aileviydi, ekonomik değildi. Kölelerin ev ve aile

yaşamı içinde bir yerleri vardı. Kölelikle ilgili kurallar Şeriat’ın iç kalesi

niteliğindeki kişisel durum kanununun bir parçasıydı. Öteki tarafta gayri

müslimin durumu kişisel değil, kamusal olduğu için çok daha farklı görülürdü.

Buradaki sınırlama, kadın ve köledeki gibi, Müslüman evinin kutsallığını

korumak için değil, İslamiyet'in üstünlüğünü Müslümanlar tarafından yaratılan

toplumda ve devlette sürdürmek içindi. Bu grupların hukuki tabiyet durumuna

itiraz etmek ya da değiştirmeye çalışmak özgür ve erkek Müslüman’ı Müslüman

evinde kişisel otoritesi ile Müslüman devletteki komünal önceliği olmak üzere

iki hassas konuda tehdit edecekti. Asil ve normal doğanlar, zengin ve fakir

doğanlar, Arap ve Arap olmayanlar, beyaz ve siyah olanlar arasında kimi

zaman tırmanan ve İslam kardeşliğinin gerçek ruhuna ters düşen gerilimi yok

etmek için Ortaçağ’ın başlarından itibaren İslam dünyasında bir dizi dini ve

toplumsal radikal hareket olmuştur. Ancak bu hareketler kadının, kölenin ve

inanmayanın tabi durumlarını belirleyen kutsal ayrımları sorgulamamıştır.

İki gelişme, İslami öğretinin insancıl etkisini bazı açılardan azalmıştır. Bu

gelişmelerden biri Araplar’ın fethettikleri ülkelerde gördükleri Pers ve Roma

uygulamalarının etkisi, daha güçlü olabilecek diğeri de haraç, fetih ve satın alma

yollan ile elde w edilen köle sayısındaki hızlı artıştır. Köleler için önemli

hukuki sınırlamalar vardı. Özgür insanlar için yetkili olan bir

makama gidemezler, şahit olamazlardı. Bir köleye karşı işlenen suçun cezası, o

suç özgür birine karşı işlendiğinde verilecek cezanın yarısı olduğu için köleler

özgür insanlardan daha az sayılıyorlardı. Köleler az da olsa miras ve mülkiyet

konularında birtakım medeni haklara sahipti. İslam hukukunda köle de

beslenme, tıbbi bakım ve yaşlılıkta bakım haklarına sahiptir. Kadı, bu

yükümlülüklerini yapmayan köle sahibine kölesini azat etmesini emredebilirdi.

Köle sahipleri kölelerini aşın çalıştırmazlardı ve onlara insanca davranmak

zorundaydılar. Sahibinin izniyle bir köle de evlenebilirdi. Teorik olarak özgür bir

kadınla evlenmesi mümkün olmasına karşın, bu pek olmamıştır. Sahibi

tarafından azat edilmedikçe kadın kölesiyle evlenemezdi. Kölelerin azat edilmesi

için kanunlarca belirlenen pek çok yol vardı.

Hicri 31 yılında (miladi 651-652) Mısır’daki Arap orduları ile güneydeki

Nubyalılar savaştıktan sonra imzaladıkları bir ateşkesle birbirlerine baskınlar

düzenlememeyi taahhüt ettiler. Antlaşmaya göre Nubyalılar, Müslümanlar’a

yılda 360 köle, Müslümanlar da onlara mercimek ve et vereceklerdi.

Antlaşmanın son maddesi şöyleydi:

1

"Müslümanlar'ın imamına yılda 360 köle verilecektir. Bu köleler,

ülkenizin iyi kalitedeki köleleri olacak, kusurları olmayacak; hem kadın hem

erkek olacak, ne çok yaşlı ne de küçük çocuk olacaktır. Köleler Assuan

valisine teslim edilecektir. Bir Müslüman'ın kaçak bir kölesini barındırır ya da

bir Müslüman i veya bir zimmiyi (korunan gayri müslim) ya da

Müslümanlarla şehrinizde kurduğu camiyi yıkmaya ya da 360 köleyi

vermemeye kalkışırsanız antlaşma geçersiz olacak. En iyi yargıç olan

Allah aramızdan birini seçene dek savaşmayı sürdüreceğiz."

Kimi kaynaklarda bu antlaşmada valinin özel kullanımı için kırk köle daha

eklendiğinden söz edilir. Antlaşmanın gerçekliği şüpheli olmakla birlikte,

antlaşma pek çok hukukçu tarafından geçerli kabul edilerek Nubya’nın

Müslüman imparatorluğu dışında -haraç vererek- kalması için karşılıklı çıkarları

gözetmek için kullanılmıştır. Müslüman topraklarına köle alınması ve kölelere

bedensel zarar verilmesi Müslüman kanunlarınca yasakladığı için ülke içinden

elde edilebilecek köle ve hadım sayısı sınırlıydı ama Müslüman topraklan

dışından ikisini de ithal etmek mümkündü. Nubya bunun için iyi bir kaynaktı.

Köleler birçok amaçla kullanılırlardı. İslam dünyasında ekonomi, HelenRoma dünyasındaki gibi öncelikle köleliğe dayalı değildi. Tarım büyük oranda

özgür ya da yarı özgür köylülere, sanayi de özgür zanaatkarlara dayalıydı. Ancak

birkaç istisna vardı. Bazı ekonomik projelerde çoğunluğunu siyah Afrikalılar’ın

oluşturduğu kölelere çok sayıda rastlanırdı. İslami-yetin başlangıç yıllarında

Güney Irak’tâki tuz havzalarının kurutulmasında siyah kölelerin kullanıldığı

anlaşılmaktadır. Kötü koşullar nedeniyle bir dizi köle isyanı çıkmıştır. Siyah

köleler, Sudan ve Yukarı Mısır’daki altın, Sahra’daki tuz madenlerinde de

kullanılmıştır.

Kölelerin kullanıldığı başlıca yerler ev işleri ve askerlik olmuştur. Evlerde,

saraylarda, camilerde çoğunlukla siyah köleler hizmet etmişlerdir. İslam

ordularında asker olarak genellikle beyaz köleler hizmet etmişlerdir. İslam

dünyasının haremlerinde cariye ya da hizmetçi olarak her etnik kökenden çok

sayıdaki köle kadın iki görev arasında her zaman açık bir fark olmaksızın hizmet

etmişlerdir. Köle kızlardan bazdan eğitilmiş, bir bölümü şarkıcı, müzisyen,

dansöz olarak yetiştirilmişlerdir. Bunlar çoğunlukla sıradan halka değil,

seçkinlere ait olmuşlardır. Hükümdarın hareminde bulunanlar ve gözde olanlar,

hatta hükümdarların anneleri olanların perde arkasında da olsa zaman zaman

devlet işlerinde önemli rolleri olmuştur.

Modem çağlara kadar süren kölelik kurumu, XIX. yy’da sömürge

imparatorluklarında ve XX. yy’da bölgedeki egemen devletlerde ortadan

kalkmıştır.

İslamiyet ile birlikte kadınların eski Arabistan’daki genel durumlarında pek

çok iyileşmeler olmuş, mülkiyet ve başka haklar kazanmışlar, kocalarının ya da

sahiplerinin kötü davranıştan karşısında bir ölçüde korunma elde etmişlerdir.

İslamiyet, putperest Arabistan’da geleneksel bir uygulama olan kız çocukların

öldürülmesini yasaklamıştır. Öte yandan kadınların durumu güçsüz kalmış,

davranışlar ve göreneklerle değişip itici gücünü kaybeden İslamiyet'in özgün

mesajı, başka açılardan olduğu gibi bu konuda da kötüye gitmiştir. Kanunen

geçerli olan çok eşlilik, dört kadınla sınırlanmıştır ama güçlü ve zengin olanlar

dışında nadiren uygulanmıştır. Ancak evlilik genellikle kanunen cariyeyle

tamamlanmıştır. Evlenmemiş olan köle kadınlar sahibinin emrinde olurdu. Özgür

olan bir kadın, erkek köle sahibi olabilir ama üzerinde herhangi bir hakka sahip

olamazdı. Fıkıhçılar tarafından kadın, kendi haklan olan bir birey gibi değil, aile

içinde sahip olduğu rolleriyle, anne, kız kardeş, kız çocuk ya da eş olarak

tanımlanmıştır. Kadına birtakım haklar tanınmış, mülkiyetle ilgili bazı

konularında erkekle eşit olmuştu. Kadına dini suçlar için verilen cezalar biraz

daha hafif olur, örneğin dinden çıkarılma suçuna idam değil hapis ve

kırbaçlanma cezalan verilirdi. Ama kadınların bu durumu fıkıh uzmanları

açısından ayrıcalıklı değil, aşağı konumda olduklarını gösterirdi. Kadın da köle

ile zımmi için olduğu gibi kanunlarca bazı alanlarda küçük görülürdü. Örneğin

bir kadın dava için şahitlikte ya da mirasta bir erkeğin yansına eşdeğer kabul

edilirdi.

Hoşgörüye sahip inanmayanlar, İslam devletinde hoşgörü-len ve korunan

gayri müslim tebaa için kullanılan hukuki terimlerle zımmi ya da ehl-i zimma,

“anlaşma insanı” olarak aldırılırdı. Bu kişiler, Hıristiyanlar, Museviler ve

Doğu’da Zerdüştiler idi. Bu kişilerin statülerini belirten zimma, Müslüman

hükümdar ile gayri müslim toplumlar arasındaki bir anlaşma sayılırdı ve bu

anlamda aslında bir kontrat idi. Kontrata göre zimmiler, bazı toplumsal

sınırlamaları ve Müslümanlar’dan alınmayan cizye vergisini kabul ederek

İslamiyet’in üstünlüğünü ve Müslüman devletin hakimiyetini tanımışlardı.

Karşılığında da can ve mal güvenliği, dış düşmanlardan korunma, ibadet

özgürlüğü ve işlerini yürütmek için oldukça geniş bir iç özerklik kazanmışlardı.

Bunların sonucunda zimmilerin durumları kölelerden oldukça iyi ancak önemli

açılardan özgür Müslümanlar’dan oldukça kötüydü. Zimmi toplulukları

kadınlarla ilgili kendi kurallarına sahipti. Musevi hukukunun İslam

topraklarındaki yorumu ve uygulamasında çok eşlilik kabul edilmiş, ancak

cariyelik durumu yasaklanıp cezalandırılmıştır. Bütün topluluklardaki

uygulanışıyla, Hıristiyan hukukunda ikisi de yasaklanmış ve bu suçları işleyenler

aforoz edilmiş ya da başka cezalar almışlardır.

Kadın, köle ve inanmayanların aşağı statülerini düzenleyen hukuk kuralları

daima İslamiyet’in yüksek ahlaki ve dini ilkelerine uygun olurdu. Toplumsal

gerçekleri açısından her üçü de çoğunlukla hukuk kurallarından oldukça iyi

durumdalardı. Müslümanlar’dan aşağıda olmalarına karşın, büyük

servetleri, ekonomik güçleri ve nadiren de olsa siyasi güçleri olan zimmiler

vardı. Erkeklerden aşağıda olmalarına karşın, evlerinde, pazarda ve sarayda

otoriteleri olan kadınlar vardı. Özgür insanların altında olmalârına karşın,

yüzlerce yıllık İslam tarihinde köle askerler, köle subaylar, köle valiler, köle

hükümdarlar bile olmuştur.

İslam tarihinde, modem çağ öncesindeki dönemde gayri müslim tebaanın

durumu hukuk kurallarının tanımladıklarından oldukça iyiydi. Hukuk kuralların

sıklıkla tekrar düzenlenmesinden sınırlamaların kesin ya da düzenli olarak

uygulanmadığı anlaşılmaktadır. Genellikle Sünni yönetimindeki zimmilerin

durumları, öteki mezheplerin yönetimindekilerden daha iyi olmuştur. Pek çok

sultan ve halifenin yönetiminde, Museviler de, Hıristiyanlar da İslam

imparatorluklarının yönetiminde idari görevlerde bulunmuşlardır. Genel olarak

böyle istihdamların karşısında olunmadığı görülmektedir. Bazen Hıristiyan

devlet memurlanna karşı kampanyalar düzenlendiği, bazı şiddet olayları

gerçekleştirildiği olmuştur ama bu gibi durumlara nadiren rastlanmış, genellikle

de bunlar zimmi memurların aşın ve rahatsız eden güç kullanımlarından

kaynaklanmıştır.

Ne var ki zimmilerin aşağı statüde olduklarını unutmalarına izin verilmezdi.

Müslüman mahkemelerinde şahit olamazlar, kadın ve kölelerde olduğu şekilde,

tazminatla ilgili konularda Müslümanların yansı değerinde kabul edilirlerdi.

Müslüman kadınlarla evlenirlerse cezalan ölüm olurdu. Öte yandan, Müslüman

erkeklerin gayri Müslim kadınlarla evlenmeleri serbestti. Zimmilerin

kıyafetlerine de sınırlamalar getirilmişti ve üzerlerinde durumlarını tanımlayacak

işaretler bulundurmak zorundaydılar. Yalnızca katır ve eşeğe binebilirler ata

binemezlerdi. Kanunlara göre ibadethanelerini tamir edebilirler ama yenilerini

yapamazlardı. Bu sınırlamaların daima sıkı bir biçimde uygulanması söz konusu

değildi ama her an konu edilebilirlerdi. Zimmiler çok zengin olabilirlerdi ama bu

zenginliğin sağladığı siyasi ve toplumsal avantajlardan faydalanamazlar ve

zenginliklerini, siyasi amaçlarına ulaşmak için birtakım entrikalarda

kullanırlarsa, sonuçta kendileri de İslam devleti ve toplumu da zarar görürdü.

İslam devletlerindeki özgür, erkek Müslümanlar geniş fırsat özgürlüklerine

sahiplerdi. Fatihlerce eski imparatorluklara yayılan İslam dini, devrimci ve çok

büyük toplumsal değişikliklere yol açmıştır. İslami öğretiye göre, monarşi de

dahil, soydan geçecekler türlü ayrıcalık reddedilirdi. Bu eşitçilik anlayışı birçok

açıdan değiştirilip çarpıtılmış olmasına karşın, yine-de soyluların ortaya

çıkmasını engellemiş ve liyakat ile amacın ödüllendirileceği beklentisindeki bir

toplumu koruyacak denli güçlü kalmıştır. Eşitlikçiliğe Osmanlı döneminin

ilerleyen zamanlamada bir ölçüde kısıtlama getirilmiştir. Devlet hizmetinde

kölelerin kullanılmasına son verilmesiyle toplumsal hareketliliğin yukarıya

doğru çıkış yolu kapanmış, ulema ve ayan gibi ayrıcalıklı gruplar da yeni

gelenler için olanaklara sınırlandırma getirmişlerdir. Ama ne var ki, XIX.yy

başlarında Osmanlı İmparatorluğu halkının içinden fakir birinin, güç, şeref ve

zenginliğe sahip olma olasılığı, devrim sonrası Fransa da dahil olmak üzere

herhangi bir Hıristiyan Avrupa devletindekinden çok daha yüksekti.

Genellikle tarihçiler yalnızca güçlü, zengin ve bilgili kişilerle ilgilendikleri;

ülkelerin, ulusların ve çağların tarihini yazarken yalnızca ayrıcalıklı birkaç bin

kişiyi ele aldıkları ve büyük halk kitlelerini göz ardı ettikleri şeklinde

eleştirilirler. Aslında bu eleştiri bir bakıma haklıdır ancak bunda tarihçilerin bir

suçu yoktur. Roman yazarının tersine tarihçinin elindeki malzeme kısıtlıdır.

Çünkü çok daha yakın bir zamana kadar, bazı ülkelerde bugün bile, güçlü,

zengin ve bilgili kişiler veya bunlar için çalışanlar yazabiliyor, böylece de

kitaplar, belgeler, yazıtlar ve tarihçinin geçmişi anlatmak için aradığı başka izler,

sadece bu kişilerin arkasında kalıyordu.

Burada da bazı istisnalar bulunur. Son zamanlarda tarihçilerin çeşitli

yerlerden toplayıp bir araya getirdikleri bilgiler sayesinde, az da olsa sessiz

kitlelerin tarih ve deneyimlerine ışık tutulmuştur. Helen-Roma dünyası,

Hıristiyan Avrupa ve bir ölçüde de Osmanlı İmparatorluğu halk sınıflarının tarihi

açısından ilerlemeler olmuştur. Ama henüz Ortaçağ İslamiyet tarihi açısından bu

araştırmalara başlanamamıştır. Şehir ve şehirli nüfusla ilgili birtakım konular

hakkında, toplumsal tarih yerine daha çok ekonomik tarih açısından birtakım

araştırmalar yürütülmüştür.Ortaçağ İslamiyeti’ndeki sıradan insanların günlük

yaşamıyla ilgili tarih, yayınlanmış birkaç makale ve genelde başka konularda

yazılmış kitapların bazı bölümlerinden ibarettir.

XV.yy’dan itibaren Osmanlı’nın taşra ve imparatorluk arşivleri şehirlerde ve

de köylerde yaşayan sıradan insanların günlük yaşanılan hakkında oldukça ilginç

ve zengin bir kaynak olmuştur. Bu durum Ortaçağ açısından imkansız

olmamakla birlikte çok zordur. Osmanlı İmparatorluğu veya Avrupa

devletlerinin arşivleriyle karşılaştırılabilecek arşivler yoktur ama yine de,

çoğunluğu Mısır’da bulunan önemli sayıda belge bugüne dek kalmıştır.

Edebiyatın bazı türleriyle yorumlanıp desteklenen bu belgeler sayesinde “ hassa”

nın (özel kişiler ya da seçkinler), “amme”nin (sıradan insanlar) yaşantılarıyla

ilgili bilgiler öğrenilebilmiştir.

Ortaya çıkan etkin ve çok çeşitli şehir nüfusun önemli bir kesimini çeşitli

ekonomik düzeylerdeki esnaf ve zanaatkarlar oluşturmaktaydı. Çoğunlukla ırk

ya da din açısından homojen olmadan loncalarda birleşmişlerdi. Bazen de

şehirde kendilerine ayrılan yerlerde yaşıyorlardı. Hassa’nın parçalarından olan

askeri, siyasi ve dini kurumlardaki daha aşağı sınıftan olan, daha az ücret

alanların yaşam şekilleri ve standartları seçkinlerin değil, sıradan halk

kitlelerinin özelliklerini taşıyordu. Toplumsal düzeni, bazıları ordunun askeri

birimleri, çoğunluğu şehir halkından yerel olarak toplanmış birimlerden oluşan

çeşitli polis güçleri sağlıyordu. Bu polis güçlerinden “ases”ler gece bekçileri ve

“ahdath” genç çıraklar arasından toplanan bir tür milis gücüydü.

Bu polis güçlerinin işleri oldukça zordu. Bugüne gelebilmiş az sayıdaki

Arapça belge, Ortaçağ İslamiyeti’ndeki yeraltı dünyasının davranışları, ahlak

kurallan ve dilleriyle -ilgili bilgi vermektedir. Katil, hırsız, yankesici, dolandırıcı

gibi suçlular bunlardan bazılarıydı. Bazdan da meddah, cambaz, hokkabaz ve

başka gösteri sanatlarındaki kişilerdi, gezici vaızlar ve profesyonel öykücüler de

bunların arasında sayılabilir. Halkın büyük bir bölümüne tek sağlık bakımını

sağlayan, hem hekimlik, hem dişçilik, hem de eczacılık ve ruh hekimliği yapan

sahte doktorlar da bunlardandır. Büyü, falcılık ve muska yazıcılığı yapanlar da

vardı. Bazıları da büyük halk kitlelerinin gereksinimlerini karşılayacak basit ve

ucuz ürünleri satan gezici satıcılardı. Dilenciler, kaynaklarda en sık geçen ve en

dikkat çekici olan gruptur. Dilencilerin, dindarların sadaka vererek dini

görevlerini yerine getirmelerine olanak tanımaları açısından dini bir işlevleri de

vardı. Dilenciler mesleklerini yapmak için, kaynaklarda sevgiyle dile getirilen

çeşitli hilelere başvuruyorlardı. Ortaçağ Avrupası’ndaki derbeder insanlarla ilgili

daha çok belge bulunmaktadır ve daha ayrıntılı araştırmalar yapılmıştır ama

Ortaçağ İslamı’ndakiler için bu yapılamamıştır.

Arap kültüründe dilencilerin bile şiirleri olmuştur. Aşağıdaki şiir X.yy’da

klasik tarzda yazılmıştır:

2

“Biz delikanlıyız ve karada ya da denizde önemli olan yalnızca biziz.

Çin’den Mısır'a ve Tanca'ya kadar herkesten haraç toplarız.

Bir yer bize çok sıcak gelince hemen başka bir yere gideriz.

İslam toprakları ya da kafirlerinki fark etmez dünyanın tamamı bizimdir.

Bu yüzden yazı karlı ülkelerde geçirir, kış gelince de hurmaların yetiştiği

yerlere gideriz.

Biz dilenciler tarikatındanız ve hiç kimse haklı gururumuzu inkar edemez.

“

Eşkiyalar, ıssız dağlarda ve çöl yollarında zengin kervanların yolunu kesen

özel bir gruptu. Bazıları basit eşkiyalardı ve böyle görülüp kabul edilirdi.

Gösterdikleri toplumsal tepki nedeniyle bazı eşkiyalar da, bir tür popüler ve hatta

edebi kült unsuru haline gelmişlerdir. Eski Arabistan’daki suluk adı verilen

(çoğulu saalik) “eşkıya şairler"' bunların örneklerindendir. Korumasından

yoksun olarak aşiret sistemi dışında yaşayan salik, Ortaçağ ve modem çağ

edebiyat tarihçilerinin beğenisini kazanmış bir şiir türü yaratmışlardır. Osmanlı

Anadolusu’nu özellikle XVI.ve XVII.yy’da harap eden Celali adı verilen eşkiya

çeteleri bunlardan çok farklıdırlar. Toprağı olmayan köylüler, terhis olmuş

askerler, din okullarından mezun işsizler ve tatmin olmamış daha başkalarının

oluşturduğu Celaliler, başarı ve ün elde etmişler; bazı liderleri de Anadolu

folklorunda yer almışlardır.

Tarihi bellek suçlamayı ya da unutmayı tercih ettiği başka direniş türlerine

pek de sıcak davranmamıştır. Kimi zaman kölelerin efendilerine karşı

ayaklanmaları bunun örneklerindendir.Ortaçağ’ın başında Irak’taki tarım

projelerinde çalıştırılan Doğu Afrikalı kölelerin ayaklanmaları bunlardan en

önemlisidir ve 868-883 yılları arasında on beş yıl devam etmiştir. İmparatorluk

ordulârını yenen isyancılar, Bağdat’taki halife için bir süre önemli bir tehdit

durumundaydılar. Mısır’da da 1446’da köleler kölelere karşı ayaklanmışlardır.

Tarihçiler o yıl Kahire dışındaki odaklarda Memluk efendilerinin adarına bakan

beş yüz zenci kölenin silahlanarak ayaklandıklarını kaydetmişlerdir. Mısır

tarihçilerinin anlattıklarına göre bu köleler kendi küçük devletlerini ve

hükümdarlıklarını kurmuşlardır. “Sultan” unvanım verdikleri liderlerini bir tahta

oturtmuşlar ve yakınındakilere de Memluk sultanının yüksek memurlarının

unvanlarını vermişlerdir.

Siyasal ve toplumsal açıdan İslami düzeni tehdit eden ayaklanmalar, daha

çok amaçlarına dini açıklamalar getiren ama genellikle ekonomik ve toplumsal

doyumsuzluklar nedeniyle yapılmış -halk başkaldırıları olmuştur. Hariciler,

İslam devletinin gittikçe güçlenen otokratik kimliğine başkaldırmalar ve

özgürlüklerine ve onurlarına bir müdahale olarak kabul ettikleri her çeşit

otoriteyi reddeden Arap ya da öteki göçerlerin desteklerini almışlardır.

Peygamber soyundan gelenlerin halifelik iddialarını ve halifeliğin gerçek

sahiplerinin meşruluğunu sorgulayan Şiiler, kendilerini baskı altında ve

haksızlığa uğramış hissedenlerin kızgınlıklarına bir çıkış yolu

açmışlardır.VIII,yy’da Abbasiler, X.yy’da Fatımiler ve XVI.yy’da Safeviler

aralarında olmak üzere bazı başkaldırılar, iktidarı kazanmışlar ama yarattıkları

beklentileri karşılayamadıkları için taraftarlarının daha fazla aşın isyanlarına

neden olmuşlardır. Daha barışçı olan Sofi tarikatları bile halktan aldıkları

destekle yaygın ve tehlikeli ayaklanmalarda bulunmuşlardır.

Ortaçağ İslamiyeti, popüler görüşün tersine, kırsal ya da çöl uygarlığı değil,

şehir uygarlığıydı. Tarih geleneği, edebiyatı ve kanunları ile şehirli sorunları ele

alınmış ve şehir durumları tartışılmıştır. Yalnızca Osmanlı arşivleri günlük köy

yaşamı hakkında bilgi vermektedir. Edebiyata köy yaşantısının girmesi,özellikle

de köy edebiyatı daha sonraki zamanlarda görülmektedir. Toprağın kullanılması,

kiralanması, teknoloji ve sulama gibi konularda az da olsa bilgiler bulunmasına

karşın, Ortadoğu tarihinde nüfusun büyük bölümünü oluşturan köylüler

hakkındaki bilgiler oldukça azdır.

Toprağı gerçekten işleyen köylüler, çalışmalarının meyvelerinden

faydalananlardan ayrı olarak sessiz olanlardır. Duygu ve düşünceleri, edebiyatta

ve bölgenin tarihini anlatan kaynaklarda bulunmaz. Kimi zaman köy kökenliler

tüccar, ulema, toprak sahibi, memur ya da subay olarak toplumun üst katmanları

katına çıkarlar ve köylü kimlik ve görüşlerini terk ederler. Yalnızca birkaç isyan

lideri ve eşkiyanın halkla ilişkisi devam etmiştir ama onlarla ilgili de fazla bilgi

yoktur. Bugün eskiden olmadığı kadar iletişim aracı olduğu halde bile, bu

ülkelerdeki köylülerin görüşlerine ulaşabilmek bir hayli zordur. Köylülerin

duygu ve düşüncelerini yansıtan en önemli araçlar atasözleri, folklor ve halk

edebiyatıdır. Osmanlı arşivlerindeki pek çok kaynak, köylülerin şikayet,

tartışma, soruşturma ve kararlarıyla yaşamları hakkında bilgi vermektedir.

Köyün hemen ötesinde, Ortadoğu ülkelerinin çoğunda çok yakınında, yiyecek,

giyecek ve ulaşım için hayvan yetiştirerek geçimlerini sağlayan göçebe

aşiretlerin yaşadığı çöl bulunur. Kuzey Afrika’daki ve Güneybatı Asya’daki

Bedevi Araplar, Anadolu, İran yaylaları ve Orta Asya’daki göçebe Türk ve İran

aşiretleri, Kuzeydoğu Afrika’daki göçebe Berberiler’in ekonomide, dolayısıyla

da devlette önemli yerleri olmuştur. Şehirleri ve köyleri yöneten çeşitli

hükümetlerin göçebeleri hakimiyet altına almaya çalışmalarına karşın, onlar

hayvan yetiştiriciliği ile tarım arasındaki karakteristik farklılık yüzünden kendi

farklı yaşam biçimlerini sürdürmüşlerdir. Devlet güçlüyken göçebeler sakin

olmuşlar, devlet güçsüzleşince de bağımsız olmuşlar, köyleri, vahaları basmışlar,

kervanları yağmalamışlar ve önceden tarım arazisi olan topraklarda hayvanlarını

otlatmışlardır. Bazen de gerçek İslamiyet’e dönülmesi gerektiğini söyleyen yeni

bir din hocasından etkilenmiş ve yerleşim yerlerini ele geçirerek yeni hanedanlar

ve krallıklar kurmuşlardır.

12.BÖLÜM

HUKUK VE DİN

VII.yy ortalarında kurulan İslam imparatorluğu ile birlikte Ortadoğu’daki

hakim din İslamiyet olmuştur. Önceleri fatihler, yöneticiler ve yerleşimcilerin

oluşturduğu küçük bir azınlığın dini olmuş, eski Bizans ve Pers topraklarında

yaşamakta olan nüfusun çoğunluğu eski dinlerine sadık kalmışlardır. Ne

zaman ve nasıl olduğu bugün de bilinmiyor olmakla birlikte, çoğunluk haline

gelen Müslümanlar, bölgenin büyük kısmında yayılmaya devam ederek,

çoğunluklarını bugüne dek korumuşlardır. Müslüman olmayanların yaşaması

yasak tek bir bölge olmuştur. Hadislerden anlaşıldığına göre, Halife Ömer’in

yayınladığı bir fermanda, Müslümanlar için Hz. Muhammed’in memleketi olan

Arabistan’da yani Kutsal Topraklarda yalnızca İslam dininin var olabileceği,

Museviler’in ve Hıristiyanların bu topraklardan gitmeleri gerektiği belirtilmiştir.

Ne var ki, bu ferman Güney Arabistan’ı kapsamamıştır ve oralarda Hıristiyanlık

yüzlerce yıl, Musevilik de günümüze dek var olmuştur.

Müslümanların yönetiminde ya da etkisindeki Müslüman olmayan

toplulukların kaderleri, başka bölgelerde farklı olmuştur. Güneydeki Habeşistan

ve kuzeydeki Gürcistan ile Ermenistan gibi İslam İmparatorluğu’nun

eteklerindeki bazı ülkeler Hıristiyan karakterlerini korurken, bazıları

bağımsızlıklarını bile koruyabilmiştir.Hıristiyan Kiliseleri’nin Mısır’da ve

Mezopotamya’da sayıları giderek azalsa da, ayakta kalmaya devam edebilmişler,

gerçek inancı zorla benimsetmeye çalışan Bizans’tan kurtularak bazı faydalar

bile sağlamışlardır. Diğer taraftan Kuzey Afrika ise Hıristiyanlık sona ermiştir.

Orta, doğu ve batı eyaletlerde yaşayan Musevi topluluklara Hıristiyan

yönetimindekinden çok daha iyi bir konuma gelmelerini sağlayan, Hıristiyanlara

eşit bir statü verilmiştir. Zerdüştiler’in durumları ise, Hıristiyanlar gibi yurt

dışında güçlü dostlarının teşviki ve Museviler’in ayakta kalma yetenekleri

olmadığı için iyice kötüye gitmiştir. Bunlardan Hindistan’a kaçan bir bölümü,

Parsiler adı verilen küçük bir topluluk olarak bugüne dek gelmişlerdir. İran’daki

dindar Zerdüştiler küçük bir azınlık haline gelmişlerdir. Müslüman yönetiminin

ilk yüzyıllarında, devlet gücü ve yerleşik bir ruhban sınıfı disiplinine daha az

bağımlı olan muhalif Zerdüşti grupların, İran'ın kültürel, toplumsal ve de siyasi

tarihinde rolleri olmuştur. İnançları Ortadoğu’da ve Avrupa’da Müslümanlar ile

Hıristiyanlar’ın zulmünden kaynaklanan ve her üç dinden de taraftar bulmayı

sürdüren Maniciler, bu grupların en önemlisidir.

Klasik halifeliğin merkezi durumundaki Kuzey Afrika ve Güneybatı Asya’da

bölgenin eski kültürlerinin yoğun etkisinde bulunan, Müslüman olmayan

azınlıklar sayesinde zenginleşen, ancak kendi belirgin ve tanınabilir karakterinin

yaşam biçimini, felsefesini, edebiyatını, bilimini, sanatlarını etkileyen ve

Müslüman olmayan azınlıkların yaşamlarında bile açıkça görünen bir İslam

uygarlığı doğmuştur.

Arapça olan “İslam” sözcüğü, “inananın Allah’a teslim olması” anlamındadır

ve aynı kökten türeyen “Müslüman” sözcüğü de teslim olma eylemini yapan kişi

anlamına gelir. Bu sözcük, daha eski çağlarda, Arapça ve-öteki Sami dillerde,

bütünlük anlamı taşımaktadır. Dolayısıyla Müslüman kendini tümüyle yalnızca

Allah’a veren kişidir. Başka bir deyişle, VII.yy’ın putperest Arabistan’ının çok

tanrıcılarıyla karşılaştırıldığında bir tek tanrıcıdır.

Müslüman geleneğinde Hz. Muhammed’in görevi bir yenilik değil,

süreklilikti ve çok tanrıcılık ile tek tanrıcılık arasındaki uzun mücadelenin yeni

ve artık son aşamasıydı.Hz. Muhammed, Müslümanlar için kitabı olan

peygamberlerin sonuncusuydu. Hz. Muhammed, Tevrat, Mezmurlar ve İncil

kitaplarını getiren Hz.Musa, Hz.Davud, Hz.İsa peygamberlerin en büyüğü ve

sonuncusuydu. Getirdiği Kuran eski vahiylerin tümünün üstündeydi ve onları

tamamlıyordu. Müslümanlığa göre Musevilik ve Hıristiyanlık başlangıçta gerçek

dinler olarak ortaya çıkmıştı, aynı misyon ve vahiylerin daha önceki

aşamalarıydı. Hz.Muhammed, Allah’ın elçisi olduktan sonra eski vahiyler

geçersiz olmuştu, gerçek artık onun bildirisindeydi. Onun kitabında

bulunmayanlar gerçek değildi ve bunun nedeni eski kitapların değersiz

koruyucularınca çarpıtılıp yozlaştırılmasıydı.

“İslam” sözcüğü, bugün başka anlamlarda da kullanılmaktadır.

Müslümanlara göre dünyanın yaratılmasından itibaren var olan tek gerçek din

anlamına gelir. Buna göre de Adem, Hz.Musa, Hz.Davud, Hz. İsa ve ötekilerin

tümü Müslüman'dır. Ancak vahiylerin eski aşamalarında bulunan inananlar farklı

adlarla yaşadıkları için İslam daha genel anlamda son aşama olan Hz.

Muhammed ve Kuran ile sınırlıdır. Burada bir anlam farklılığı bulunmaktadır.

“İslam” teriminin birincil anlamı Hz. Muhammed’in Kuran aracılığıyla getirdiği,

sonraki nesillerin görüş ve uygulamalarıyla öğrendiği din demektir. Giderek

sonraki nesillerin Hz. Muhammed’in öğrettikleri ve ona atfedilen hadislerle

geliştirdikleri karmaşık din bilimi, hukuk ve görenek sistemi anlamım

kazanmıştır. Müslümanların “Şeriat” adını verdikleri kutsal kanunu ve “kelam”

adım verdikleri İslami teolojiyi kapsar. Genel anlamda “İslam" özellikle de

Müslüman olmayanların kullanımında Hıristiyanlık yerine, Hıristiyan

dünyasının karşıtıdır ve Müslüman inanç ve toplumunun himayesinde gelişen

büyük zengin uygarlığı ifade eder. Bu anlamıyla “İslam” Müslümanların neye

inandıklarını veya inanmalarının beklendiğinden çok, aslında ne yaptıklarını,

yani, tarihten anlaşıldığı kadarıyla ve bugünkü haliyle İslam uygarlığını

anlatmaktadır.

“Cami” (mosque) sözcüğü, Hıristiyan dünyasında konuşulan dillerin tümüne

Müslümanların ibadet ettikleri yer anlamına gelen bir sözcük olarak çeşitli

biçimlerle ve farklı yollarla girmiştir. Arapça’da secde edilecek yer anlamına

gelen “mescid” sözcüğünden gelmiştir ama bu Hıristiyan kilisesinin

Müslümanlıktaki karşılığı değildir. Cami bir bina, ibadet edilecek yer, hem de

toplanılacak ve çalışılacak bir yerdir. Cami, Müslümanlık’ta asla kendi özel

yapısı, hiyerarşisi, yetki alanı ve kanunları olan bir kurum anlamında

kullanılmamıştır. İslamiyet’in başlangıç yıllarında bir bina bile değil, müminlerin

beraber namaz kılmak için toplandıkları bir yerdi. Namaz evde,’ kamuya ait

binalarda, dışarıda ve fetihlerin ilk zamanlarında fethedilen yerlerdeki başka

dinlere ait, paylaşılan veya fatihlerin el koydukları ibadethanelerde de

kılınabilirdi. Bu şekilde ilk kez Şam’daki Aziz Yuhanna Kilisesi Arap fatihler

tarafından önce paylaşılmış, sonra da ele geçirilip değiştirilmişti. Bundan

yüzyıllar sonra da Konstantinopolis’teki büyük Ayasofya katedrali

imparatorluk camisi haline getirilmişti. Binanın kubbesinin üstüne bir hilal ve

dört köşesine dört minare yapılmış, binanın içindeki Hıristiyan resimleri ve

sembolleri kaldırılmış veya üzerlerine Kuran ayetleri yazılmıştır.

Caminin içi basit ve sade olur. İmamın görevi yalnızca duada önderlik

etmektir, başka bir dini görevi yoktur. Bu görevi süreci bilen her Müslüman

yapabilirdi, ancak uygulamada imamlık sürekli bir meslek makamı haline

gelmiştir.Mimber ve mihrap caminin içindeki en önemli yerlerdir. Genellikle

büyük camilerde bulunan mimber, Cuma namazlarında kullanılan yüksek

kürsüdür. Mihrap, Müslümanların namaz kılarken döndükleri kıble yönündeki

duvarda bulunan girintidir ve duvarın tam ortasında bulunduğu için binanın

simetri çizgisini belirler. Müslümanlar’ın toplu namazları Yaratıcı’ya gösterilen

disiplinli ve toplu bir boyun eğme şeklidir.Namazda drama ve esrara, müzik ya

da şiir yer almaz. Puta tapmaya benzer bir küfür olarak görülen heykel özellikle

reddedilir. Müslüman sanatçılar, heykel yerine soyut ve geometrik çizimleri

tercih etmiş ve süslemelerini yazının yaygın ve sistematik bir

şekilde kullanımına dayandırmışlardır. Caminin duvarlarım ve tavanını süsleyen

yazılar, Allah'ın, Hz. Muhammed’in, ilk halifelerin isimleri, besmele ve Kuran

ayetleridir. Müslümanlık’ta Kuran’ın metni kutsaldır ve onu yazmak ve okumak

da ibadettir. Kullanılan çok çeşidi yazı biçimleri, hat sanatı ustalarının ellerinde

çok zarif bir güzelliğe erişmişlerdir. Müslüman ibadetinin ilahileri, müziği ve

ikonları olan bu dekoratif metinler, hem Müslüman estetiğinin hem de

Müslüman dindarlığının anlaşılmasının anahtarlarıdır.

Minare, caminin en çok bilinen ve karakteristik dış kısmıdır. Genellikle ayn

bir yapı şeklindeki minarenin en üstünden müezzin (Arapça’da mu’adhdhin)

müminleri namaza çağırır ve bu çağrı Müslüman dünyasının birliğini ve

çeşitliliğini belirler. Kalabalık sokaklar ve'pazar yerlerinde yükselen minare,

müminler için bir uyarı ve işarettir. Dini ve toplumsal sembolü her;yerde aynı

olsa da, İslam'ın her büyük bölgesinin kendi minare stili vardır ve çoğunlukla da,

Babil kuleleri, Suriye’nin kilise kuleleri, Mısır'ın fenerleri gibi aralarında dini

olmayanların da bulunduğu daha eski bir yapıyı andırır.

Başka bir açıdan, özellikle yeni garnizon şehirlerinde Müslüman toplumu ve

devletinin merkezi olan İslam camisi, Roma forumunun ve Yunan agorasının

karşılığıdır. Yalnızca vaiz ve namazı kıldıran kişinin yer olmayan caminin

mimberi, aynı zamanda memurların atanması ve görevden alınması, yeni

hükümdar ya da valilerin başa gelmesi, savaş, fetih gibi önemli -olayların

duyurulduğu ve önemli bildirilerin yapıldığı bir platformdur. Garnizon

şehirlerinde cami, hükümet binaları ve yerleşim mahalleleri bir tür kale gibidir

ve genellikle mimberden önemli açıklamaları hükümdar ya da vali yapardı. İlk

çağlardan itibaren İslamiyet’in egemenliğinin simgesi olarak mimberdeki

konuşmacının elinde bir kılıç ya da asa olurdu; eğer o yer saldın sonunda

düşmüşse kılıç, koşullu teslim olmuşsa asa bulunurdu.

Zamanla karmaşık bir duruma gelen Müslüman toplumu ve devletinde

caminin siyasi rolü azalsa da tamamen yok olmamıştır. Yeni bir halifenin tahta

çıkışı gibi önemli olaylar, yine mimberden duyuruluyor ve hükümdar ya da

valinin adının anıldığı hutbe siyasi önemini koruyordu. Hutbede adın anılması

İslamiyet’te siyasi otoritenin önemli işaretlerindendi.

Kuran’ın en çok yinelenen bir ayetinde Müslümanlar'a “Allah’a, onun

Peygamberine ve amirlere itaat etmeleri” buyurulur (4:59). Bu ayet, hadislere

Kuran’a eşit bir otorite tanıdığı şeklinde yorumlanmış ve nesiller boyu Hz.

Muhammed’in görüşleri ve uygulamalarını anlatan hadisler ağızdan ağza

aktarılmış,sonra da büyük derlemeler şeklinde yazılmıştır. Ancak bunların çok az

bir kısmı Müslümanlar tarafından güvenilir olarak kabul edilir. Ortaçağlardaki

Müslüman araştırmacılar bazı hadislerin doğruluğunu sorgularken, bunu modem

araştırmacılar daha radikal şekilde yapmıştır. Öte yandan, Müslümanlar hâlâ

standart derlemelere Kuran’dan sonra ikinci derecede saygı gösterirler.

İslamiyet’in kutsal kanunu Şeriat, Kuran ve hadislerden oluşur. Yüzyıllardır

ilahiyatçıların ve hukukçuların sevgiyle oluşturdukları bu görkemli kanunlar,

İslamiyet’in entelektüel başarılarının en önemlilerin biri ve İslam uygarlığının

dehası ve karakterinin en iyi simgesi niteliğindedir.

Mirza Ebu Talib, XVIII.yy’ın sonlarında İngiltere’yi ziyaret eden ve

gözlemlerini yazan ilk kişilerden biridir ve Avam Kamarası’nı ziyaretini

anlatmıştır. Avam Kamarası’nın görevinin kanunları çıkarmak ve suçlulara

verilecek cezalan belirlemek olduğu açıklandığındaki şaşkınlığını dile

getirmiştir. Mirza okurlarına İngilizler’in Müslümanlar’ın tersine gökten

inme ilahi bir dini kabul etmedikleri için “zamanın, durumun ve yargıçların

deneyiminin gereklerine uygun şekilde" kendi kanunlarını oluşturmak zorunda

kaldıklarını belirtmiştir.

1

Teoride îslami hukuk sistemi, gezginin anlattığı İngiltere izlenimlerinden

oldukça farklıydı. Allah'ın vahiy yoluyla bildirdiği, Kuran’da ve hadislerde yer

alan ve sonra da ilahiyatçı ve hukukçuların tarafından genişletilerek yorumlanan

kanun, Müslümanlar için geçerli olan tek kanundu. Hukukun Allah tarafından

yaratılıp Peygamber tarafından açıklandığının kabul edildiği yerde din bilimciler

ve hukukçular aynı mesleğin farklı dallarını izliyorlardı. Devlet memuru

olmayan, özel kişiler olan Şeriat uzmanlarının kararları ne resmen bağlayıcı ne

de ittifakla alınmış olurdu. Devlet tarafından atanan kadı, mahkemesinde adalet

dağıtırdı. Kadının görevi kanunu yorumlamak değil, uygulamaktı. Bu görev

müftünündü ve onun fetva olarak adlandırılan kararlan ya da düşünceleri, kanun

olmasa da, hukuki otorite olarak kabul edilebilir.

tike olarak Şeriat, özel ve kamusal, bireysel ve toplumsal olarak İslam

yaşamının alanlarının tamamını kapsardı. Şeriat’ın özellikle evlilik, boşanma,

mülkiyete ve miras gibi konularla ilgili bazı hükümleri, müminlerin boyun

eğmeleri beklenen ve devletin uygulamak için önlemler aldığı kesin bir kanun

şekline dönüşmüştür. Başka açılardan Şeriat, bireylerin de toplumun da

ulaşmaları gerekli olan bir idealler sistemiydi! Şeriat’ın hükümetle ilgili siyasi ve

meşruti hükümleri bu ikisinin arasında, kimi zaman, kimi yerde birine, kimi

zaman, kimi yerde de diğerine daha yakındır.

Şeriat, Müslüman hukukçular tarafından iki ana bölümde ele alınmıştır. İlki

müminlerin kalpleri ve ruhlarıyla, yani ahlak ve öğretiyle; İkincisi Allah’a ve

insana ilişkin dış eylemlerle, yani bir tarafta ibadet, diğer tarafta da sivil, ceza ve

kamu kanunlarıyla ilgilidir. Kanun bir kurallar sistemi getirmeyi

amaçlar. Müminlerin bu kurallara boyun eğmesi, onlara bu dünyada namuslu bir

yaşam sağlayacak ve onları öteki dünyadaki sonsuz mutluluğa hazırlayacaktır.

Bu kuralları ayakta tutmak ve uygulamak İslam toplumu ve devletinin temel

işlevidir.

Aslında İslam ve Batı hukuk uygulaması arasında Mirza Ebu Talib’in

anlattıklarından daha az keskin bir fark vardı. İslam devletinde Şeriatin insanın

kanun koyma gücünü kabul etmemesine karşın, uygulamada durum tam tersi

olmuştur. Geçen on dört yüzyılda Müslüman hukukçular ve hükümdarlar

ilahi vahiylerin tam olarak cevaplayamadığı çeşitli sorunlarla karşılaşmış ve

bunları çözmüşlerdir. Kanun olarak görülmeyen ve sunulmayan bu çözümlere,

aşağıdan geliyorsa gelenek, yukardan geliyorsa yönetmelik ve sıkça olduğu

üzere hukukçulardan geliyorsa da yorum denilmiştir. Kutsal metinlerin

yeniden yorumlanmasında İslamiyet’in hukuk bilginleri en az diğer toplumların

avukatları kadar ustalardı. Mirza Abu Talib’in kesinlikle haklı olduğu bir konu

vardı. Yeni bir kanun konması yaygın ve sıradan bir şey olduğu halde, daima

neredeyse gizli bir şekilde yapıldığı için Avrupa demokrasisinin başlangıç

noktasını oluşturan yasama meclislerine yer yoktu.

Müslümanlar Kuran’ın değiştirilemeyen metni ve hadislerin kabul .edilmiş

hükümlerine karşın hukukçuların “kurallar zamanla değişir" ilkesine uygun

biçimde kanunlarını büyük ölçüde değiştirip geliştirmişlerdir. Hükümdarın kendi

sözünün gücü ve ulemanın onayı olmak üzere iki önemli etken bu gelişmede

önemli rol oynamıştır.

İslam devleti Sünni hukukçuların tanımlandığı biçimiyle bir teokrasiydi.

Allah egemenliğin, meşruluğun ve hukukun tek kaynağı, hükümdar da onun

aracı ve temsilcisiydi. Halifelere ve sultanlara verilen bir unvan “Allah’m

yeryüzündeki gölgesi”dir.Müslümanlar devleti yürütebilmek için uygulamada

sofu Müslümanlar için de iktidar sahibi olmanın, kurallar koymanın, ceza

vermenin gerektiğini daha ilk başlarda fark etmişlerdi. Ancak bu, ilahi kanuna

karşı çıkmadan, onu tamamlayarak gerçekleştirilecekti. Arapça’da bu güç

“siyasa” olarak adlandırılıyordu. Siyasa ilk anlamıyla at eğitmek ve idare etmek

demektir, bugün politika anlamında kullanılmaktadır. Daha eskiden ve Osmanlı

döneminde hükümdarın Şeriat’ın verdiklerinden ayrıca sahip olduğu yetkiler,

ceza ve özellikle de ölüm cezası verme yetkisi anlamında kullanılıyordu. İki tür

yetkinin de olması gerektiği Şeriat bilginleri tarafından onaylanmıştı. Osmanlı

sultanları bir eyaletin, bir devlet dairesinin ya da monarşinin ve merkezi

hükümetin işlerini düzenleyen, kanun adı altında kurallar koymuşlardı. Bir

kanun, Şeriat’tan önde gelemez ve onun yerini alamazdı ama geleneklere ve

hükümdarlarının fermanlarına dayanarak Şeriat’ı güncelleştirebilirdi.

Özellikle Osmanlılar gibi daha dindar olan Müslüman hükümdarlar, bu

kuralları getirmek ve uygulamak için ulemanın desteğine, en azından onayına

ihtiyaç duyarlardı. Eski çağlarda daha dindar ve saygın olanlar devletten uzak

durarak devlet hizmetinin yol açacağı ruhsal kirlenmeden kaçınırlardı. XI.yy’dan

itibaren yurt içinde ve yurt dışındaki yeni tehditler nedeniyle hükümdarlar ve

ulema birbirlerine yaklaşmıştır. Selçuklular, daha çok Osmanlılar ve başka

yerlerdeki çağdaşlarının yönetiminde özellikle hukukla ilgili ulema, devlet

işlerine daha çok karışır oldu ve hükümet mekanizmasının bir parçası haline

geldi.

Ancak bu haliyle bile bir Kilise olmadılar ve terimin Hıristi-yanca

anlamındaki gibi bir Ortodoksluk İslamiyet’te yaratılmamıştır. İslam tarihinde

gerçeği tanımlayan, yanlışları kınayan din meclisleri, papalar, doğru inancı ilan

eden, deneyen ve uygulayan engizisyoncular bulunmamıştır. .İslamiyet’teki

hukuk ve din bilginleri olan ulema bireyler olarak ya da okullarda, sonra da

kamu görevlileri olarak dogma oluşturup Kuran’ı yorumlamalarına karşın, ondan

sapmanın dine karşı gelmek olacağı tek bir dogma bile getirecek bir dini otorite

kurmamışlardır. Dolayısıyla, onaylanmış inanç şeklini insanlara dayatan

bir Kilise olmamıştır. Bu devlet tarafından yapılmaya çalışılmış ancak başarılı

olunamamıştır.

Doğru inancın evrensel kabul gören sınavı icma, yani müminlerin uzlaşması,

modem terimlerle bilginler ve güçlüler arasındaki görüş alışverişidir. Bu

uzlaşmanın kuramsal temeli Hz. Muhammed’in “Benim toplu mum yanlış

olanda anlaşmaz.” sözüne dayandırılır. Bu söz, Hz. Muhammed öldükten sonra,

ilahi rehberliğin bir bütün olarak Müslüman toplumuna geçmesi ve doğru olan

İslam öğretisi ve uygulamasının toplum tarafından kabul edip uygulananlar

olduğu anlamında kabul edilmiştir. Sünni hukukçular bazı kısıtlamalarla birlikte,

toplumda bilginlerin ve dindarların görüş ayrılıkları olabileceğini kabul etmişler

ve böylece Şeriat kanunlarının farklı mezheplerin olmasını ve karşılıklı

hoşgörülerini doğrulamışlardır. Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli mezhepleri

bugüne kadar gelmiş ve aralarında Sünni İslam dünyasını paylaşmışlardır. Bu

icma öğretisiyle farklılık ve değişim onaylanıp kolaylaştırılmıştır.

Yer ve zamana göre değişen bu tür bir uzlaşma daha" yapısal ve otoriter olan

sistemlerle karşılaştırıldığında tutarsız ve önemsiz görülebilir. Aslında İslam’ın

ilk dönemlerinde bu biçimdeydi. İnsanın mantığına ve kişisel görüşüne geniş bir

yer verilmişti. Buna Şeriat’ın dilinde içtihat adı verilirdi. Giderek değişiklik sının

daralmış, en sonunda da çok küçük, yerel, marjinal ve önemli bir istisna olarak

yeni olanla sınırlanmıştı. 900 yılından itibaren, Şiiler bunu kabul etmemişlerse

de, Sünniler arasında çıkmış tüm sorunların çözüldüğü ve “içtihat kapısının

kapandığı” konusunda bir uzlaşmaya varılmıştır. Ne var ki her zaman yeni

sorunlar olmuştur. Bu sorunlar arasında, modem çağların başında ateşli silahlar,

kahve, tütün konuları ve bugün de birçok yeni konu vardır. Kapının tekrar

açılmasını savunan hukukçular olmuştur. Şiiler de kapının kapandığını kesinlikle

kabul etmemişlerdir. Onların ulemalarına içtihadı uygulayan kişi anlamına gelen

“müçtehid” denilir ve onlar da Sünni meslektaşlarından pek de farklı değillerdi.

İslam hukuk ve teolojisinin çekirdeği olan doğru davranış ve inanç kuralları,

uzlaşma ve izin verilebilir bağımsız yargı uygulaması ile oluşturuldu ve evrensel

olarak da kabul edildi. Geleneğe saygı olan “Sünnet” bu oluşumun rehber

ilkesiydi. Sünnet eski Arabistan’da, aşiretin kurallaşmış gelenekleri ve ataların

örnekleri anlamına gelirdi. Sünnet, İslamiyet’in başlangıç dönemlerinde,

toplumun canlı ve gelişen bir geleneğiydi. İlk halifelerin ve Hz. Muhammed’in

ashabının eylem ve politikalarıyla gelişmişti. İslamiyet’in ikinci yüzyılında daha

gelenekçi bir görüş vardı. Gerçek hadisleri iletenler tarafından Hz.Muhammed’in

emirleri ve uygulamasıyla eşit görülen Sünnet’in Kuran dışında her şeyin

üstünde olduğu kabul ediliyordu. Bu görüşün genel olarak kabul edilmesi ve bazı

inanılırlık dereceleriyle Hz. Muhammed’in hadislerinin ortaya konulmalanyla

düşüncenin, dolayısıyla uzlaşmanın rolü azalmış ama tamamen ortadan

kalkmamıştır. Zamanla ulema, içtihat yerine “taklid”e, başka bir deyişle yerleşik

doktrinleri sorgulamadan kabul etmeye başladı. Bu durum bir çeşit İslami

Ortodoksluk meydana getirdi ama bu Hıristiyanlıktaki gibi dini otorite

kurumlarının belirledikleri doğru olan öğreti gibi değildi, daha dar anlamıyla

genel olarak kabul edilen geleneksel öğreti ve uygulamaydı. Sapmalar, duruma

göre bir hata, suç ya da günah olarak karşılanıyordu.

Bu Ortodoksluğu kabul edenler Sünni adını aldı. Sünnilik’te resmen

belirlenmiş bir dogmaya inanç ve dini bir otoriteye itaatten yerine, bir topluluğa

bağlılık ve onun geleneklerinin kabulü söz konusudur. Müslümanlar’ın

Sünnet’ten sapmaları belirlemede kullandıktan teknik terimlerde benzeri

komünal ve toplumsal atıflara rastlanır.

Hıristiyanlık’taki “dalalet” kavramının Müslümanlık’taki en yakın karşılığı

“bida” başka bir deyişle yeniliktir. Gelenekleri devam ettirmek doğrudur ve

Sünni İslam bununla belirlenir. Geleneklerden uzaklaşmak bida’dır ve doğru

olduğu özel olarak belirtilmediği sürece yanlıştır. Hz. Muhammed’e

atfedilen “Yenilik en kötü şeydir, her yenilik bir icattır, her icat bir hatadır ve her

hata da cehennem ateşine götürür.” sözü aşırı gelenekçi görüşü anlatmaktadır.

Bir öğretiye getirilen bida suçlamasının temelinde yanlış olduğu değil, yeni

olduğu bulunur ve Müslüman dininin kusursuz ve son oluşu inancıyla

desteklenen geleneklerin çiğnenmesi anlamına gelir.

Buna göre Müslüman bida kavramıyla Hıristiyan dalalet kavramı arasında

büyük bir farklılık bulunur. Dalalet teolojik bir sapma, yanlış bir öğreti

seçimiyken, yenilik, teolojik bir suç olmaktan çok toplumsal bir suçtur. Doğru

yoldan sapma anlamına gelen “ilhad” ve aşırılık anlamına gelen “guhıv” içinde

aynı şey söz konusudur- Guluv, Kuran’ın öncelikle Musevilerle ve

Hıristiyanlar’a hitap eden ayetinde yer alır: “Ey ehli kitap! Dininizde aşırıya

gitmeyin ve Allah hakkında gerçekten başkasını söylemeyin" (Kuran 4:171).

Burada geçen guluv terimi İslamiyet’in aşırılık olarak kabul ettiği Hıristiyan

inançlarına gönderme yapmaktadır. Daha sonraları, guluv daha çok

Müslümanlar’ın yanlışları için kullanılmıştır.

Topluluk içinde bir ölçüdeki görüş ayrılıkları zararsız ve hatta yararlıdır.

Bunu anlatan “Cemaatim içinde görüş ayrılığı Allah’ın lütfudur.” sözü Hanefi

hukuk mezhebinin kurucusu bilgini Ebu Hanife’ye, sonra da Hz. Muhammed’e

atfedilmiştir. Şeriat hukukunda kendi ilkeleri, ders kitapları ve fıkıh bilginleri

olan ama ortak bir hoşgörü içinde yaşayan çeşitli mezhepler yer alıyordu.

Bazıları öğretiyle ilgili olan farklılıklar çoğunlukla törenseldi. Ancak farklılığın

da bir sınırı vardı ve aşırıya kaçanlara galat (tekili gali) ya da sapkınlar anlamına

gelen Melahide (tekili mulhid) adı verilirdi. Bunları din bilginlerinin çoğu

Müslüman olarak ka'bul etmezlerdi.

Genellikle din bilginleri çizgiyi çekmeleri gereken yeri bilemezler. İsmaililer

gibi radikal ve aşırılıkçı Şii grupları, birçok din bilgini tarafından İslam’dan

dışlanmıştır. Öte yandan bunlara, Müslüman toplumlarının çoğu tarafından

hoşgörü gösterilmiş, toplumsal olarak yıkıcı ve siyasi olarak ihanet

sayılacak şeyler yapmadıkları sürece Müslüman statüsü vermekte sakınca

görülmemiştir. Bugün de bu hoşgörü Levant’taki Aleviler’e, Dürziler’e ve bazı

İslam ülkelerindeki İsmaililer’e gösterilmektedir. İslam tarihinde ve bugünkü

İslam dünyasında Sünni olmayan, ılımlı Şii denilen, önemli bir topluluk için

durumu biraz daha karışıktır.

Müslüman hukukunda, Müslüman teolojisinde bir sınıf olmadığı için dalalet

yer almaz. Bir Müslüman, din bilimcilerinin asgari gereklerine bile uymazsa

inançsızlıkla, hatta irtidat (dininden dönme) ile suçlanır. Müslüman din

bilimcileri onaylamadıkları öğretilere karşı yenilikçi, aşırılıkçı ya da sapma

şeklinde suçlamaya hazır olsalar da, bu suçlamaları mantıklı sonuçlara

ulaştırmak konusunda istekli değillerdir. Bir öğretiyi ve ona inananları İslam

olmamakla suçlamak, sözde Müslüman olan bu kişilerin kanunun en ağır

cezasına tabi mürtet olduklarını kabul etmek demekti. Bir mezhebe mensub olan

kişi, bazı inançları İslamiyet’in akışından ayrılmış olsa bile Müslüman’dı ve

kanunlar karşısında toplumda, evlilikte, mirasta, tanıklıkta ve kamu hizmetinde

bir Müslüman'ın statüsüne ve ayrıcalıklarına sahip olmaya devam ederdi.

Savaşta, bir isyanda yakalansa bile ona Müslüman olarak davranılarak hemen

öldürülmez ya da köle yapılmazdı ve ailesiyle malları kanunlarca korunurdu.

Günahkar olsa da inançsız değildi ve öteki dünyada bir yer bulma ümidi hâlâ

vardı. İslamiyet’teki en önemli engel, Sünniler ile mezhepçiler arasında değil,

mezhepçiler ile mürtet’ler arasındaydı. İrtidat hem günah hem de suçtu ve

mürtet bu dünyada da öteki dünyada da lanetlenmişti. Suçu ait olduğu ve bağlılık

borçlu olduğu toplumu terk etmek ve ona ihanet etmekti ve cezasını canıyla,

malıyla öderdi. O kesilmesi gereken kuru bir daldı.

İrtidat suçlamalarına sıkça rastlanırdı ve ilk zamanlarda "inançsız" ve

“mürtet” terimleri dini tartışmalarda sk sık geçerdi. El-Cahiz (ölümü 869),

“İlahiyatçıların dindarlığı muhalifleri dinsizlikle itham etmekten başka bir şey

değildir.” demiştir Gazali (ölümü 1111), “Allah'ın yüce merhametini

hizmetkarlıklarıyla sınırlayan ve cenneti küçük bir ilahiyatçı kliğinin vakfı

haline getirecekleri”açıklanmıştı. Aslında bu suçlamalar uygulamada bir fayda

sağlamıyordu. Genellikle suçlananlar çoğunlukla rahat bırakılır, hatta bunlardan

İslam devletinde yüksek makamlara gelenler olurdu. Müslüman kanunundaki

hüküm ve cezalar sistematize edilerek düzenli uygulanmaya başlayınca irtidat

suçlamaları da azaldı. Az sayıda din bilimci, inançları kendilerininkinden farklı

olanlara karşı irtidat için ceza verilmesi taraftarıydı. Öte yandan, her tür yeniliğe

karşı olan Suriyeli fakıh ibn Taymiyya (ölümü 1328) kuşkulu grupların

uyarılması ve kötü durumlarda zorlayıcı eylemlerle bir tür karantinaya alınması

gerektiğinden yanaydı. Bida’nın aşın, ısrarlı ve saldırgan olması durumunda,

taraftarlarının İslam toplumundan atılmaları ve acımasızca yok edilmeleri

gerekirdi.

İslam’da tek bir zorunlu, dogmatik Ortodoksluğun olmaması, bir eksiklik

değil, Sünni Müslümanların kendi inançlarına yabana ve toplumlarının çıkarları

açısından tehlikeli olduğunu hissetmeleri nedeniyledir. Ne var ki, başka dinlere

inananlar gibi, Müslümanların da, kendi ilkelerini izlemedikleri, hatta kitaplarına

boyun eğmedikleri olmuştur. Gerek klasik gerek de Osmanlı dönemlerindeki

örneklerde hükümdarların İslamiyet’in belirli bir biçimini zorla kabul ettirmeye

ve hatta Müslüman olmayan tebaalarını zorla Müslüman yapmaya çalıştıklarına

rastlanmaktadır. “Sapkın” inançlara sahip kişilerin gerçek dini kabul etmeye

zorlandıkları ve karşı koyduklarında işkenceyle öldürüldükleri de bilinmektedir.

Ancak hoşgörü de hoşgörüsüzlük de yapısaldı, başka bir deyişle kanunla

belirlenmişti. Allah'ın birliğini ve varlığını inkar edenlere, yani dinsizlere ve çok

tanrılılara hoşgörü gösterilemezdi. Fetihlerden sonra onlara tanınan “ihtida” ya

da ölüm seçenekleri, köleliğe çevrilebilirdi. Hoşgörü, eh azından inanca sahip

olanlar, başka bir deyişle İslamiyet’in vahiy yoluyla inmiş ve gerçek kitabı

olduğuna inananlara gösterilirdi ve bu kişilerin belirli mali ya da başka

sınırlamaları kabul ederek uymalarına bağlıydı. Mürtet olana,

yani Müslümanlık’tan çıkana hiçbir koşulda hoşgörü gösterilemezdi ve cezası

ölümdü. Bazı otoriteler pişman olan mürtet için cezanın hafifletilmesine izin

verirken, bazıları da pişmanlık halinde dahi ölüm cezasından vazgeçmezlerdi.

Bu kişiler öteki dünyada Allah tarafından affedilebilirlerdi, ancak bu dünyada

kanun " tarafından cezalandırılmaları gerekirdi.

Ortaçağ Müslüman dogmacılarının en büyüklerinden biri olan el-Aşari’nin

(ölümü 935-36) son sözleriyle ilgili iki yorum yapılmıştır. Bu yorumlardan

birine göre son sözleri şunlardır: “Mekke’ye dönerek dua edenleri kafir

saymıyorum. Herkes dua ederken düşüncesini aynı yöne .çevirir, yalnızca

ifadeleri değişik olur.” Diğer yoruma göre de, ölürken Mutazile’nin yaptığı

yanlışlıklara küfür etmiştir. Bu yorumların hangisi doğru olursa olsun, ilk

yorumun Sünni İslam'ın doğru olan inanca karşı daha gerçekçi genel

davranışının ifadesi olduğu şüphesizdir. İslamiyet’in sikkelerde yazılı olan,

minarelerden okunan, her gün dualarda yinelenen düşüncesi Allah’ın tek olduğu

ve Hz. Muhammed’in onun Peygamberi olduğudur, bunun dışındakiler

ayrıntıdır.

İslam’ın beş şartından birincisi, “Kelimei şahadet”, yani imanın

açıklanmasıdır. İkincisi namaz (salat), özellikle de her gün doğarken, öğlen,

öğleden sonra, gün batarken ve akşam belirli hareket ve dualarla kılman

namazdır. Müslümanların duaları herhangi bir kurala bağlı değildir, her zaman

edebilirler. Ancak namaz kadın-erkek her yetişkin Müslüman’ın görevidir.

İbadet edecek kişinin temiz olması, temiz bir yerde bulunması ve yüzünü

Mekke’ye çevirmiş olması gereklidir. Dua, “Kelimei şahadet” ile bazı Kuran

ayetlerinden oluşur.

Müslümanlar da, Museviler ve Hıristiyanlar gibi haftanın bir günü toplu

olarak namaz kılıp dua ederler (Kuran 62:9-11)-Musevi Cumartesisi ve

Hıristiyan Pazarı gibi Müslüman Cuması da toplu ibadet günüdür. Musevi ve

Hıristiyanlar’dakinin tersine bu bir dinlenme günü değildir. Kuran’da yazıldığı

ve tarihin doğruladığı gibi pazarlarda ve başka yerlerde daha fazla hareket

günüdür. Bunun yanında haftalık tatil kavramı da vardır. Ortaçağ’da bu

uygulamanın olduğundan söz edilir. Osmanlılar zamanında haftalık tatil daha

yaygınlaşmış ve bugün neredeyse tüm Müslüman ülkelerde evrensel duruma

gelmiştir.

Hac, İslam’ın beş şartından üçüncüsüdür. Her Müslüman en az bir defa

Mekke ve Medine’yi ziyaret etmelidir. Ancak bu Hıristiyanlar’ın ve

Museviler’in Kudüs’ü ziyaret etmeleri gibi isteğe bağlı değildir, dini bir

yükümlülüktür. Her yıl hac Zilhicce ayının 7. ve 10. günü yapılır. Mekke

Camii’nin ortasındaki Kabe’nin tavaf edilmesi ve kurban bayramıyla sona erer.

Allahın Evi (Beytüllah) olarak adlandırılan Kabe, Müslümanlar için kutsal şehrin

en kutsal yeridir.

İslam tarihinde haçcın çok önemli kültürel, toplumsal ve ekonomik etkileri

olmuştur. Başlangıçtan itibaren İslam dünyasının her köşesinden toplumsal

geçmişleri ve ırkları birbirinden farklı olan Müslümanlar uzun yollar kat edip

yurtlarını bırakarak ortak ibadet yapmak üzere gelmişlerdir. Ancak

Antik dönemde ve Ortaçağ’da aşiretlerin ve insanların toplu göçlerinden farklı

olan hac yolculuğu gönüllü ve bireysel olarak yapılan bir yolculuktur. Hac

kişisel bir eylem ve kişisel bir kararın uygulanmasıdır, çok önemli kişisel

deneyimlerle sonuçlanır. Modem olmayan toplumlarda benzeri bulunmayan bu

fiziki eylem, en başından itibaren önemli entelektüel, toplumsal ve ekonomik

sonuçlar doğurmuştur. Zengin hacılar yol masraflarını karşılayabilmek için

yanlarında yol boyunca satabilecekleri köleler götürürlerdi. Tüccarsa hacılar,

bunu bir iş yolculuğuyla birleştirirler, geçtikleri yerlerde mal alıp satarak çeşitli

ülkelerin pazarlarını, tüccarlarını, ürünlerini, geleneklerini ve uygulamalarını

öğrenirlerdi. Bilim adamı olan hacılar, toplantılara katılarak, meslektaşlarıyla

tanışıp kitap satın alarak bilgi ve düşüncelerin yayılmasını ve değiş tokuşunu

sağlarlardı.

Hac birbirinden uzaktaki Müslüman ülkeler arasında bir iletişim ağı

oluştururdu. Hac ile yeni bir yolculuk edebiyatı ortaya çıkmış ve uzak yerlerle

ilgili bilgi edinilmesi sağlanmış ve en önemlisi, daha büyük bir topluma ait olma

bilinci oluşmuştur. Bu bilinç, Mekke ve Medine’deki toplu ibadete katılma

ve başka ülke ve halkların Müslümanları ile birleşme duygusunu pekiştirmiştir.

Önemli sayıda erkek ve çok sayıdaki kadının fiziki hareketliliği ile oluşan

toplumsal hareketlilik, Ortaçağ İslam dünyasını Avrupa Hıristiyan dünyasının

sınıflı, katı şekilde hiyerarşik ve yoğun yerel geleneklere sahip dar toplumun-dan

çok farklı duruma getirmiştir. Geniş ve farklı olduğu halde ne Ortaçağ’da ne de

modern Hıristiyanlık’ta asla olmayan birlik, İslam dünyasında gerçekleşmiştir.

İslam dünyasının kültürel birliği tek başına hac ile yaratılmamıştır ama öteki

etkenlerden en önemlisidir.

Oruç İslam’ın dördüncü şartıdır. îslami takvimin dokuzuncu ayı Ramazan’da,

hastalar, yaşlılar ve küçük çocuklar hariç er-kek-kadın her yetişkin Müslüman

güneşin doğuşundan batışına kadar geçen sürede oruç tutmak zorundadır.

Cihadda olanlar ve yolculuk yapanlar orucu erteleyebilirler.

İslam'ın beş şartından sonuncusu, Müslümanlar’ın devlete ya da topluma

verdikleri zekattır. Başlangıçta müminlerden dini amaçlar için toplanan para olan

zekat, giderek bir vergi haline gelmiştir. İslamiyet’i kabul edenlerin dini

yükümlülüğü olarak sadaka vermesi anlamına gelmektedir.

Olumlu yükümlülükler olan İslam’ın beş şartı, bir Müslüman'ın yapması

gereken görevlerdir. Yapılması günah olan uzun bir olumsuz emirler dizisi de

bulunmaktadır. Bu emirlerin çoğunluğu hırsızlık ve cinayetin yasaklanması gibi

başlıca toplumsal kurallardır. Bunlar dışında, domuz eti yemek, alkol,zina ve faiz

alma gibi özel dini çağrışımları olanlarda bulunmaktadır. Musevilik ve

Hıristiyanlık’ta da yer alan cinsel ve parasal suçlar karşısındaki endişe, onlarda

olduğundan daha farklı tanımlanmıştır. Domuz eti yeme yasağı Musevilik’te de

vardır. Alkollü içki içme yasağı yalnızca Müslümanlar’a özgüdür. Domuz eti,

alkol, zina ve faiz yasakları ekonomik ve toplumsal yaşamı çok derinden ve

yaygın bir şekilde etkilemişlerdir ve hâlâ durum böyledir.

“Cihad”, ilahiyatçıların ve fıkıhçıların belirttikleri bir başka olumlu

yükümlülüktür. Cihad, saldın durumunda, toplumun tamamının ve birey olarak

her Müslüman’ın yükümlülüğüdür. Cihad Kutsal savaş anlamına gelir ve Kuran

dilinde “Allah yolunda ilerlemek” (fi sebil Allah) demektir. Bazı Müslüman

din bilginleri, özellikle modem zamanlarda, “Allah’ın yolunda ilerlemek”

görevini ahlaksal ve ruhsal anlamda ele almışlardır. Ancak cihad eski otoritelerin

çoğunluğu tarafından Kuran ve hadislerdeki metihlere dayanılarak askeri bir

terim olarak kabul edilmiştir. Şeriat kanununda yer alan cihad bölümünde

savaşın başlatılması, yürütülmesi, kesilmesi, bitirilmesi ve ganimetin

paylaşılması ince ayrıntılarıyla tanımlanmıştır. Cihad yapanlar kendilerine

saldırmadıkları sürece çocukları ve kadınları öldüremezler, esirlere işkence

yapamaz, fiziksel bir zarar veremezler, anlaşmalara uymak zorundadırlar. Şeriat

savaşa katılmayanlara iyi davranılmasını buyururken, zaferi

kazananlara yenilenlerin kendileri, aileleri ve mallan üzerinde geniş haklar

veriyordu.

Allah ve din için savaşma anlamındaki kutsal savaş kavramı, Ortadoğu için

yeni değildi. Tevrat'ın Tesniye ve Yargıçlar kitaplarında pek çok örnek

bulunmaktadır. Hıristiyan Bizanslılar, İran’a karşı savaşlarını, Arap ve sonra da

Türk saldırganlar püskürtme eylemlerini bu şekilde açıklamışlardır. Ancak

bunlar vaat edilmiş toprakların fethi, Hıristiyan dünyasının Hıristiyan

olmayanların saldırılarından korunması gibi sınırlı hedefleri olan savaşlardı.

Genellikle Müslüman cihadıyla karşılaştırılan Hıristiyan haçlı seferleri bile

aslında cihada karşı gecikmiş, sınırlı bir cevap ve bir ölçüde taklitti. Ancak

cihadın tersine, asıl amacından çıkmış ya da tehdit altındaki Hıristiyan

topraklarının savunulması ya da yeniden fethiydi. Birkaç istisna hariç, Güneybatı

Avrupa’nın ele geçirilmesi için yapılan başarılı savaşlarla, Kutsal Topraklar’ı

tekrar elde edip Osmanlılar’ın Balkanlardaki ilerlemesini durdurmak için yapılan

başarısız savaşlarla sınırlıydı. Müslüman cihadı ise, tüm dünya İslamiyet!

kabul edene veya Müslüman yönetimine girene kadar sürecek sınırsız bir dini

yükümlülüktü. Müslümanlığın vahiyle gelmiş bir din olduğunu kabul edenlere,

bazı mali ve başka yükümlülükleri yerine getirme koşulu ile dini uygulamalarına

izin veriliyordu. Bunu yapmayanlara, çok tanrılılara ve puta tapanlara da

ihtida, ölüm ya da kölelikten başka seçenek kalmıyordu.

Müslüman kanunlarına göre, dinsizler, dinini inkar edenler, isyancılar ve

eşkiya olmak üzere dört tür düşmana karşı savaşmak meşrudur ve ilk ikisi cihad

sayılır, farklı kuralları vardır ve kazananlara farklı haklar verir. Bu özellikle

Müslümanların eşkiya ya da isyancı olduklarında bile Müslüman olmayanlara

oranla bağışıklı oldukları anlamına gelir. Cihadın amacı tüm dünyanın İslam

hukuku altına girmesini sağlamaktır. Bu zorla din değiştirterek olmaz, din

değiştirmenin önündeki engellerin kaldırılmasıyla olur.St. Thomas ve

St.Bemard’ın da Hıristiyan haçlı seferleri için buna benzer görüşleri vardır.

Kuran cihadda savaşanlara iki dünyada da ödül vaat eder: Bu dünyada

ganimet, öbür dünyada Cennet nimetleri. Allah yolunda ölenler şehittir.

Müslüman hukukçuları ve din bilginleri ilk zamanlardan itibaren cihadın

köleciler ve yağmacılar tarafından kötü kullanılmasının tehlikelerinin

farkındaydılar. Bunun için de gerçek cihadın dini motivasyonsuz olamayacağı ve

bunun gerekliliği konusunda ısrarla durmuşlardır. Cihad hakkındaki bazı erken

dönem hadisleri, o zamanlarda bu görevin nasıl algılandığını göstermektedir:

5

“Cennet kılıçların gölgesindedir."

"Cihad, dindar ya da gaddar her hükümdarın yönetiminde görevinizdir. ’’

“Bir karıncanın ısırması, bir şehidin canım, silahla vurulmasından daha

çok yakar. Silahla vurulmak sıcak bir yaz gününde soğuk bir sudan daha iyi

gelir. ”

Sıkça tekrarlanan bir hadis, yenilmelerinden ve köle yapılmalarından sonra

giderek artan sayılarda Müslümanlaştırılan kafirlerle ilgilidir: “Allah, cennete

zincirlerle bağlanarak sürüklenenlere hayret eder.”

İslam tarihinde din uğruna kutsal savaş sıkça yinelenen ve bazen de hakim

olan bir konudur. Cihad, canlılığını İslam dünyasının sınırlannda sürdürmüştür.

Genellikle İslamiyet’i yeni seçmiş olan sınır halkları yeni dinlerini savaş ve

vaazla sınırın ötesindeki ihtida etmemiş akrabalarına götürmeye uğraşmışlardır.

Özellikle Orta Asya ve Afrika’da, sınır beylikleri hükümdarlarının bu yerel

cihadları modern çağlara dek sürmüştür.

Cihad kavramı, İslam'ın merkezi bölgelerindeki, daha gelişmiş kültür ve

politikası olan halklar arasında bir bazı değişikliklere uğramıştır. Arap

yayılmacılığının Emevi halifeler yönetimindeki zamanlarında, İslam orduları

Allah’ın emirlerini uyguladıklarına ve yakın bir gelecekte bunun tüm dünyanın

İslam egemenliğine girmesiyle sona ereceğine inanıyorlardı. Cihad’ın etkilerine

ilk maruz kalan Hıristiyanlar olan Bizanslılar cihad’a katılanları aşağılar ve bu

savaşçı heyecanlarının nedeninin aslında ganimet kazanmak olduğunu

düşünüyorlardı. Ancak tamamı bu görüşte değildi. İmparator VI.Leon, Taktika

adlı eserinde kutsal savaş öğretisinden ve askeri değerinden saygıyla söz etmiş

ve Hıristiyanlar’ın böyle bir düşünceyi benimsemelerinin iyi olacağını

belirtmiştir.

Bu konuda Leon yalnız değildi. 846’da bir Arap filosu Sicilya’dan çıkıp

Tiber’in ağzına kadar gelmiş, Arap güçleri Ostia ve Roma’yı yağmalamıştı.

Fransa’da bir sinod toplanarak tüm Hıristiyan hükümdarlara “İsa’nın

düşmanlarıyla” savaşacak ortak bir ordu toplama çağrısı yapılmasına karar verdi.

Papa IV.Leo, Müslümanlar ile savaşırken ölecek olanlara ilahi bir ödül bile vaat

etti. Papa VIII. Joharines (872-82) kutsal Kilise, Hıristiyan din ve devleti için

savaşanların günahlarının bağışlanacağını ve ölenlerin sonsuz yaşama

erişeceklerini açıkladı. Müslümanlar'ın cihad kavramını açık olarak gösteren

papaların şehrinde Araplar’ın girmesi ve bu düşünceler, daha sonraki Hıristiyan

Haçlı Seferleri’nin öncülleri olmuştur.

Ancak ilk başlarda cihad yapıldığı ülkelerde boşa harcanan bir güç

olmuştur.Araplar’ın Konstantinopolis’i ve Anadolu’yu fethetmek için süren

çabalan hep başarısız kalmıştı. X.yy geldiğinde, İslam hükümdarları ufak

değişiklikler olsa da genel olarak sabit bir sınıra ve bu sınırın ötesinde de sabit

bir Müslüman olmayan devletin varlığına ve onunla diplomatik, ticari ve bazen

de kültürel ilişkilerde bulunma gerçeğine alışmışlardı. Şeriat açısından dünyayı

İslâmlaştırma sürekli çabasında yalnızca bir duraklama olarak kabul edilen

ateşkes, sonunda Avrupa devletleri arasında imzalanan ebedi barış antlaşmaları

kadar istikrarlı ve kalıcı bir barış anlaşması haline gelmişti. Müslümanlar Cihad

düşüncesinden o denli uzaklaşmıştı ki, XI.yy sonunda Batılı haçlıların Filistin’i

işgal edip Kudüs’ü almaları karşısında, çevredeki Müslüman ülkeler fazla bir

tepki vermemişlerdi. Hatta bazı Müslüman hükümdarlar onlarla dostça

ilişkiler kurmak, için istekliydiler ve bazıları Müslüman devletler arasındaki

rekabetlerde Hıristiyan prenslerinin ittifakını arayacak kadar ileri gitmişlerdi.

Haçlılara karşı saldın niteliğinde yeni bir cihad, ancak yüz yıl sonra

Selahaddin’in liderliğinde başlamıştır. Bunu başlatan nedenler, Haçlı

liderlerinden Chatillon'lu Reynald’m kışkırtıcı eylemleri ve 1182 yılında Kudüs

Kralı ile Selahaddin arasındaki bir antlaşmayı çiğneyerek Müslüman ticaret

kervanlarına ve Mekke’ye giden bir hacı kafilesine saldırması, son olarak da

Kızıldeniz’in Arap ve Afrika kıyılarına bir deniz seferi yapmasıdır.Reynald’ın

korsanları bu sefer boyunca Medine’nin limanları Yanbu ve El Havıa’da

Müslüman gemilerini yakmışlar ve 1183 yılında da Mekke’nin limanlarından El

Rabig’e kadar gitmişlerdi. Mekke kapılarına dayanan haçlılar, tıpkı üç yüzyıl

önce Roma kapılarındaki Mağribiler gibi, özsaygısı olan hiçbir Müslüman

hükümdarın görmezden gelemeyeceği bir tehditti. Mısır’dan gönderilen bir filo

tarafından Hıristiyan baskıncıları tamamen yok edilerek karşı sefer başlatıldı.

Selahaddin hem Latin Krallığı’nı hem de onu kurtarmak için Avrupa’dan

gönderilen yeni haçlı seferlerini yendi.

Selahaddin’in cihadı hem amaç hem de süre açısından sınırlıydı. Ondan

sonra gelenler, yeniden Franklarla dostça ilişkiler geliştirdiler ve hatta 1229

yılında Levant’ta kalan Mısır hükümdarı el Melik el Kamil, genel bir anlaşmanın

parçası olarak İmparator II.Friedrich’e Kudüs’ü verdi.

Müslüman hükümdar ve halkların haçlıların gelip gidişlerine karşı bu

kayıtsızlıklarının en önemli nedeni, onlara göre İslamiyet’in bütünlüğüne ve

İslam toplumunun birliğine yönelik çok daha büyük bir tehditle ilgilenmeleri

gerekliliğiydi. Dönemin Arap tarihçileri Levant’ta iki yüzyıl süren haçlı varlığını

önemsemezken, edebi, siyasi ve teolojik yazarlar da neredeyse hiç söz

etmemişlerdi. Öte yandan dönemin yazarlarının, Müslüman cemaatındaki dini

dağınıklık sorunlarına karşı büyük bir ilgileri vardı. O dönemde, İsmaili Şiiler

gerçek tehdit olarak görülüyordu. X.yy’da İsmaili imamlarının taraftarları

güçlü ve aktif bir devrimci hareket yaratmışlardı. Ayrıca Abbasiler ile İslam

dünyasının liderliği için rekabet eden bir tür anti-halifelik olarak kurdukları

Fatimi halifeliğini Sünni İslamiyet’ten büyük oranda farklı bir öğreti temeline

oturtmuşlardı. Sünni Müslümanlar, Selahaddin’in başarısını haçlıları durdurması

ve onların elindeki toprakların bir kısmını alması olarak görmüyorlardı. Onun

başansı Mısır’daki Fatımi halifeliğine son verip Abbasi halifelerin adının

Mısır’ın tüm camilerinde hutbelerde okunmasıyla simgelenen İslam birliğini

tekrar sağlamasıydı.

Müslüman hanedanları arasında İslamiyet’e ve Şeriat’ı uygulamaya en çok

bağlı hanedan olan Osmanlılar, Hıristiyanlığa karşı klasik cihad’ı yeniden

başlatmışlardır. Cihad, Osmanlı tarihinin ilk yüzyıllarında askeri, siyasi ve

entelektüel yaşamda çok önemli bir konuydu. Osmanlı padişahlarının en azından

Kanuni Sultan Süleyman’a kadar yüksek bir ahlaki ve dini amaç duygusu

taşıdıkları görülmektedir.

Osmanlılar’ın 1683 yılında Viyana duvarları önünde Hıristiyan dünyasına

karşı sarsılan cihadları, o günden sonra, ara sıra bazı çabalar olmakla birlikte,

hiçbir Müslüman devleti Hıristiyanlığa karşı onunla karşılaştırılabilecek bir

tehdit olmamıştır. Eski tür yayılmacı cihad sınırlarda devam etmiştir. 1896

yılında Afganistan hükümdarları, o zamana dek Müslüman olmayanlar yaşadığı

için Kabristan denilen kuzeydoğudaki dağlık bölgeyi ele geçirmek için bir cihad

başlatmışlardır. Afgan fethinden ve yaşayan halkın İslamlaştırılmasından sonra

ülkeye Nuristan (ışık ülkesi) denilmiştir. İslam dünyasının diğer köşesinde Batı

Afrika’daki militan Müslüman liderler putperestlere, Müslümanlıktan çıkanlara

ve XIX. yy sonlarında Avrupalı emperyalist istilacılara karşı cihad ilan ederek

savaşmışlardır. XIX. yy sonlarında ve XX. yy başlarında Hıristiyan Avrupa

devletleri art arda Müslüman ülkeleri tehdit ettikçe en son cihad örnekleri

görülmüştür.

Cihad klasik anlayışı ve sunuşu itibariyle savaş alanında yabancı bir

düşmanla savaşmak anlamına geliyordu. Ancak kafirlere ya da meşru olmayan

rejimlere karşı iç cihad düşüncesi de yabancı değildi. Tüm Sünni hükümdarları

gaspçı, çoğunlukla da zorba olarak gören Şiiler bunu iyi bilirlerdi. Bu görüş kafir

Moğolların ya da İslamiyet’e bağlılıkları şüpheli olan sözde Müslüman Moğol

beylerinin yönetimindeki Sünniler arasında da destek bulmuştur.Modern

çağlarda bu görüş, yeni bir önem kazanarak İslamiyet’e içerden ihanet ettiği

düşünülen modernleşme taraftarı liderlere karşı bir muhalefete dönüşmüştür.

Kafirlere karşı klasik cihad bile her zaman evrensel destek bulamamıştır.

XIX. yy başında Osmanlı tarihçisi Esad Efendi, 1690’da Avusturya savaşındaki

bir Bektaşi’den söz etmiştir:

. .Bektaşi gece kamp kurmuş Müslüman askerlerin yanına gidip, “Behey

budalalar, neden canınızı boşuna harcıyorsunuz? Yazıklar olsun size! Kutsal

savaşın erdemleriyle ilgili tüm söylenenler ve savaşta şehit olmak sadece

saçmalıktır. Osmanlı sultanı sarayında keyfine bakarken ve Frenkler’in kralı

ülkesinde yan gelip yatarken, siz bu dağ başında niye canınızı ortaya

atıyorsunuz?" dedi. "

6

Sultanın fermanıyla Bektaşi derviş tarikatı ortadan kaldırıldığında yazılmış

olan bu öykü doğru olmayabilir ama derviş tarikatlarının şüphesini ve özellikle

onların İslami öğreti ve görevlere bağlılıklarını göstermektedir.

Derviş tarikatları ile ilgili bilinenlerin çoğu Osmalılar zamanındadır. Bu

tarikatların Osmanlı toplumunda kabul edilmiş önemli bir yerleri vardır ve

kökenleri, İslamiyet’in ilk çağlarına, inançları ve uygulamalarının çoğunluğu da

Antik çağlara dek uzanır. Kuzey ve Güney Avrupa’nın Hıristiyanlaştırılân

dinsizlerin, Hıristiyan Noel kutlamaları maskesi altında Roma Saturnalia ve

Viking Yule’unun büyük bölümünü korumalarına benzer şekilde, daha eski bir

kültürün Müslümanlaştırılmış insanları da eski gelenek ve törenlerini

korumuşlardır. Çeşitli derviş tarikatlarının inanç ve uygulamalarında Mısır, Babil

ve İran'ın mevsim törenlerine, eski Ege topraklarının dans kültlerine, Orta Asya

Türkleri’nin şamanizmine ve Yeni Eflatuncular’ın mistik felsefesine rastlanır.

İslamiyet’in doğuşundan sonraki ilk zamanlarda mühtediler, ruhsal tatmin

buldukları yeni dinin yetkili taraftarlarının rehberliğini hoş karşılıyorlardı.

Ancak bunlar daha çok bilgilenip uzaklaştıkça, giderek çok sayıda Müslüman'ın

ruhsal ve toplumsal gereksinimlerini karşılayamadıkları için bu insanlar da

rehberliği başka yönlerde aramaya başladılar ve yüzyıllarca bazıları muhalif

îslam gruplarına, özellikle de Şiiler’e döndüler. Şiiler halifelerin, sultanların ve

Sünni ulemanın rehberliğindeki îslam toplumunun yanlış yolda olduğuna ve

doğru yola getirilmesi gerektiğini düşünüyorlardı. Ne var ki, Şiiler’in

İslamiyet’te devrim yapma uğraşları başarısızlıkla sonuçlandı. Bazıları bu

uğraşlar sırasında ezildiler, bazıları da iktidarı ele geçirmeyi başardıkları halde

hiçbir şeyde değişiklik yapamadılar. Şiilik gerilemeye devam ettikçe, Sofi

hareketi etkinliğini artırmaya devam etti.

Tamamen bireysel mistik bir deneyim şeklinde başlayan Sofizm, genel nüfus

içinde çok sayıda taraftar toplayarak toplumsal bir hareket olmuştur. Sofiler

zamanla tarikatlar halinde örgütlenmişlerdir. Şiiler gibi Sofiler de Sünni

tutumunu resmen reddetmiyorlardı ve Şiiler’in tersine genellikle siyasi açıdan

barışçı olmuşlar ve bazıları devletle ilişkiye girerek çeşitli kollarıyla bağ

kurmuşlardır, örneğin Bektaşiler’in başından sonuna dek Osmanlı yeniçerileriyle

sıkı bir ilişkileri olmuştur. Sünni ibadetin ciddiliği, bazen de ulemanın soğuk

yasalcılığı Soft tarikatlarınca tamamlanmıştır. Bu anlamda, Sofi evliyaları ve

liderleri Sünni öğretinin Allah ile insan arasında bıraktığı boşluğu doldurmaya

çabalamışlardır. Sünni ulemanın tersine, Sofi liderleri rehber olarak hizmet

etmişlerdir. Sünniler’in aksine ibadet edenin Allah ile mistik birliğe ulaşabilmesi

için müzik ve dansı kullanmışlardır. Ulema, hükümet mekanizması içinde yer

alırken, Sofiler halkın içinde kalarak ulemanın kaybettiği saygınlık ve etkinliği

kazanmışlardır.

Sofilik popüler ve mistik karakterine rağmen, Müslüman olan ve bir ölçüde

de Müslüman olmayan entelektüeller üzerinde giderek artan bir etkinlik elde

etmiştir. Ortaçağ İslamiyeti’nin en büyük din bilgini ve felsefecilerinden biri

olan Muhammed el-Gazali (1059-1111) Sofi öğretilerini İslami geleneğin içine

sokmuştur. Gazali’nin bazılan Farsça, çoğu da Arapça olan önemli eserlerindeki

düşünceleri, İslam din bilimlerinin gelişimini etkilemiştir. Gazali, İran'ın

doğusundaki Horasan eyaletinin Tus şehrindendir, Nişabur’da ve Bağdat’ta

eğitim görmüştür. Nizamülmülk’ün Bağdat’ta kurduğu Nizamiye adlı medreseye

1091 yılında öğretmen olarak atanmıştır. Gazali, öğretmen olarak atandıktan dört

yıl sonra, istifa edip tüm kamu görevlerini bırakmış ve dünyadan el ayak çekerek

kendini dinin temel sorunları üzerinde düşünmeye adamıştır. On yd süren bu ruh

araştırması sırasında ilahiyat, felsefe ve hukuk alanlarında önemli araştırmalar

yapmış, Kudüs, Mekke, Şam ve İskenderiye’ye gitmiştir. Şam’daki büyük

caminin ziyaretçilerine Gazali’nin düşünceleriyle baş başa kaldığı yer gösterilir.

Gazali otobiyografik eserinde skolastik üahiyatta, rasyonel felsefede ve hatta Şii

öğretilerinde arayıp bulamadığı gerçeği, sofizmde bulduğunu söylemiştir. Gazali

1106 yılında doğduğu yere dönerek orada bir Sofi tekkesi kurmuştur.

Gazali radikal değildi ve yazılarında Şiiliğin gizemciliği ve filozofların

rasyonalizmi karşısında Sünniliği savunmuştur. Bunun yanında döneminin bazı

entelektüel eğilimlerine sert eleştirileri olmuş, onların entelektüalizmlerini,

skolastikliklerini “sistemler ve sınıflandırmalar, sözcükler hakkında

tartışma” saplantılarını kınamış, öznel dini deneyime daha çok önem vermiş,

böylece Sofi öğreti ve uygulamasının bir bölümünü İslami öğretinin içine

sokmaya çalışmıştır. Ondan sonraki nesillerin kendisine Muhiddin (dinin

canlandırıcısı) unvanı vermeleri, bunu yapmadaki başarısının kanıtı olmuştur.

Kimi Sofi doktrin ve uygulamaları, özellikle de kimi Sofi öğretmenlerinin

gerçek dinle diğerleri arasındaki engellerin ve inanç ile hukukun sürdürülmesine

gösterdikleri kayıtsızlık, şüpheyle karşılanmaya devam etmiştir. En önemli Sofi

şairi Mevlana Celaleddini Rumi’nin (1207-1273) şiirlerinde bugünkü adıyla

relativizmin bu türüne rastlanır. Mevlana Orta Asya’da Belh şehrinde doğmuş ve

Konya’ya yerleşip yaşamını orada geçirmiştir. Mevlana bazı şiirlerini Türkçe ve

birkaçını da o sırada Anadolu’da yaygın olarak konuşulan Rumca yazmıştır.

Çoğunluğunu Farsça yazmıştır. Kimi şiirlerinde skolastiklerin sofilikte hoşlarına

gitmeyen konulara yer vermiştir:

Sevgilinizin görüntüsü kafir tapınağında ise

O zaman Kabe ‘yi tavaf etmek açıkça hatadır.

Kabe'de 0‘nun kokusu yoksa,O zaman hatıradadır

Ve havrada O'nunla birliğin kokusunu hissediyorsak

O zaman o havra bizim Kabe’mizdir.

Başka şiirinde bu daha açıktır:

Ne yapılmalı, ey Müslümanlar? Ben kendim de bilmiyorum.

Ne Hıristiyanım, ne Musevi, ne Müslüman

Ne doğudan, ne batıdan, ne karadan, ne denizdenim

Ne doğanın taş ocaklarından ne de topraktan, ne sudan, ne havadan ne de

ateştenim Ne'Hindistan’dan, ne Çin’den, ne Bulgaristan'dan, ne de

Saksın'denim Ne iki Irak krallığından, ne de Horasan topraklarındanım

Yerim mekansızlıktır, izim issizliktir

Ne bedenden ne de ruh, ben ruhların rubundamm...

8

Sünni ulemanın, özellikle adalet alanındakilerin bu gibi öğretiler karşısında

Sofiler’i şüpheyle karşılamaları kaçınılmazdı. Onları panteist öğretilere inanarak

Allah'ın birliğini, azizleri ve kutsal yerlere ibadeti, İslamiyet'in puta tapma

yasağım çiğnemekle, büyücülükle itham ettiler. Allah ile bir olma

imkansız hedefini izlerken Allah’ın kanunlarına karşı gelmeleri ve başkalarını da

buna teşvik etmeleri, en yaygın suçlamaydı.

Derviş liderlerinin denetleyebildikleri ve istediklerinde ortaya

çıkarabilecekleri tehlikeli bastırılmış enerjilere karşı siyasi korkular da

duyuluyordu. Selçuklu ve Osmanlı sultanları zamanında derviş ayaklanmaları

olmuş ve bazen kurulu düzene önemli bir tehdit olmuşlardır. Devletin bir derviş

tarikatını benimseyip liderlerine ayrıcalıklı bir yer vermesi, büyük bir olasılıkla

bu yüzdendi. Mevlana’nın kurduğu Mevlevi tarikatı bunlardan biriydi.

Mevleviler tarikatlar işinde en konformist olanlardı. Taraftarları çoğunlukla

şehirli orta ve üst sınıftandı, öğretileri gelişmişti ve resmen onaylanmış

öğretilerden çok az bir sapma gösteriyordu. XVT. yy’ın sonunda Mevleviler,

Osmanlı sultanlarının gözüne girmişlerdi. İlk kez bir tarikat şeyhi 1648 yılında

Sultan Osman’ın kılıç kuşanma törenine katıldı. Sonraları da bazı tarikat şeyhleri

bu törenlere katılmışlardır.

Birbirinden çok farklı derviş tarikatları vardı ve aralarında re-Jkabet

bulunurdu. Bazen yenilik savunucuları olarak görülürlerdi. XVII.yy’da Osmanlı

İmparatorluğundaki dervişler, Sünni ulema tarafından müzik ve dans gibi fena

bir yenilik olarak suçlanan kahve ve tütünün yasal olduğunu savunmuşlardır.

XVIII. yy sonunda ve XIX. yy’ın başında İngiliz, Fransız ve Rus hakimiyeti

Transkafkasya, Hindistan ve Cezayir’e yayıldığında emperyalizme karşı halk

direnişi, yüzyıllarca iktidarı elinde tutan, her otoriteye boyun eğip bunu öğreti

olarak kabul eden ulema tarafından değil, derviş tarikatları tarafından

başlatılmıştır.

Eski bir Türk öyküsünde Müslümanlar’ın dervişlerle ilgili şüpheleri ve

dervişlerin Müslüman toplumundan şikayetleri anlatılmıştır: Dervişin biri birgün

zengin bir adamın evine gidip sadaka istemiş. Dervişin dindarlığından

şüphelenen zengin adam, ondan İslam’ın beş şartını sıralamasını istemiş. Derviş

kelimei şahadet deyip susmuş. Zengin diğerlerini bilmiyor musun diye sorunca,

derviş, “Siz zenginler hacdan ve zekattan vazgeçtiniz, biz yoksul dervişler de

namazdan ve oruçtan vazgeçtik, onun için geriye Allah’ın birliğinden ve Hz.

Muhammed’in onun peygamberi olduğundan başka bir şey kalmadı.” demiş.

Müslümanlar ve özellikle Müslüman devletinde yaşayan Museviler ve

Hıristiyanlar için din yalnızca bir inanç, ibadet ve komünal bir örgüt değildi.

Kimliğin temeli, bağlılığın öncelikli odak noktası, otoritenin tek yasal

kaynağıydı. İslam dünyasında Araplar, İranlılar ve Türkler gibi etnik milletler,

ayrıca Mısır ve Osmanlı sultanlarının ve İran şahlarının ülkeleri gibi devletler

vardı. Ancak geleneksel İslam devletlerinde bu düşünceler Avrupa’nın kültürel

ve siyasi yaşamında olduğu gibi önemli olmamışlardır. Milli liderler ya da

hükümdarlar dinin otoritesini ve kabul edilmiş savunucularını ortadan kaldırmak

şöyle dursun, kısıtlamayı dahi akıllarından geçirmemişlerdi.

13. BÖLÜM

KÜLTÜR

Ortadoğu dünyadaki en eski uygarlık bölgelerinden birisidir. Ortadoğu

uygarlığı, Hindistan ve Çin gibi başka eski uygarlıklarla karşılaştırıldığında,

Ortadoğu sahnesinin diğerlerinden belirgin bir şekilde farklı iki özelliği çok açık

bir şekilde görünür.

Bu özelliklerden biri çeşitlilik, diğeri de süreksizliktir. Çin tarihinin bin yılı

boyunca en eski çağlardan modem zamanlara dek bir süreklilik söz konusudur.

Arada birçok değişiklik olmakla birlikte, eski Çin ile modem Çin aynı dilin ve

yazının başka biçimlerini kullanmakta, aynı din ve felsefenin başka biçimlerini

izlemektedirler- Çin uygarlığının en eski kayıtlarından bugünkü Halk

Cumhuriyeti’ne dek, birçok yerel farklılıklar olmuş ama Çin uygarlığının tüm

alanlarındaki ortak özbilinç sürekliliğine devam etmiştir. Daha az olsa da aynı

durum Hindistan için de geçerlidir. Hint uygarlığı Çin’deki gibi kapalı

ve homojen olmasa da, birleştirici bir güç olmayı sürdürmektedir. Hindistan

uygarlığında ve Hindistan’ın antik çağlardan bugüne dek kendini süregelen'bir

varlık şeklinde görmesinde, Hindu dini, Nagari yazısı, Sanskrit klasikleri ve

kutsal metinleri önemli etkenler olmuşlardır.

Eski Ortadoğu’da bu şekilde bir birlik ve süreklilik bulunmuyordu. Antik

çağda da Ortadoğu uygarlıkları çok çeşitliydi ve Çin ya da Nagari, Konfüçyüs

felsefesi ve Hindu inançları gibi birleştirici ortak unsurlar yoktu. Ortadoğu

uygarlığı farklı yerlerde başlayıp farklı çizgilerde gelişmiştir. Ancak bu eski

farklılıklardan çok daha önemli olan bölgenin kültürel tarihinin süreksiz

olmasıdır. Hindistan ve Çin’de sürekli bir öğrenme geleneğiyle hâlâ geçmişlerine

ait belgeler korunarak öğrenilmeye devam edilirken, eski Ortadoğu kaybolup

unutulmuştur. Dilleri ölmüştür, yazılanları kimse okuyamaz. Tanrıları ve

ibadetleri az sayıda uzman ve bilim adamının bildiği çok uzaktaki antik bir

çağda kalmıştır. Hindistan ve Çin gibi kolektif bir adı olmadığından önce Batı

dünyasında, sonra dünyanın başka yerlerinde ve son olarak da bölge halkları

arasında “Ortadoğu” ve “Yakındoğu”, gibi kimliksiz, renksiz ve tamamen rölatif

isimlerle anılmaktadır.

Bölgenin sırasıyla Helenleştirilmesi, Romalılaştırılması,

Hıristiyanlaştırılması ve İslamlaştırılması sürecinde yaşadığı çok büyük

değişikler, eski Ortadoğu kültür ve geleneklerinin yok olmasının en önemli

nedenidir. Eski Ortadoğu’nun yazılı kültürünün büyük bölümünü yok eden bu

dört sürecin bugüne dek gelmiş izleri vardır. İslâmlaştırma VTI.yy’dan itibaren

bölgeyi biçimlendirmiştir. Mısır, Asur, Babil, Hitit, eski İran dilleri gibi en eski

diller terk edilmiş ve doğu bilimciler onları okuyup yorumlayarak önce tarihe,

sonra da bölgede yaşayan halklara tekrar bırakana dek hiç bilinmemiştir.

İslamiyet öncesi antik çağ ile görülen ilişki çok zayıftır ve İslami bir dirilişin

tehdidindedir.

Avrupa ile bir karşılaştırma yapılması daha açık olacaktır. Batı Roma

İmparatorluğu’nu yağmalayan barbarlar Roma devletinin en azından formlarını

ve yapısını korumaya özen göstermişlerdir. Roma nın dini olan Hıristiyanlığı

benimseyip, dili olan Latince’yi kullanmış ve kendi barbar yönetimlerini Roma

imparatorluk hükümeti ve hukukuna benzetmeye çalışmışlar, böylece de yasallık

kazanmak istemişlerdir. VII-VIII. yy’da Ortadoğu’da ve Kuzey Afrika’da

Hıristiyan Roma İmparatorluğu’nun.büyük bölümünü ele geçiren Müslüman

Araplar bu şekilde davranmamışlardır. Tam tersine kendi dinleri olan İslamiyet’i,

kendi dilleri olan Arapça’yı, kendi kutsal metinleri olan Kuran’ı getirip kendi

imparatorluk devletlerini kurmuşlardır. Bu devletin Müslüman olmayan

seleflerinden ve komşularından etkilenmesine rağmen, İslam hakimiyetinin

yükselişi, yalnızca bir kimlik temelini değil, bununla birlikte meşruluk ve otorite

kaynağı olan yeni bir devletin ve yeni bir toplumun başlangıcım göstermektedir.

Yeni kurulan İslam dünyasında Arapça, Helen dünyasında Yunanca’nın,

Avrupa’da Latince’nin, güney ve doğu Asya’da Sanskritçe ve Çince’nin rolünü

üstlenmiştir. Arapça bir süre devletin, hukukun, yönetimin, ticaretin, kültürün ve

günlük yaşamın dili olmuştur.

Tıpkı Hıristiyan ülkelerdeki gibi İslam ülkelerinde de eski düzen yani Arap

ve İslamiyet öncesi geçmiş çoğunlukla ayakta kalmıştır. Hıristiyan ülkelerdeki

durumdan farklı olarak, İslam ülkelerinde ayakta kalan geçmiş bir meşruluk

taşımıyordu. İslam Arapçasında, İslamiyet öncesi ve Arap öncesi geçmişten

kalan sözcüklere rastlanır. Genellikle bu tür sözcükler, yerini aldıkları konuşma

dillerinin özelliklerini korumuş olan bazı lehçelerde bulunur. Bu durum standart

klasik Arapça’da da görülür, hatta Kuran’da da birkaç tane vardır. Bölgede

kullanılmış daha eski dillerinden kalma sözcüklerin varlığı şüphelidir. Kalıntı

sözcükler çoğunlukla İslamiyet öncesi daha yakın geçme aittir.

Bu türden sözcükler klasik Arapça’nın ve Arapça ile şekillenmiş diğer İslam

dillerinin gelişiminde çok önemli rol oynamamalarına karşın, kültürel

adaptasyon süreci açısından önemli bir kanıttırlar. Kimya ve felsefe gibi

sözcükler kolayca tanınırken, Romalılar döneminde polis görevindeki “şurta”

(polis) ve Latince “exerdtus”dan gelen “asker” gibi sözcükler de çok açıktır.

Müslümanlar’a Kuran’ın ilk cüzünde gitmeleri buyurulan “el sırat el müstakime”

(doğru yol) ilginç bir örnektir: “sırat”, Romalılar’ın yolu “strata”dır ve İngilizce

Street sözcüğüyle akrabadır. Kimi sözcükler de çeviri yoluyla dolaylı olarak

alınmıştır. Örneğin klasik Arapça’da elektrik anlamına gelen “kahraba” sözcüğü

Pers kökenlidir. Aslında kahraba kehribar demektir ve bu anlamıyla da, Batı’da

Yunanca amber anlamındaki “elektron” sözcüğünün anlambilimsel gelişimini

gösterir. Mekke için kullanılan “Umm al-Qura’’nın (şehirlerin anası),

Yunanca’daki “metropolis”ten çevrilmiş olması mümkündür.

Bazı istisnalar dışında, Ortadoğu ve Kuzey Afrika'nın dil ve din haritası

Ortaçağ’ın sonlarına doğru bugünkü durumuna gelmişti. Arapça, Farsça ve

Türkçe olmak üzere üç dil vardı ve bu diller çeşitli ülkelerde ve çeşitli şekillerde

konuşuluyordu. Persçe (zaban-i Farsi), ülkenin Yunanca, sonra da Batı

ülkelerindeki adının türediği Fars veya Pers eyaletinin dili, İran’da (ülkenin eski

adı), Orta Asya’ya doğru doğuya, şimdiki Afganistan’ı ve Tacikistan

Cumhuriyetini de içeren bölgede kullanılıyordu. Tacik ve Afganistan’ın iki resmi

dilinden biri olan Dari de Farsça’nın türevleridir; İkincisi de İran ailesinden

gelen Paşti’dir.

Bu dillere akraba olan ve en batıdaki temsilcisi Osmanlı Türkçesi olan

Türkçe ya da Türki diller, Karadeniz’in kuzey ve güney kıyılarından Pasifik’e

kadar Asya’daki geniş bir alanda konuşuluyordu. Bu üç dilin beraberinde

kullanılan yerel diller de vardı. Arami ve Kıpti dilleri gibi eski kültürlerden

kalma ve genellikle Hıristiyan azınlıklar başta olmak üzere Müslüman olmayan

gruplarca kullanılan diller giderek azalmıştır. Berberice ve Kürtçe gibi bazı diller

de bugüne dek gelmiş olsalar da, yazıları olmadığı için yazılı bir geleneğin

istikrarına ve sürekliliğine sahip değillerdir. İbranice, Musevi azınlıklara ait bir

din ve kültür dili olarak ayakta kalarak, modem çağlarda konuşma dili ve

sonraları da milli dil olarak tekrar canlanmıştır. -

Klasik görüşe göre yalnızca edebiyat, uygar sanatlar arasında ve yalnızca

edebiyatçılar saygın kabul edilirdi. Gerek çalan gerekse de besteleyen

müzisyenler, köle ya da toplumsal olarak alt sınıftan, müzik de şiire eşlik eden

bir araçtı. Edebi bir bağlam içinde bulundukları için bugüne gelebilen çok az

sayıda müzisyen adı vardır. Görsel sanatlar da zanaatkarların işiydi. Çok eski

zamanlarda bunların çoğu Müslüman olmayanlardandı ve ele geçiren ülkelerin

yerel halkından toplanırlardı. İslâmlaştırmanın artmasıyla daha çok Müslüman

ressam ve mimar çıkmıştır ama Ortaçağ’ın büyük bölümünde onlarla ilgili

hiçbir şey bilinmemektedir. Yüzlerce yıl sonra, Osmanlı Türkiyesi ile Safevi

İranı’nda ressamlar saray çevrelerinde saygın bir konuma gelebilmişlerdir. Çoğu

isimleri, biyografik ayrıntıları ve ayırt edilebilen eserleriyle tanınmıştır ve

bazdan da okullar açarak ustalar yetiştirmişlerdir. Osmanlı döneminde

çoğunlukla askerlerden olan mimarların özel bir yerleri vardı. Sanatçı

yeteneklerinin yanında yöneticilik ve organizasyon da yaparlar, istihdam yapan

önemli kuruluşlarda yetkileri olur, devlet, din ve şehrin başlıca gereksinimleri

olan saray, kale, cami, han, ev, medrese, köprü, hamam ve pazar yerleri inşa

ederlerdi.

Gerek sarayların gerek de evlerin iç mekanlarında pek mobilya olmazdı. Eski

Ortadoğu’da yaygın olarak kullanılan masa ve sandalyeler Ortaçağ’da artık

kullanılmıyordu. Onların yerine göçebelerden kolayca sağlanan deri ve yün

kullanılıyordu.İç mekanlarda çoğunlukla halı, şilte ve minderler kullanılıyor,

dekorasyon için de tepsi, lamba ve tabak gibi çok miktarda madeni, cam ve

toprak eşya kullanılıyordu. Ortaçağ İslamiyeti’nin sanayi sanatlarının başlıcaları

dövme ve işleme madeni eşya, boyalı seramik ve camdır. Tekstil sanatının çeşitli

eserlerinin ve ince işlemeli ahşap paravan ve pancurların kullanıldığı iç mekanda

yer almışlardır.

Arap hakimiyetindeki dönemde ilk resimler dekoratif amaçlı olarak

yapılmıştır. Bugüne dek gelen Emevi saraylarındaki freskler bir kültür

sürekliliğinin canlı örnekleridir. Teknikleri ve dekoratif konulan ile Bizans ve

İslamiyet öncesi İranı’nın hâlâ canlı olan sanat geleneğine benzerler. Ancak

başka konularda da olduğu gibi eski gelenekler zamanla asimile olmuştur. Sonuç

olarak yeni bir şey, temsil ettiği uygarlık gibi eski geleneklerle zenginleşen ama

onların hakimiyetinde kalmayan, Araplar’ın yarattığı ve yönettiği, İslamiyet’e

adanmış bir siyasi toplumun Arap zevkinin ve İslami değerlerinin gereksinimleri

doğrultusunda bir sanat geliştirilmiştir.

Çıplak kadın figürlü eski freskler İslami olarak adlandırılamaz. Bunlar,

Bizanslı ressamların Hıristiyan kosmokratörünü çizerken kullandıkları pozda bir

Müslüman halifenin tasvirindeki gibi, eski konulan yeni amaçlara uyarlamaya

başlamışlardı. Kısa sürede, Müslüman duvar resimlerinde ve iç

dekorasyonundaki, çıplak figürler ve de insan figürlerinin yerine dekoratif,

özellikle de kaligrafik şekiller geçmiştir. Duvar resimlerinin tekrar ortaya çıkışı

yüzyıllar sonra, Safevi İran’ın saraylarında, kabul salonlarında ve sonra da

Osmanlı Türkiyesi’nde olmuştur. İleriki zamanlarda, İslam resmindeki pek çok

açıdan en önemli gelişme kitaplardaki resimlerdir. Bu sanat Araplar, daha çok da

İranlılar ve Türkler’de yaygınlaşmıştır.Müslüman resmi, insan yüzü ve

bedeninin resmedilmesiyle ilgili tereddütler giderildiği için portrelerden

oluşmuştur. Ancak heykel yasaktı ve insanların iki boyutlu portrelerine şüpheyle

yaklaşılırdı.

Türk ressamlar, Osmanlı sultanlarının resimlerini yapmışlardır. Başta Fatih

Sultan Mehmed olmak üzere, Avrupalı ressamlara portresini yaptıranlar da

olmuştur. Bellini’nin ünlü Fatih Sultan Mehmed tablosu Londra’da National

Gallery’de bulunmaktadır. Fatih Sultan Mehmed’in ölümünden sonra yerine

geçen dindar oğlu, Sultan Bayezid tablo başka tablolarla beraber satmıştır.

Osmanlı hükümdarları tarafından özel olarak yaptırılmış olsa da, sultanların

resmini yapmak resmen yasaktı. Birkaç istisna dışında, Müslüman hükümdarları

ne para ne de pul üzerine yüzlerini resmettirmemişlerdir. 1721 yılında Osmanlı

elçisi olarak Paris’e giden Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi raporunda şöyle

demiştir: “Buradaki geleneklere göre kral elçilere elmaslarla süslenmiş portresini

hediye olarak veriyor ama Müslümanlıkla resmin yasak olduğunu söyleyince

bana elmas kakmalı bir kemer hediye etti.” Mehmet Efendi aldığı hediyeleri

ayrıntılarıyla anlatmış, kralın ona gösterdiği resim galerisine yalnızca iki satır

ayırmıştır. Duvarlardaki tablolar onun kültürüne ait değildir. Öte yandan çok

daha iyi bildiği bir sanat biçimi olan gobleni daha çok anlatmıştır. Bir Avrupa

gobleninin gerçekçiliğinden çok etkilenmiştir-.

3

“Biri sevincini göstermek için gülüyor, öteki üzüntüsünü göstermek için

hüzünlenmiş görünüyordu. Biri korkuyla titriyor, diğeri ağlıyor, bir başkası bir

hastalığa yakalanmış görünüyordu. Yani, ilk bakışta herkesin ne durumda

olduğu anlaşılıyordu. Bu resimlerin güzelliği ne hayal edilebilir ne de

anlatılabilir."

İslam ülkelerindeki müzisyenler, bazı derviş tarikatları dışında, Müslüman

ibadetinde müzik yer almadığından, Hıristiyan müzisyenlerin, Kilise ve onun

yüksek makamlarındaki kişilerin korumasıyla elde ettikleri avantajlara sahip

değillerdi. Onlar için de sarayın ve zengin ailelerin koruması vardı ama sürekli

değildi ve güçlülerin kaprislerine bağlıydı. Müslüman müzisyenler standart bir

notalama sistemi oluşturamadıkları için eserleri ancak ezberlenerek

aktarılabilmiştir. Avrupa müzik geleneğiyle karşılaştırılabilecek bir klasik İslam

müziği korunamamıştır. İslam müziği ile ilgili olarak kalanlar, yalnızca genişçe

bir kuramsal edebiyat, yazarlar ve ressamların bazı müzisyenler ve müzik

olaylarını anlatımları, resimleri, eski müzik enstrümanları ve performanslardan

hafızalarda kalanlar olmuştur.

VI.yy’da klasik Arap şiiri, Arabistan yarımadası aşiretlerinin yarattıkları

ortak dil ve uzun zamandır Arap şiirinde en çok kullanılan anlatım biçimi olan

kasidenin geliştirilmesi sayesinde başlamıştır.

Gerek Batılı gerekse de Arap araştırmacılar, eski Arap şiirlerinin

çoğunluğunun özgünlüğünden şüphelenmişlerdir. Bugüne dek gelen metinlerden

özgün malzemeye sahip olanı çok azdır, bugünkü şekilleriyle VIII. yy'daki

neoklasik ya da romantik canlanma dönemi şairlerinin ve filologların eserleridir.

İslami dönem şiiri de bu eleştiriyi almıştır. Gerçekliği şüpheli olmayan çağdaş

şiir, Suriye’de Emevi halifeler zamanında görülmüştür.

Suriye’de saray şairleri ve şair halifelerin yazdıkları kasideler bu şiirlerin

büyük çoğunluğunu oluşturuyordu. Kimileri Emevi kasidesinin İslamiyet öncesi

kasidenin devamı, kimileri de bunun sonraki neoklasikçilerin bilinmeyen

geçmişe yansıttıkları bir model olduğunu ileri sürmüşlerdir. Emevi dönemine ait

kasideler, eski bir gelenek ve klişe olmuş bir üslup taşımaktadırlar. Özgün

haliyle bir övgü olan en eski kasidede aşiretinin sözcüsü olan şair, aşiretinin,

hayvanlarının ve kendinin erdemlerini ve başarılarını anlatırdı. Geleneksel

olarak kaside, göç mevsiminden önce göçebelerin bayramlarındaki şiir

yarışmalarında okunurdu. Terk edilmiş kamp alanına bakan şairin orada aşireti

ve sevdiğiyle geçirdiği mutlu günleri anlatan erotik bir girişle başlayan kaside,

övgünün başka aşamalarıyla devam ederdi. Emevi zamanı ve sonrasındaki saray

kasidesinde, aşiret değil hükümdar övülürdü.

Giriş kısmında sıkça yinelene bazı konular vardır. Şair terk edilmiş kamp

alanına gelir ve anılarının keyfine dalar' geride bıraktığı mutlu günlerine ağlar.

Onu arkadaşları teselli etmeye çalışır ve tükenmeyen kederi yüzünden kınarlar.

Genellikle şair ayrılık gecesinin uzamasından şikayet eder, yavaş gelen sabaha

sitem eder. Sevgilisi onu rüyada ziyaret edebilir ve hatta konuşarak onu

dayanılmaz bir uyanıklıkla baş başa bırakır. Giriş kısmında genellikle, komşu

aşiretteki sevgilisinin kampına yaptığı gece kaçamaklarını anlatılır. Bu kısım

biraz ağıt, biraz da övgüdür. Başka bir aşiretten, belki de düşman aşiretten olan

sevgilisini görmek için hayatını tehlikeye atarak onun olduğu yere ya da bir kum

tepesinin arkasında buluşacakları yere gitmek için çadırlar arasından gizlice

geçer. İkisi de nasıl bir tehlike içinde olduklarını bilirler, kadın namusunu

korumak isteyen kocası, babası ya da ağabeyinden ve sevgilisiyle arasını

bozacak dedikoduculardan korkar. Sonra da bu ikisine, sevgililere karşı kötü,

niyetli ama kamu ahlakının koruyucusu sansürcü (rakib) de katılır.

Kampın dağılması ayrılık teması ilişkilidir. İlkbaharın otlama mevsimi bittiği

için aşiret gidecektir. Çığırtkanı aşirete hazırlanmalarını duyurduktan sonra,

çadırlar sökülür, develer yüklenir ve aşiretler farklı yönlere giderek aşığı

anılarıyla yalnız bırakırlar. Korkulan bu günün gelişinin, belirtileri de vardır, sert

sesiyle sevgilinin gideceğini haber veren ayrılık kuşu karga sürüleri gibi.

Aşk şiirleri, klasik İslam şiirinin en iyi temsilleridir. Evrensel konusu

nedeniyle başka kültürlerden olanların da buna erişebilmesi çok kolaydır. Bu

şiirler, sevgililerin buluşup ayrıldıkları değişen toplumsal içeriğiyle kültürel tarih

gibi toplumsal tarihin sahnelerini de yansıtır.

Emeviler zamanında geleneksel kasidenin yam sıra, yeni bir aşk şiiri türü

olarak Hicaz’ın erotik şiiri ortaya çıkmıştır. Araplar’ın büyük fetihleriyle elde

ettikleri servetler, başta Medine olmak üzere, Hicaz'ın şehirlerinde zengin,

kültürlü, zevke düşkün ve sınır tanımayan bir grup ortaya çıkmıştır. Şaşaalı

aristokrasinin eğlence merkezi haline gelen kutsal şehirdeki zenginlerin

evlerinde köle kızlar, şarkıcılar ve dansözler, din savaşçılarının sefih oğullarının

ilgisini çekmek için özgür Arap kadınlarıyla bir rekabete girmişlerdir.

Yalnızca birkaçı bugüne gelebilmiş Hicaz’da yazılmış bu erotik şiirlerin

incelenmesinde bazı zorluklar vardır. İsimleriyle tanınmış olan şairlerden çok

azmin divanı kalmıştır, pek çoğu daha sonraki yıllardan kalma antolojilerde ve

edebiyat tarihlerinde parça parça dağınık olarak yer almıştır. Geleneğin dönemin

kişilerine ve serüvenlerine düşürdüğü romantik gölgeyle, bu şiirlerin

gerçekliğinin belirlenmesi de özel bir sorun olmuştur. Bunların çoğunun

kasidelerin kalan parçalan ya da tam bir şiir olup olmadığı belli değildir. Bu

şiirlerin konulan kasidenin giriş bölümüne benzemekle birlikte, bazı farklılıkları

bulunur.Çöl sahnesindeki macera, yerini şehirde başka bir evin hanımıyla

yaşanana bırakır. Şair, özgür bir Arap kadınından kasidedeki gibi üstü kapalı söz

eder, kadının adını gizler ve iffetini över. Köle ve meyhane kadınlarından da

açıkça söz eder.

Erkeğin cinsel gereksinimleriyle ilgili cömert hükümleri olan İslam hukuku,

yasak aşk konusunda çok serttir. Bu durum, İslamiyet öncesi aşiretlerinin özgür

yaşamlarına kısıtlama getirmiş ve aşk şiirinin aşırılığım önlemiştir.Halife

Hz.Ömer’in erotik şiiri yasaklamış olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla, şairlerin

iffete karşı saygıları artmış, böylece daha çok karşılıksız aşk acısı konusu

kullanılmıştır. Övünen, duygusuz sevgilinin yerini uzaktan hayranlık duymakla

yetinen iffetli kişiler almıştır.Bu kişiler, sonraki yüzyılda oğullarının karşılıksız

aşk nedeniyle öldüğü söylenen Udra aşiretinden gelen Udri adıyla anılmıştır.

Udri şair de geleneğe uyar, geceleri gizlice sevgilisinin .çadırına gider ama

bir gülücük, bir dokunuş ya da bir sözcükten başka bir şey beklemez. Udriler’in

sözde “platonik” aşklarının gerçeğe ne kadar uygun olduğu tartışılır. Fransız

araştırmacı Regis Blachere, Udriler ile klasik kaside yazan çapkınlar arasında

pek fark olmadığını düşünmektedir. Arap araştırmacısı Kinani’nin,Udri temasını

şehvetli aşk ile yeni dinsel ahlak arasında bir uzlaşma şeklinde tanımlaması

oldukça isabetlidir.

İslam tarihinde yeni bir çağ başlatan Emeviler’in yerine Abbasi halifelerinin

geçmesi ve başkentin Suriye’den Irak’a taşınması, Arap şiirinde de aynı etkiyi

yaratmıştır. İmparatorluğa Arap fatihlerinin aşiret aristokrasisi yerine kozmopolit

yönetici seçkinler ve toprak sahipleri hakim oldu. Bağdat’ın hiyerarşisi artmaya

başlayan sarayında aşiretlerin baş reisleri yerine, doğulu bir hükümdar

bulunuyordu. Arap zevkleri ve gelenekleri, başta bir Arap hükümdar olduğu,

Arapça devletin, toplumun ve kültürün tek dili olmaya devam ettiği halde,

tartışmasız egemen durumda değildi. Arap kadım sarayda ve şehirdeki eski

yerini ve özgürlüğünü kaybederek hareme kapatıldı. Muhafızlar ve harem ağaları

yüzünden gizli ziyaretler imkansız olmasa da tehlikeli hale geldi. Artık köle

kızlar ve cariyeler bunu gereksiz kılıyordu. Arabistan'ı hiç görmemiş şehirli

şairlerin hayali kamp yerleri için üzülmeye ve hayali sevgililerini övmeye devam

etmesiyle eski edebi modalar biraz daha sürdü. Geçmişteki kimi konulan gerçek

duruma uydurmaya çalıştılar. Söylenene göre, Bağdatlı bir şair, şehirli bir kadına

yazdığı kasidede klişe ifadelerle ondan, teselli etmesi için özlem dolu yalnız

gecelerinde rüyalarına gelmesi için yalvarır. Kadın da üç altın dinar gönderirse

bizzat gelip onu teselli edeceğini bildirir.

Arap şiirinde yeni rüzgarlar esmeye başlamıştı. İslamiyet’i seçenler arasında,

fatihlerin dilini ve dini benimsedikleri halde, geleneklerini hor gören îranlılar

bulunuyordu. İranlı şairler de Arap şiirine yeni temalar ve modalar getirdiler ve

aşk şiiri bunlardan biriydi. Bu şiirlerde genellikle bir köle kıza, özellikle de

* şehir toplumunun dişi unsuru cariyelere hitap ediliyordu. Bu şiir türünde

gizliliğe önem verilmediği için gizli buluşma ve ayrılma başka bir bağlamda

karşımıza çıkar. Müslümanlıktaki zina yasağı etkisini sürmemişti ama alkol

yasağı sürüyordu. Bu yüzden de şair gizli buluşma ve ayrılmasını kadınlar yerine

alkol şişesiyle yapıyordu.

İslam’daki alkol yasağına rağmen, Arap şiirinde yer alan şarap, İslamiyet

içinde gelişen İran ve Türk şiirinde çok daha fazladır. Müslümanlar için geçerli

olan şarap içme, üretme ve satma yasağı, Müslüman devletin Müslüman

olmayan vatandaş-lan için geçerli değildi. Bu yüzden içki içmek isteyen

Müslümanlar kafirlere gitmek zorunda kalıyorlardı. Arap şiirindeki Hıristiyan

manastırı ve Pers şiirindeki Zerdüşt tekkesi meyhane çağrışımlarıdır. Genel

olarak birleştirilen aşk ve şarap konulan, özellikle îran ve Türk şiirinde, kimi

zaman dini bir önem kazanmaktadır. Sofi şairlerinin kullandıktan Baküsçü ve

erotik göstergeler insanın Allah ile mistik birliğini simgelemektedir.Erotizmi dini

amaçlarla kullanmanın Tevrat’ta Neşideler Neşidesi’ndeki Musevi-Hıristiyan

geleneğince bilinen daha eski örnekleri de vardır.

Av şiirleri, özellikle Türkler ve îranlılar da kültürel bilgi açısından zengin bir

başka türdür. Bu şiir türünün avcılığın artık başlıca besin sağlama kaynağı

olmamasından çok sonra bile önemli bir kültürel, toplumsal ve askeri işlevi

olmuştur. Helenistik dünyanın oyunları ve atletizm yarışmaları îslami yönetimde

kaldırılmıştı. Güreş, deve ve at yarışları, deve ve horoz dövüşleri bir ölçüde halkı

eğlendiriyor, at binmek ve ok atmak gibi askeri sanatlar askerlere mesleki

beceriler sağlıyordu. Ancak avlanmak, spor modem çağda gelişinceye dek

egzersiz, eğlence ve yararlı eğitimin birleştiği en popüler alandı. Büyük kraliyet

avları, süresi, sayısı ve boyutu açısından özel bir değeri taşıyordu. Modem çağ

öncesinde bu avlar, modem orduları savaşa hazırlayan savaş oyunlarına ve

manevralara en yakın çalışmalar olarak, yönetme ve örgütlenme, ikmal ve

malzeme, hareket, komuta ve denetim, başka bir deyişle savaş

deneyimi kazandırıyordu.

Bu. etkinliklere edebiyatta büyük ölçüde yer verilmiştir. Şairler at, deve ve fil

gibi binek hayvanlarım, kılıç, yay, mızrak gibi silahlarını, şahin, köpek gibi

avlanma yardımcılarıyla avlarını ayrıntılı olarak anlatırlardı. Dostluk, rekabet,

avcıların aşkları, kovalamacanın verdiği heyecan, öldürmenin verdiği zevki

ve avdan sonraki eğlence konularına ayrıntılarıyla yer verirlerdi.

Şiirin toplumsal ve siyasi açıdan önemli bir işlev taşıyordu. Çoğu şairin

geçim kaynağı, hiciv, özellikle de övgüydü. Henüz gazetecilik, reklamcılık,

propaganda ve halkla ilişkilerin olmadığı zamanlarda bunların tümünü şairler

üstlenirdi. Bu durum şairler için yeni değildi. Roma İmparatoru Augustus’un

saray şairlerinden bazılarının eserleri genel olarak Roma İmparatorluğu’nun,

özel olarak da Roma imparatorunun halkla ilişkiler çalışmalarıydı. Şüphesiz

durum çok daha önceki hükümdarlar için de böyleydi. Şairlerin hükümdarlarını

övdükleri kolayca ezberlenip ağızdan ağza gezen beyitlerle ülke çapında onların

imajlarını geliştirdikleri İslami Ortaçağ’da övgü sanatı en doruk noktasına

çıkmıştır.

Şiirsel propagandanın olumlu etkisi olduğu gibi olumsuz etkisi de söz

konusuydu. Hiciv sözcüğünün Arapça’daki karşılığı "hica" sözcüğünün

Tevrat’taki, büyü yapmak anlamındaki “hegeh” sözcüğüyle yakınlığı ilginçtir.

Hiciv yalnızca hakaret ve yerme anlamı taşımaz, bunu pratik bir amaca yöneltir.

Aşiret hicivcilerinin düşmanca propagandaları daha eskilere, hatta İslamiyet

öncesine dayanır. Hz. Muhammed’in hadislerinden şiirsel propagandanın

tehlikesinin ve öneminin farkında olduğunu görüyoruz. Şiire karşı genel bir

hoşnutsuzluk vardı, örneğin en önemli Arap şairlerinden İmr el-Kays için

“cehennem yolundaki liderleri” deniyordu. Bu hoşnutsuzluğa rağmen

Hz.Muhammed ona şiirle saldıranlara tuttuğu hicivci ile yanıt vermiştir. Bir

defasında da hicivi yazan kişi ile birlikte şiiri okuyan şarkıcı kız öldürülmüştür.

İslami çağın ilk yüzyılında saray şairleri tutan Emevi halifelerinden sonraki

tüm Müslüman hükümdarlar da bunu yapmışlar ve uygulama yalnızca

hükümdarlara özgü olmamıştır. Başka makamlardaki kişiler de halkla ilişkiler ve

reklam çalışma-lan için şair tutmuşlar ve böylece şairlik kabul gören bir meslek

haline gelmiştir. Edebiyat tarihlerinde bu şairlerin ödüllendirilmesiyle ilgili

ayrıntılı pek çok bilgiye rastlanır. Ödül genellikle makam sahibinin durumu ve

şairin yeteneğine bağlıydı. Benzeri mesleklerde olduğu gibi aynı ürün yeniden

kullanılabilir, bir hükümdar için yazdığı bir şiiri, işvereni değiştikten sonra,

başka birine satabilirdi. Şairleri korumalarıyla, yani yaygın propaganda

çalışmalarıyla ünlü olan hükümdarlar vardır.X.yy’da Kuzey Suriye’de Hamdani

Beyi Seyf el-Devle oldukça büyük bir şair kadrosuna sahipti. Bu şairlerin,

dikkatsiz tarihçileri yanıltmalarıyla bugün bile onun için çalıştıkları söylenebilir.

Fatımi halifelerin onlardan beklenilebileceği üzere, Fatımi dünya görüşünü ve

Abbasi halifelerine karşı Fatımi davasını yayan ideolojik şairleri bulunuyordu.

Tarihçilerin resmi şairlerin listelerini verdikleri de olmuştur. Ortaçağ’ın daha

sonraki zamanlarından Mısırlı bir ansiklopedi yazarı, Fatımiler’in saraya bağlı

şair bir kadrosu olduğunu ve bunların iki gruba ayrıldığını yazmıştır. Bu

gruplardan biri Sünniliği öven Sünni şairler, diğeri de İsmaili imamına uygun

daha aşırı övgüler yapan İsmaili şairlerdir.

Çeşitli mezheplerden olan kişiler, isyancılar, siyasi ve başka grupların

kullandıkları şiirsel propaganda, kişisel çıkarlar için de kullanılmıştır,IX.yy Arap

şarkı kitabı Kitab el-Aghanil’de yer alan iki örnekte şiirin ekonomik amaçlara

hizmet ettiği de görülmektedir. Anlatılan bir öyküye göre, VIII.yy’da Irak valisi

kamu sulama sistemini genişletmek için bir araziye zorla el koymuş ve toprak

sahibinin adına hareket eden ünlü şair Farazdak, valiyi baskıcılıkla suçlayan ve

ona saldıran bir şiir yazmış. Bu olayın nasıl sonuçlandığı ve şaire ne kadar ücret

ödendiği bilinmemektedir. Aynı kaynaktan başka bir öykü de tamamı

anlatılmaya değer ölçüde ilginçtir:

2

“Peçe satmak için Medine'ye giden Kûfe’li bir tüccar, siyah olanlar hariç

tüm peçeleri satmış. El-Darimi’nin arkadaşı olan tüccar bunu ona anlatmış. O

günlerde şiiri ve müziği bırakıp inzivaya çekilmiş olan El-Darimi, tüccara

"Sen hiç düşünme, ben sana onları da satırım " demiş ve şu dizeleri yazmış:

Git sor siyah peçeliye Ne yaptın dindar imama?

Namaz için cübbesini toplamıştı Sen cami kapısında göründüğünde

El-Danmi'nin bestesini de yaptığı,şiiri çok ünlü olmuş ve herkes onun

inzivadan çıkıp tekrar şiire başladığını düşünmüş. Medine'deki tüm kadınlar

siyah peçe almaya başlamışlar, Iraklı tüccar da elindeki siyah peçelerin

hepsini satmış. Bu olaydan sonra, El-Darimi yeniden inzivaya çekilmiş. ”

Bu, şarkılı reklamın bilinen ilk örneği sayılabilir.

Ortaçağ’da Araplar tarafından öykülü şiirlerin kullanımı yaygın değildi.

Ortaçağ Avrupası’ndaki ve klasik antik çağdaki destan ve baladlarla

kıyaslanabilecek, resmi edebiyat sayılmayan vezinli ve vezinsiz uzun popüler

aşk öyküleri ve bazı savaş parçaları dışında bir esere rastlanmaz. Destanın İslami

Ortadoğu’da tekrar doğması, İslam öncesi Pers şiir parçalarının eski Pers epik

geleneğinin bulunduğu İran’da olmuştur. Kısmen Pers milli kültürünün tekrar

uyanması ve yeni bir Müslüman İran dilinin ortaya çıkması, bu geleneğin tekrar

canlanmasını sağlamıştır. X.yy şairi Firdevsi’nin eski İran’ın tanrılarının ve

kahramanlarının serüvenlerini anlattığı uzun şiiri Şehname, Pers-Türk

kültüründeki yeri Batı’daki İlyada, Odise ve Eneid'e benzerdir. Batıdaki

benzerlerinde de olduğu gibi Şehname’nin de taklitleri olmuş, Farsça ve Türkçe

çeşitli kalitelerde destanlar yazılmıştır. Orta Asya Türk halklarının kahramanlık

şiirleri Türkçe olanların önemlileridir. Genellikle bir kitabın tamamı

uzunluğunda, çoğunlukla da mutsuz aşıkların serüvenleri, Türkler ile İranlılar’ın

yaygın olarak kullandıkları bir başka anlatım türüdür. Tüm bu aşklar ve destanlar

Müslüman kitap resimleme sanatına büyük ölçüde ortam sağlamışlardır.

Arapça’da olay ya da oturum anlamındaki “Makama” tamamen Araplar’a

özgü bir edebi türdür. Makama çoğunlukla hayali bir anlatıcı ve bir kahramanın

konuştukları makamat koleksiyonundan bir parçadır. Bunlar konuşma ve

anlatım, vezin ve nesir, vaaz ve tartışma ve mizahla ele alman büyük ölçüde

toplumsal yorum içerirler. Makamat koleksiyonları arasında Arap edebiyatının

şaheserleri bulunur. Farsça ve İbranice’de makamat taklit edilmiştir ama

karakteristik Arap biçimi korunmuştur.

Farsça ve Türkçe şiirler tamamen İslami’dir. Benzer biçimde büyük oranda

îslami olan Arap şiiri, en erken ve en geç dönemlerinde önemli bir Hıristiyan

nitelik taşımıştır. Sayılan az olmakla birlikte Arapça yazan Musevi şairler de

olmuştur. Genel olarak Musevi şairler, yalnızca din, bilim ve edebiyat dili

olan İbranice ile lirik ve dini şiirler yazıyorlardı. İslam ülkelerindeki

İbrani şiiri yapı, konu ve edebi gelenekler açısından Arap örneklerine benzer.

Makama dışında klasik Arapça’da başka edebiyat türler de vardı. Deneme

sanatı oldukça gelişmiş bir düzeydeydi. Roman olmayan alegorik öyküler, daha

hafif bir eğlendirici edebiyat türüydü. Bu öyküler hayali oldukları halde,

halifeler döneminde çeşitli bölge ve toplumsal düzeylerdeki yaşamı canlı bir

şekilde yansıtırlar.

Mizah bu edebiyatta önemli bir yere sahiptir. Sivri anekdotlar ve hazır

cevaplılık Ortaçağ Arap yazarlarının başlıca özellikleriydi. Arap edebiyatının en

kutsal olanları da dahil olmak üzere her türüyle hafiften hafife alay etmek için

hicvi kullanırlardı. Buna örnek vermek gerekirse; halifeler döneminde,

tıpkı başka yerlerde ve rejimlerdeki gibi devlet memurlarının ağır ve sık

tekrarlarla dolu bir üslupları vardı. XI. yy’daki ‘'komik hatalar”

koleksiyonundaki Halep prensinin öyküsü şöyledir: Prense bağlı olan Antakya

valisinin biraz safça olan sekreteri, iki Müslüman gemisinin tüm mürettebatıyla

battığını efendisi adına prense şu şekilde iletmiştir: “Esirgeyen ve Bağışlayan

Allah adına. Allah, Prens’e kuvvet versin ki iki kayık, yani iki gemi, girdap, yani

dalgalar yüzünden, devrildi, yani battı ve herkes kayboldu, yani öldü.” Halep

prensi de valisini şöyle yanıtlamış: “Mektubun bize geldi, yani ulaştı ve biz onu

anladık, yani okuduk. Sekreterini döv, yani ona vur ve yerine başkasını getir,

yani onu kov, çünkü o ahmak, yani aptaldır.Hoşçakal, yani mektup bitti. ’’

3

Diğer bir öykü de şöyledir: Hicri birinci yüzyılda komik öyküleriyle

ünlenmiş Ashab adındaki kişiye, niçin iyi bir Müslüman gibi hadisleri

anlatmayıp boş şeylerle uğraştığını sormuşlar. Ashab da kendisinin de hadisleri

bildiğini söylemiş. Onlar da birini anlatmasını istemişler. O da hadisin kimin

ağzından söylendiğinden başlayarak geleneksel bir şekilde anlatmaya başlamış.

“İbn Ömer’den duyan Nafı bana şöyle anlattı: Allah'ın elçisi, Sahip olanların

Allah'ın seçilmiş kullarından olduğu iki nitelik vardır, demiş." Dinleyenler bunun

gerçekten doğru bir hadis olduğunu belirterek bu iki niteliğin ne olduğunu

sormuşlar. Ashab, “Nafi birini unutmuştu, ben de diğerini unuttum," yanıtını

vermiş.

4

Eğlence edebiyatı da klasik Arap edebiyatının diğer türleri gibi Türkçe’ye ve

Farsça’ya geçerek biraz farklı biçimlere dönüşmüştür. Alegori ve öykü epeyce

gelişmişti. Öte yandan deneme türü daha az mizahi ve daha çok ahlakçı, didaktik

nitelikteki daha ciddi ve daha dürüst bir toplumun anlatımları olmuştu.

Tiyatro büyük olasılıkla antik çağdaki putperest törenlerle

ilişkilendiıüdiğinden, İslâmî Ortaçağ’da Ortadoğu’da yok olarak sonraki birkaç

yüzyıl bir daha ortaya çıkmamıştır. Pandomim, meddahlık, palyaçoluk olmak

üzere dram sanatlarının yaygın bazı unsurları vardı. Aktörlerce doğaçlama

söylenen metinlerle kısa komik sahnelerden izler de vardır. Genellikle bunlar

sıradan halkın popüler eğlenceleriydi, sarayda daha seçkin gösteriler oluyordu.

Ne var ki bu seçkin gösteriler kimi zaman daha çirkin bir amaca hizmet

edebiliyordu. XII.yy’da Bizans prensesi Anna Komnena, Selçuklu sarayındaki

aktörlerin gut hastalığı olan babası Aleksios Komnenos ile alay ettiklerini

söylemiştir:

5

"Barbarlar, hünerli aktörler onun acılarıyla dalga geçtiler. Gut hastalığı

alay konusu haline geldi. Doktor ve hemşire gibi rol yaptılar ve impara-tor’u

bir yatağa yatırarak onunla dalga geçtiler ve kahkahalar attılar. ”

XV. yy’da Bizans imparatoru II. Manuel Paleologos, Osmanlı sultanı

Bayezid’in sarayına yaptığı ziyaretini anlatırken aktörler, müzisyenler, şarkıcılar

ve dansözlerden söz etmiştir.

Bir anlatımı ve hemen hemen hazır bir metni olan oyun, ilk kez XIV. yy’da

özellikle Mısır ve Türkiye’de görülmüştür. Bu oyun türünde karakterler

kuklalarla ya da bir perdeye yansıtılan gölgelerle canlandırılır ve kuklacı

tarafından konuşturulurdu. Genel olarak komik bir içeriği olsa da sert bir

toplumsal ya da siyasi yorum içerirdi. Metinleri bugüne dek gelen bu tür oyunlar

vardır ve bazılannın yazarlarının adlan da bilinmektedir.

Antik çağdan itibaren kuklalar vardı. Ortadoğu ülkelerinde daha popüler olan

gölge oyunlannın Doğu ve Batı Asya arasında yeni iletişim kanallan açan

Tiirkler ya da Moğollar döneminden, Doğu Asya’dan gelmiş olması

muhtemeldir.

Avrupa’dan, özellikle de XV. yy sonunda ve XVI.yy başında İspanya’dan

göçen Museviler'in eseri olduğu kesin olan ve aktörlerin hazır metinlere göre

oynadıkları tiyatro, Osmanlı döneminde görülür. Musevi, sonraları Ermeni ve

Rum gibi Hıristiyan gruplarının sarayda ve başka kutlamalarda

muhtemelen Türkçe olarak oyunlar oynadıkları bilinmektedir.

Ancak tüm bunların çok sınırlı etkileri ve boyutları vardı. Bir sanat dalı

olarak tiyatronun ortaya çıkışı XIX. yy’da Avrupa etkisiyle olmuştur.

Şiileriin Hz. Hüseyin ve ailesinin Kerbela’da şehit olmasını temsilen, olayın

yıldönümü olan Muharrem ayının onuncu gününde gerçekleştirilen “taziye” çok

çarpıcı bir başka dramatik gösteri türüdür. Taziye, modem Şii dini törenlerinin

temeli olmasına karşın çok yeni bir türdür, en eski olanları XVIII. yy sonlarından

kalmıştır.

Çoğunlukla eğlendirmek yerine, bilgilendirmek ve eğitmek i. için yazılmış

olan klasik nesir edebiyatının önemli bir kısmı geçmişe ait tarih, edebiyat tarihi,

biyografi gibi bilgileri aktarmak ve korumak üzere yazılmıştır. İslamiyet bir din

ve uygarlık olarak en başından itibaren güçlü bir tarih duygusu taşımıştır. XV. yy’daki

Mısırlı bir bilgin “tarihi” savunurken Allah'ın da tarihi anlattığını belirtmiştir ki,

aslında Kuran’da pek çok tarihi öykü vardır. “Peygamberlerin senin kalbini

güçlendirecek öykülerini sana anlatıyoruz. Böylece gerçeğin bilgisini,

müminlere de öğüt ve uyan getiriyoruz” (Kuran 11:120). Eski hadisler Hz.

Muhammed’in vahiylerinin tarihsel sıralamasının tamamını bilen ve

insanoğlunun yaratılışından kıyamete kadarki konumunun farkında olanlarla

ilgilidir. Hz. Muhammed’in görevi tarihte bir olaydı; amacı ve anlamı hafızalara

ve kayıtlara alınarak korunmuş ve aktarılmıştır.

En başından beri tarihteki alacakları yerlerin farkında olan Müslüman

hükümdarlar, geleceğe bırakacakları eylemlerinin kayıtlarına çok önem

vermişlerdir. Hem kendilerinden önceki hükümdarların yaptıklarıyla

ilgilenmişler hem de kendilerinin yaptıklarıyla ilgili kayıtların onlardan sonra

geleceklere kalmasını istemişlerdir. Hz. Muhammed ve ashabının biyografileri

ve Arap aşiretlerinin kahramanlık destanlarının yazılmaya başlanmasıyla tarih

yazımı başlamış, sonrasında da en ilkel bölgede-kiler de dahil olmak üzere,

hüküm süren tüm Müslümanlar hanedanlardan bir tür tarih kalmıştır. Tarih

yazımı bazı ülkelerde İslamiyet ile birlikte başlamıştır. Şiilerin görüşü farklı

olmakla birlikte, Sünni Müslümanlar’a göre Allah'ın cemaati, Allah'ın insanlık

için tasarladıklarının somutlaştırılmasıydı ve O’nun ilahi rehberliğinde Allah’ın

amacının işleyişini gösterirdi. Tarih, bu açıdan dinin en derin sonınlannda ve

hukukun en pratik konularında otorite bir rehber olması nedeniyle doğru

bilinmeliydi.

Özede Müslüman açısından kendi tarihi önem taşıyordu. Müslüman olmayan

ülke ve toplulukların tarihleri ne bu tür bir rehberdi ne de böyle bir değerleri

vardı. Bu yüzden de Müslüman'tarihçiler, Hıristiyan Avrupa’da ya da başka bir

yerdeki

Müslüman olmayan tarihi ya da kendi Hıristiyan, Zerdüşti ve diğer

Müslüman olmayan atalarının tarihlerini önemsemezlerdi. Kuran’da ve

hadislerde eski tarihte önemli olan şeyler korunmuş, geri kalanı tarihe gömülerek

unutulmuştu.

Muazzam bir zenginlik, çeşitlilik ve genişlikteki İslami Ortadoğu’nun tarih

yazımı, imparatorluk, yerel, bölgesel ve evrensel tarihi, geçmişin ve günün

tarihini, biyografileri ve az sayıda otobiyografileri, askerler, devlet adamları,

nazırlar, şairler, bilim adamları, mistikler, yargıçlar ve ilahiyatçıların tarihçelerini

kapsamaktadır. Bunlardan başka da tarih yazım türleri bulunur. İslamiyet öncesi

kahramanlık tarihi geleneğinde putperest Araplar’ın savaşlarını ve baskınlarını

anlatan öyküler bulunur ve Hz. Muhammed’in putperestlere seferleri ve ilk

Müslümanların büyük fetihleriyle yeni bir biçime dönüşmüştür. Sonraları da

övgü ya da propaganda halini alan bu tür tarih yazımı, kimi zaman da

Selahaddin’in Arapça biyografisindeki ve Kanuni Sultan Süleyman'ın

fetihlerinin Türkçe yazımlarındaki gibi destanımsı bir biçime dönüşmüştür.

Hukuksal, hatta bir anlamda da teolojik tarih yazımı türü de vardır. Bu tür

tarih yazımı, Hz. Muhammed’in sözleri ve eylemlerinin ve “doğru yoldaki”

halifelerinin kayıtlarını ve özellikle kamu siyaseti konularında Şeriat’ın

korunmasına hizmet eden örnekler olarak sunar. Tarih yazımı, Abbasiler

zamanında daha gelişmiş ve edebi bir biçiminin, sayılan hızla artan memurlara

yönelik olmuştur. Bu biçimler, onlara daha az dindar, daha pratik, bürokratik ve

Müslüman olmayan ve özellikle de İran örneklerini içeren farklı hükümet

örnekleri sunmak için kullanılmıştır.

Bir dönem, bölge ve yazarı dikkate alınmaksızın, İslami tarih yazımının

tamamı Arapça olmuştur. Ortak İslam uygarlığında ortaya çıkan yeni edebi

dillerle, şiir, edebiyat ve tarih yazımında kültürel öz bilincinin yeni şekilleri

ortaya konulmuştur. Bununla birlikte başka değişiklikler de olmuştur. Sünni

İslam X.ve XVI yy’da mücadele ettiği üç büyük düşman karşısında çoğunlukla

zafer kazanmışlardır. Hıristiyan haçlıları püskürtmüşler, dinsiz Moğollar’ı

İslâmlaştırarak asimile etmişler ve Şii muhaliflerini bastırmış ya da yola

getirmişlerdir. Tüm bu gelişmelerle birlikte yaşanan büyük Sünni canlanışı

sürecinde uygarlık biçim değiştirmiş ve kültürel yaşam yeni yollarda ilerlemeye

başlamıştır. Gerçekleşen değişiklikler, edebiyata, özellikle de tarihi edebiyata

açık olarak yansımıştır. Devlet memurunun eğitiminin önemli bir parçası

durumundaki tarih bir ölçüde bu görüşle yazılmış olmalıdır. Öte yandan, Abbasi

zamanındaki bilgili ve nazik memur, Selçuklu sonrasının medrese öğrenimli

dindar memurundan çok farklıydı. Ortaçağ sonlaRInda, çağdaşlaRI arasında,

çoğu önemli Arap tarihçisinin asıl ilgi alanı ve ünü, genelde dini bilimlerde

olmak üzere tarihten başka alanlarda olmuştur. Tarihin asla medrese müfredatına

girmemiş olmasına karşın, tarihçi medrese mezunu olmaya başlamıştı.

Bu değişiklik çok önemlidir. Başta Osmanlı İmparatorluğu ve İran olmak

üzere, savaş sonrası dönemdeki daha kalıcı ve istikrarlı monarşilerde tarih yazma

işi devletin ilgi alanına girmiş, tarihçi, devletin himayesinde alınarak devlet

tarafından istihdam edilmiştir. Böylece tarihçinin, öncelikle gerçeklere

önem veren ve bunları yorumlarken dürüst olması gereken bir hadis toplayıcı

özelliği taşıdığı zamanlardaki gelenekçi anlayışı azalmıştır. Öte yandan, bazı

farklılıkları olmakla birlikte eski gelenekler devam etmiştir. Osmanlı

İmparatorluğundaki imparatorluk tarihçisi unvanındaki önemli tarihçiler,

hükümdarlarının başarı ve erdemleri ile birlikte, başarısızlık ve eksikliklerini

de anlatmışlardır. Osmanlı tarihçilerinin XVII.yy'dan sonra yaşanan Osmanlı

yenilgileri karşısındaki eleştirel yaklaşımları bilimsel dürüstlük açısından önemli

bir örnektir.

Ortaçağ İslamiyet’inde başka ilimlerde de gelişmeler olmuştur. İslamiyet,

Hıristiyanlığın tersine, özgün dilini bilmeyenlerin de okuyabilmeleri için

Kuran’ın çevrilmesini teşvik etmiyordu. Müslüman otoritelerinden bazıları

çeviriyi dine karşı gelmeye ve dine küfüre eş gördükleri için Kuran’ın Türkçe,

Farsça ve öteki İslam dillerine resmi çevirileri yapılmamıştır. Yorum adı altında

resmi olmayan bazı çeviriler yapılmıştır. Müslümanlar, anadilleri başka olsa da,

Kuran’ı kesinlikle ve yalnızca Arapça olarak okuyup incelemek zorundaydılar.

Bu durum, sözlük ve dilbilgisi araştırmalarının gelişmesini sağlamıştır. Bu

araştırmalar, öncelikle Kuran’m tüm müminlerce anlaşılmasını

sağlamayı amaçlamıştır. Bunlar dilbilimlerinde daha önce görülmemiş

bir gelişme sağlamıştır. Zaman içinde Arapça gibi öteki İslami diller ve İslami

olmayan İbranice dili bundan etkilendi. İslam ülkelerindeki Museviler,

Müslüman örneğinden hareketle Tevrat’ı, İbranice’yi sonradan öğrenenlere

erişilebilir yapmak için Tevrat İbranicesi'nde metin ve dil araştırmaları

yapmışlardır.

Sözcüklerin farklı anlamlarını ve klasik metinlerdeki örneklerini veren

Ortaçağ’daki büyük Arapça sözlükleri önemli bir başarı elde ettiler. Bu anlamda

filolojinin temelini oluşturan bu sözlükler, alfabetik olarak düzenlenmiş başvuru

eserleri için de örnek oluşturmuşlardır. Bu sözlüklerin içinde ülkeler, şehirler ve

coğrafi konularla ilgili bilgiler içeren coğrafi sözlükler ve yüzyıla, ülkeye ya da

mesleğe göre hazırlanmış pek çok biyografik sözlük de bulunmaktadır.

IX. yy ve sonrasındaki fizik, kimya, matematik, astronomi, tıp, eczacılık,

coğrafya, tarım, felsefe ve başka konulardaki önemli Yunan eserlerinin

Arapça’ya çevrilmesi araştırmacılığın, genel olarak da bilim ve öğrenimin

gelişimi açısından önemli olmuştur. Bu eserlerin kimileri Müslüman

olmayanlarda bulunuyordu; kimileri de özel olarak Bizans’tan ithal edilmişti.

Çevirmenler eski putperestlerin eylemlerini önemsemediklerinden Yunan

tarihçilerin çevirilerini yapmamışlardır. Hem Müslümanlar’ın şiir edebiyatları

zengin olduğu için hem de şiir çevirisinin zorlukları nedeniyle şairlerin eserleri

de çevrilmemiştir.

Hem çevirmenler hem de hükümdar ve başka hamileri birincil olarak fayda

sağlayacak konularla ilgileniyorlardı. Bu konular arasında sonraki nesiller

açısından faydalı olacak, bu dünyanın sorunlarını çözme ve öteki dünyaya

hazırlanma felsefesi de yer alıyordu. Barbar ve genellikle de ilgisiz olan Batı’da

geçici, bazen de kalıcı olarak yokolan birçok önemli Yunan eseri Arapça

çevirileriyle tanınmış, sonra da Latince çevirileri yapılmıştır. Çevirmenlerin çoğu

gerekli dil bilgisine sahip olan Müslüman olmayan kişilerdi. Kimi metinler

doğrudan Yunanca’dan, kinlileri de Yunanca metinlerin Syriac çevirilerinden

çevriliyordu. Yunanca’dan başka, İslamiyet öncesi Farsça’dan ve Hintçe’den de

çeviriler yapılmıştır. Latince'den yalnızca bir çevirinin yapıldığı bilinmektedir.

Bu kitap, Orosius’un tarihçesidir ve İspanya’daki Müslümanların tarihiyle ilgili

önemli bilgiler vermiştir.

Yüzyıllarca pek ilgi duyulmayan Batı’ya çok daha sonra bilim adamları ve

araştırmacılar pratik nedenlerle yakın ilgi göstermişlerdir. İki örnek bu yeni

ilginin farklı yönlerini gösterecektir. 1560'ta Osmanlı sadrazamının istediği

Fransa tarihinin Türkçe çevrisi 1570’te bitirilmiştir ve çeviri tek bir metin

olarak kalmıştır. Batı tarihi ile ilgili bir çalışma bundan sonraki yüzyıllar

boyunca yapılmamıştır. Baha el-Devle (ölümü 1510) adlı bir İranlı hekimin

Hülasat el-Tecarib (Deneyimlerin Özeti) adlı kitabı Batı ile ilgili başka bir

eserdir. Bu kitapta El-Devle “Ermeni iltihabı” ya da “Frenk vebası” şeklinde

tanımladığı, frengi olduğu anlaşılan, yeni bir hastalıktan söz etmiştir. Kitaba göre

Avrupa’da ortaya çıkıp buradan İstanbul’a ve başka yerlere yayılan hastalık,

1498 yılında Azerbaycan’da görülmüş, sonra da Irak ve İran’a yayılmıştır. XVII.

yy’da artık Avrupa’da basılan metinlere dayanılarak Türkçe’de ve İslam

dillerinin pek çoğunda “frengi” (Frenk hastalığı) olarak adlandırılan “sifilis”

ayrıntılarıyla ele almıyordu.

Ortaçağ İslam biliminin ulaştığı başarı, yalnızca Yunan biliminin alınıp

korunması ve daha eski ve uzak Doğu unsurlarının benimsenmesiyle sınırlı

kalmamıştır. Ortaçağ İslam bilim adamları, çabalan ve katkılarıyla modern

dünyaya bıraktıkları mirası büyük oranda zenginleştirmişlerdir. Genelde

kuramsal olan Yunan bilimine karşın, Ortaçağ Ortadoğu bilimi çoğunlukla

uygulamaya yönelikti. Bu çağda kimya, tıp, astronomi ve tarım gibi konulardaki

klasik miras, Ortadoğu’nun gözlem ve deneyimleriyle açıklanıp desteklenmişti.

Buna en güzel örnek matematik olmuştur. “Arap rakamları” Hindistan’dan

gelmiş olmasına karşın, Ortadoğulular, IX. yy’da yeni bir aritmetik

geliştirmişlerdir. Yunan geometrisi üzerine kurulan ve Hindistan öğretilerinden

etkilenen İslam geometrisine kadastro, inşaat ve silahta gibi uygulama

alanlarında ve kuramsal olarak pek çok yeni ve özgün eklemeler yapılmıştır.

Cebir tümüyle ve trigonometri bir ölçüde Ortaçağ Ortadoğu icadıdır. Doğu’da

matematik yazılan ve Batı’da boş zamanlarında yazdığı dörtlüklerle ünlü olan

cebirci Ömer Hayyam (Ölümü 1311) ünlü mucitlerdendir. Özellikle hekimler

olmak üzere bilim adamlarının çoğunluğu Hıristiyan ve Musevi idi. Büyük kısmı

yerel halktandı ama aralarında Avrupa’daki baskılardan kaçıp gelmiş olanlar da

vardı. Ancak Müslüman olan ve olmayan tüm bilim adamları tek bir bilimsel

topluluk oluşturmuş ve eserleri bölgenin ortak Ortaçağ îslami uygarlığında yer

almıştır. Önemli İslam yazarlarından bazılarının eserleri Latince’ye çevrilip

Avrupa’da okunmuş ve modem bilimin gelişmesine önemli kalkılan olmuştur.

Bunlardan biri, Avrupa’da Rhazes adıyla tanınan, çiçek hastalığıyla ilgili bir

eseri olan ve belki de Ortaçağ hekimlerinin en önemlisi olan Tahran

yakınlarındaki Rey şehrinden Muhammed ibn Zekeriya el-Razi’dir (ölümü 920).

Avrupa’da Avicenna adıyla tanınan Buharalı İbni Sina (980-1037) Latince’ye

XIII. yy’da Cremonalı Gerard tarafından çevrilen büyük tıp ansiklopedisi Tıp

Kanunu’nu derlemiş ve yüzyıllarca Avrupa tıp araştırmalarına kaynak olmuştur.

Batı tıp bilimine Ortadoğu’dan bilimsel katkıların yanı sıra pratik katkılar da

olmuştur. 1717 yılında Lady Wortley Montagu, Edirneli Türkler tarafından

uygulanan çiçek aşısı yöntemini şöyle anlatmıştır:

6

“Kesinlikle bilmek isteyeceğin bir şeyi anlatacağım. Bizde de sık

rastlanılan ölümcül çiçek hastalığı burada da aşının bulunmasıyla tamamen

zararsız duruma getirilmiştir. Bu uygulama bazı yaşlı kadınlar tarafından

yapılıyor. Her yıl sıcaklar sona erdiğinde, eylül ayında, aşı olmak isteyenler

haber veriyorlar. On on beş kişi toplanınca, elinde içi en iyi çiçek hastalığı

maddesi dolu bir ceviz kabuğu olan bir yaşlı kadın aşı olacak kişiye hangi

damarının açılmasını istediğini sorup iğneyle daman deliyor İnsanın canım

pek yakmayan bu işlemden sonra iğnenin ucuyla damara zehiri koyup içi boş

bir kabukla kapatıyor. Bu şekilde dört beş damar açıldıktan sonra kişinin ateşi

çıkıyor ve iki üç gün yatakta yatıyor. Hastalananlar sekiz günde eski

sağlıklarına kavuşuyorlar. Bu ameliyat her yıl binlerce kişiye yapılıyor.

Fransız elçisi, başka yerlerde içmelere giden insanlar gibi buradakilerin de

çiçek aşısı olmaya gittiklerini söylüyor."

Bu durumdan çok etkilenen Lady Mary, sonraki yıl küçük oğlunu

aşılatmıştır. Bu aşı yöntemi daha sonra İngiltere’ye ve oradan da Batı’ya

yayılmıştır.

Uzakdoğu kökenli iki buluş, edebiyat ve öğrenimin, böylece de eğitimin

gelişmesine katkı sağlamıştır. Çin buluşu olan kağıtla tanışma, 751 yılında Orta

Asya’da Çinlilerle bir çarpışma sonunda Araplar’ın Çinli kağıt üreticilerini

yakalamalarıyla olmuştur. Çinliler mesleklerini İslam dünyasına tanıttıktan kısa

süre sonra, kağıdın kullanımı, sonra da üretimi Ortadoğu’dan Kuzey Afrika’ya

yayılmış, X. yy başlarında İspanya’ya gitmiştir. Papirüs, parşömen gibi yetersiz

yazı araçlarının yerini alan kağıt Ortadoğu toplumunu birçok açıdan etkilemiştir.

Hızlı ve ucuz kitap üretimi eğitim ve araştırmalarda faydalı olmuştur. Diğer

taraftan devlet ve ticaret işlerindeki kırtasiye işlemlerini artırmış ve

kolaylaştırmıştır. Bir Arap tarihçisi, Halife Harun Reşid’in, devlet dairelerinde

yazılanların iz bırakmadan değiştirilememesi ve silinememesi nedeniyle kağıt

kullanılmasını emrettiğini söyler.

Diğer bir Uzakdoğu buluşu olan matbaayı Ortadoğu İslam toplumu bu kadar

kolay kabul etmemiştir. XV. yy’da Avrupa’da bulunan hareketli harflerle baskı

tekniği Osmanlı topraklarında da ilgi çekmişti. Ancak 1485 yılında Sultan II.

Bayezid matbaayı yasaklamıştır. Bu yeni kitap basım teknolojisi birkaç yıl sonra

İspanya’dan gelen Musevi göçmenlerle birlikte geldi. Museviler, XVI.yy başında

İstanbul ve Selanik’te sonraki yıllarda da başka Türk şehirlerinde matbaalar

kurdular. Türkçe ve Arapça baskı yapmamaları şartıyla bu matbaalara izin

verildi. İslam metinleri ve İslam dilleri için matbaanın kullanılması dine küfür

sayılıyordu. Büyük olasılıkla bu yasağa kalemiye sınıfının ve hattatların çıkarları

da etkili olmuştur. Bu nedenle Musevi matbaalarında yalnızca İbranice kitaplar

ve birkaç Avrupa dilinde kitap basılmıştır. Venedik’te tipografi öğrenmiş Tokatlı

Abgar Tibir, 1567 yılında İstanbul’da bir Ermeni matbaası kurdu. Oxford’da

Balliol Koleji mezunu Sefalonyalı Nikodemus Metaxas da İngiltere’den ithal

ettiği makine ve teknikle 1627 yılında bir Rum matbaası kurdu. Rum ve Ermeni

matbaacılara da Musevi matbaacılarla aynı kısıtlamalar getirilmişti.

İtalya’da XVI. yy başında Arapça baskı yapan matbaalar kuruldu. Bu

matbaalarda Doğu’daki Arapça konuşan Hıristiyanlar’a Incil’ler, dua kitaplan ve

başka dini yayınlar basılırdı. “Horologium Breve” bugüne kadar gelen Arapça

harflerle basılmış en eski kitaptır ve 1514 yılında Kilise devletlerinde, Fano’da

basılmış bir Hıristiyan duaları kitabıdır. Dini olmayan bazı kitaplar, İbni Sina’nın

tıp kanunu, coğrafya eserleri ve 1538’de Paris’te Arapça bir dilbilgisi kitabı

basılmıştır. Klasik Arap metinleri doğubilimcilerin ortaya çıkmasıyla daha çok

sayıda basılmaya başlamıştı. Bunlar arasında Ortadoğu ülkelerinin özel

kitaplıklarına girenler de olmuştur.

Ancak XVIII. yy başında Ortadoğu’da Arapça harflerle baskı yapılmasına

izin verilmiştir. 1721 yılında Osmanlı elçisi olarak Paris’te bulunan babasının

yanında olan Said Efendi adlı bir genç bu girişimi başlatmıştır. Matbaanın ve

yararlarının önemini fark eden Said Efendi, Türkiye’ye döndüğünde, başkentte

bir matbaa kurmak için sadrazamın desteğini almaya uğraşmıştır. Said Efendi,

mesleki ve tutucu muhalefete rağmen bunu başarmıştır. îlk Türk matbaasının

kurucusu ve müdürü İbrahim Müteferrika ile işbirliği yaptı. Müteferrika

Macaristan’da doğmuş, Müslüman olmuş ve Osmanlı devleti hizmetinde

çalışmıştı. Müteferrika ile Said Efendi yazdıkları matbaanın faydalarını anlatan

raporu sadrazama verdiler. Umulmadık bir destek geldi. Başkent müftüsü ve

İmparatorluğun Müslüman hiyerarşisinin başı dini konular hariç Arap harfleriyle

Türkçe kitap basılması için fetva verdi. Kuran, hadisler, Şeriat ve Kuran fıkıhları

basılması yine yasaktı. 5 Temmuz 1727 tarihinde Türk matbaasının kurulması ve

Türkçe kitaplar basılması için padişah fermanı yayınlandı. Başlangıçta makineler

ve gereçler şehirdeki diğer Hıristiyan ve Musevi matbaalardan sağlandı, Musevi

dizgicilerden yardım alındı. Sonra da, Arapça matbaalar bulunan Hollanda’da

Leiden ve Paris başta olmak üzere Avrupa’dan makineler ithal edildi. 1729

yılında ilk kitap olarak iki ciltlik" bir sözlük basıldı. Sözlüğün ilk cildinde

padişahın matbaa kurulmasına izin veren fermanı, şeyhülislamın matbaanın caiz

olduğunu belirten fetvası, imparatorluğun iki baş kadısının onay belgeleri ve

matbaanın faydalarını anlatan bir yazı bulunuyordu.

1745 yılında İbrahim Müteferrika öldüğünde, dilbilgisi, askeri, coğrafya,

matematik ve tarih konularında on yedi kitap basılmıştı. Hem kitap sayısı hem

de baskı adedi çok azdı. İlk iki kitap biner, üçüncüsü bin iki yüz ve diğerleri de

beş yüzer adet basılmıştı. Bu kitaplar, İslam dünyasının entelektüel yaşamında

yeni bir çağın başlangıcını gösteriyorlardı.

Ortadoğu İslam uygarlığının bulunduğu en doruk nokta, insan uygarlığının o

zamana dek ulaştığı en yüksek noktaydı. O sıralarda çeşitli konularda İslam

uygarlığından önde olan ileri ve gelişmiş Hint, Çin ve daha az olmak üzere

Avrupa uygarlıkları da vardı. Ne var ki, tüm bunlar temelde yerel ve en

fazla bölgesel uygarlıklardı. İslamiyet, dünyadaki tüm halklara kendilerine

emanet edilen evrensel doğrulan ve Allah’ın son sözünü getirmekle yükümlü

olduklarına inanan ilk din değildi. Ancak tek ırk, bölge ya da kültürün sınırlarını

aşarak dini bir uygarlık yaratan ve bu hedefe ulaşma yolunda çok ciddi

ilerlemeler gösteren ilk toplum Müslümanlar’dı. İslam dünyası, Ortaçağ’da

uluslararası çok ırklı, çok uluslu, polietnik ve kıtalararasıydı.

S. D. Goitein, İslam dünyasının yer ve zaman açısından bir “ara uygarlık”

olduğu doğru tepsini yapmıştır. Güney Avrupa’da, Orta Afrika’da, Güney,

Güneydoğu ve Doğu Asya’daki dış sınırlan tüm bu yerlerin özelliklerini

kucaklıyordu. Antik çağ ile modem çağ arasında bulunması nedeniyle zamanlar

arası bir uygarlıktı. Musevi ile Hıristiyan ve Avrupa ile Helenistik geçmişi

paylaşıyor, onu uzak ülke ve kültürlerin özellikleriyle zenginleştiriyordu.

Helenistik antik çağdan modem çağlara uzanan yollarda Yunan ya da Latin

Htristiyanlığı’ndan çok Araplar’ın İslam uygarlığı, modern ve evrensel uygarlığa

doğru ilerleme yolunda umut veriyordu.

Ortadoğu İslam uygarlığının, gücü, yaratıcılığı ve enerjisi azalırken, o

zamana kadar fakir, güçsüz ve renksiz olan Hıristiyan Avrupa’nın gücü artmaya

başlamıştır. Bu kaybın hızla fark edilip nedenlerinin araştırılması ve eski

ihtişamını tekrar kazanma isteği Ortadoğu uygarlığının bundan sonraki

gelişimine gölge düşürmüştür.

5.KISIM

MODERN ÇAĞ

14.BÖLÜM

MÜCADELE

Ortadoğu’da modem çağın başlangıcım, dünyanın her yerindeki gibi,

Batı’nın etkisiyle, daha net bir biçimde de Avrupa emperyalizminin ortaya

çıkması, yayılması ve yol açtığı değişikliklerle anlatmak bir gelenek olmuştur.

Bu etkinin başlangıcına ilişkin farklı tarihler kabul edilmiştir. Kimilerine göre,

1798’de Fransız ordusunun Mısır’a girmesi; kimilerine göre de galip Rusya’nın

mağlup Osmanlı İmparatorluğu’nu imzalamak zorunda bıraktığı yıkıcı Küçük

Kaynarca Antlaşması; kimilerine göre ise l683’te Türklerin Viyana

kuşatmasındaki son başarısızlıkları, bu sürecin başlangıç tarihidir.

Müslüman uygarlığı, kendisini din ile tanımlıyordu. İslam hukukunun ve

Müslüman bir hükümetin egemenliğindeki ülkelerin tümü yani uygar dünya Dar

ül İslam’dı (İslam'ın Evi) olarak kabul edilmişti. Çevrelerindeki henüz

Müslümanlığı benimsememiş ya da Müslüman egemenliğine alınmamış

kafirlerin yaşadığı yerler de Dar ül-Harb (Savaş Evi) olarak görülüyordu.

Coğrafi ve tarihi belgelerdeki Müslüman görüşü, İslam sınırlan dışındaki yerler

arasında açık bir fark olduğunu ifade etmektedir. İslam dünyasının doğu ve

güneyinde bulunan yerlerden bazılarında faydalı şeyler öğrenilebilecek uygar

kişiler yaşarken, bazılarında da barbarlar yaşıyordu. Ama bunlar hem din olarak

İslamiyet'e, hem de dünya devleti olarak İslam halifeliğine rakip olamazlardı.

Aralarında hem uygar hem de barbarlar bulunan bu kafirleri İslam dünyasına

kazandırabilecekleri kişiler olarak kabul ediyorlar ve bunun kaçınılmaz olacağını

düşünüyorlardı.

Doğuda bir tehdit bulunmuyordu. îslam dünyası için Hindistan ve Çin’deki

büyük uygarlıklar, önemli bir tehdit oluşturmamışlar, hatta hiç karşı karşıya da

gelmemişlerdi. Doğudan Moğollarla gelmiş olan putperest istilası çok etkili olsa

da, zaman içinde fatihlerin ihtidaları ve asimile olmaları nedeniyle bir sorun

olmamış, hatta İslam dünyasının önemli bir parçası haline gelmişlerdi.

Batıda, yani İslamiyet’in kuzeybatı sınınndaki Yunan, Latin ve Hıristiyan

Avrupa bölgesindeki durum çok farklıydı. Müslümanlar için burada onlarınkine

benzer bir görevi olan ve rakip gördükleri bir dünya dini vardı. Rakipleri de

Allah’ın son vahyine sahip oldukları ve bunu tüm insanlığa yayma görevini

üstlendikleri inanandaydılar. Hıristiyan dünyasında da İslam dünyasındaki gibi,

bu inanan yayılması için pek çok yöntem kullanıldığı gibi, bu uğurda savaşan

büyük krallıklar ve imparatorluklar kurularak askeri ve siyasi destek de

sağlanmıştı. Sonrasında da Hıristiyan başlıca kafir, Hıristiyan Avrupa ise Dar ülHarb’m en önemli simgesi haline geldi. Müslümanlar, Bizanslıları eski Yunan ve

Hıristiyan Roma’nın mirasçıları kabul ettiklerinden onlara bir ölçüde saygı

duyarlar ama onlardan korkmazlardı. Çünkü Bizans ile İslam dünyası arasındaki

süregelen uzun ilişki sürecinde Bizans sürekli geriler durumdaydı ve l453’te

Türkler tarafından Konstantinopolis (İstanbul) alınıncaya dek sürmüştü. Önceki

yüzyıllarda Müslümanlar, Batı ve Kuzey Avnıpa’daki barbar kafirlerden

korkmamışlar ve onlara saygı da duymamışlardı. Onları tehdit olarak görmemiş,

kölelikten başka bir işe yaramayan kaba ve ilkel insanlar olarak görmüşlerdi. Bu

görüşlerinin değişmeye başlaması, Hıristiyanlar’ın karşı saldırısı, Güney İtalya

ve İber Yarımadası’nı yeniden ele geçirmeleri, Haçlı seferleriyle Hıristiyan

ordularının Levant’a giymeleri ve Hıristiyanlık için kutsal olan yerleri almak

üzere sonuçsuz çabalarıyla olmuştu.

Müslümanlar, bu iki dünya sistemi arasındaki uzun mücadelenin ilk bin

yılında genellikle üstün gelen taraf oldu. Haçlıların Levant’a girişlerinden sonra

geçici, Portekiz, İspanya ve Sicilya’yı kaybedişlerinden sonra da sürekli olan bir

gerileme olmuştu. Bu gerilemenin telafisi de Türkler’in Güneydoğu Avrupa’ya

girişi ve yeni bir Müslüman devletinin Hıristiyan topraklarında kurularak bir

dönem Avrupa'nın kalbini tehdit edişi olmuştu.

İslam dünyası ile Avrupa arasındaki kültürel ve toplumsal ilişkiler Haçlı

Seferleri’nden önce başlamış, Haçlılar’dan sonra, daha da gelişip

yaygınlaşmıştır. İslamiyet’in Doğu Akdeniz ve Asya’daki eski uygarlıklardan

aldığı ve değiştirip uyarladıkları ile kendi yarattıkları Avrupa’ya önemli katkısı

olmuştur. Ortaçağ Avrupası, gelişmiş ve ilerlemiş Akdeniz İslam dünyası

uygarlığından birçok şey öğrenmiştir. Bunlardan yalnızca birkaçı Avrupa’da

unutulduğu halde Müslümanların koruyup geliştirdikleri Yunan bilimi ile

felsefesi; Çin kağıdı ile Hint rakamları; pamuk, şeker, portakal, limon ve başka

birçok bitki yetiştirme yöntemidir.

Avnıpalılar, İslam dünyasına uzunca bir zaman yalnızca maddi ve teknik bazı

katkılarda bulunmuştur. Sanat, edebiyat, bilim ve felsefe alanlarında Ortaçağ

Avrupası’nın, Müslümanlar’a verecek bir şeyi yoktu. Olsa bile Müslümanlar ön

yargılı olarak, aşılmış bir din ile ilkel bir toplumdan gelecek düşünceleri kabul

etmezlerdi. Öte yandan Avrupalılaşan Müslümanların faydalı bularak

benimsedikleri birçok şey üreten el becerileri vardı. XV.yy’da Ortadoğu’da

zamanı ölçen saat, görüşü artıran dürbün ile teleskop biliniyordu. Bunlar oraya

daha önce gitmiş olması mümkündür. Avrupa’dan alınan bazı besin bitkileri

vardı. Örneğin, bugün de Arapça ve Türkçe’de fasulye için İtalyan kökenli adlar

kullanılmaktadır. Amerika keşfedildikten sonra, aksi yönde gidenlerden az olsa

da Batı’dan ithal edilen besin maddeleri ve bitkilerde artış olmuştur. Bunlardan

başlıcaları domates, mısır, patates ve en önemlisi de tütündür. İslam dünyasının

yaşam ve de ölümüne Batı’nın en önemli etkisi silah ile olmuştur. Haçlı

Seferleri’nde istihkam yapımında kullanılan Frenk savaş tutsakları yeteneklerini

efendilerine öğretmişlerdi. Halifeye yazdığı bir mektupta Selahaddin Haçlılardan

aldığı limanlarda Avrupalı tüccarların olmasına gerekçe olarak “aralarında savaş

silahı getirip satmayan tek kişi olmadığı için onlardan faydalanıldığını belirtir.”

Bu gelenek Haçlı Seferleri, Osmanlılar’ın ilerleme ve gerileme dönemlerinden

modern zamanlara kadar kesintiye uğramadan sürmüştür.

Silah ticareti kilise ve devlet tarafından durdurulmak istenmiştir. Devletler

birbirlerini bu ticarete izin vermek ve onu teşvik etmekle suçlamışlardır. Bu

konuda kilisenin tavrı çok açıktı. XVI. ve XVII. yy’daki papalık fermanlarında

şunlar yazılmıştır: “Türkler’e, Magripliler’e ve başka Hıristiyanlık düşmanlarına

silah, tel, demir, kalay, pirinç, bakır, kükürt, güherçile, at, top ya da silah ve

saldın araçları yapmak için başka eşya, halat, kereste ve denizcilik gereçleri ve

başka yasaklanmış şeyleri satanlar aforoz edilecektir.” Ancak hem ticaretin

kendisi hem de, onu engelleme çabaları son bulmamıştır.

Şüphesiz Batıdan ithal edilen en önemli silahlar, sahra ve kuşatma toplan ile

tüfek gibi ateşli silahlar olmuştur. Başlangıçta bu kafir silahlarına karşı

direnilmişse de, bu silahlar Osmanlılar tarafından yaygın biçimde kullanılmıştır.

Osmanlılar bu sayede Ortadoğu’daki öteki Müslüman rakiplerine karşı

önemli bir üstünlük elde etmişlerdi.

Tarihte başka dönüm noktalarını kesin olarak belirlemedeki zorluk, İslamiyet

ile Hıristiyan dünyaları arasındaki güç ilişkişi açısından da geçerlidir. Bu gibi

değişikliklerde, yeni düzenin başlangıcı, her zaman onu açıkça görünür yapan

dramatik olaylardan daha önce olmuş ve eski düzen, ortadan kaldırıldıktan sonra

da işlerliğini korumuştur. Bu “dönüm noktaları” tarihin gerçeği olmaktan çok,

tarihçinin belirlemesi olarak, belirli ölçülerde yapay ve keyfi olsalar da, tarihi

tartışmalara yardımları açısından çok önemlidirler. İslam dünyası ile Avrupa

arasındaki değişen ilişkileri belirleyen önemli pek çok olay içinden XVII.yy

sonlarındakileri değerlendirmek yerinde olacaktır.

Viyana surlarını kuşatmış bekleyen Türk orduları altmış günün ardından 12

Eylül l683’te çekilmeye başladılar. Türklerin Viyana’yı almak üzere ikinci

kuşatmaları ve yenilgileriydi. İki kuşatma birbirinden çok farklıydı. 1529 yılında

Kanuni Sultan Süleyman’ın orduları ilk kez Viyana surlarına gelmişler,

tüm Güneydoğu Avrupa’yı ele geçirmişler ve Hıristiyan dünyasını tehdit eden

yüzlerce yıllık fetih dalgasının zirvesindeydiler. Türkler’in düzenli olarak geri

çekilmişlerdi ve kesin bir yenilgi yoktu. Kuşatma ile Habsburg ve Osmanlı

imparatorlukları arasında, Macaristan’ı dolayısıyla da Orta Avrupa’yı hakimiyet

altına alma mücadelesinin verildiği yüz elli yıllık süreç başlamıştı. Ancak ikinci

kuşatma ile beraberindeki yenilgi çok daha farklıydı. Çünkü Türkler’in yenilgisi

tartışmasız olarak kesindi. Türk orduları Viyana’dan çekildikten sonra başka

yenilgiler de gelmiş, birçok eyalet ve şehir kaybedilerek Osmanlı orduları

bozguna uğratılmıştı.

26 Ocak 1699’da Karlofça Antlaşması imzalandı. Bu anlaşma ile yalnızca

Osmanlı ve Habsburg imparatorlukları arasında değil, genel anlamda Hıristiyan

ve İslam dünyaları arasında yeni bir süreç başlamış oldu. Değişimi antlaşmanın

hükümlerinde ve pazarlıklarında görmek mümkündür. Osmanlar açısından çok

yeni bir diplomasi süreci başlamışa ve ilk Avrupa'ya

girişleri için anlamlı bir antlaşmaydı. Çok ciddi bir pazarlık yoktu, yalnızca

zafer kazananlar yenilenlere şartlar öne sürmüştü. İlk olarak l606 yılında

Zitvatorok’ta düşmanla eşit koşulda görüşmüş yapmışlar ama Karlofça’da daha

dramatik bir değişiklik olmuştu. Osmanlılar savaş alanındaki kesin yenilginin

ardından, barış antlaşmasını zafer kazanan düşmanlarının belirlediği şartlara

göre imzalamışlardı. Yeni bir taktik olarak, mağlubiyetlerinin sonuçlarını

hafifletmek üzere hem onlar için aracılık yapacak hem de yakındaki

komşularının güçlerini dengeleyecek, özellikle İngiltere ile Hollanda olmak

üzere Bati Avrupa devletlerinden yardım istediler. Yeni askeri ilişkilere dayalı bu

diplomasi daha sonraki yüzyıllara örnek teşkil etmiştir. Viyana yenilgisi,

Karlofça Antlaşması ile mühürlenerek Müslümanlar için Hıristiyan gücü

karsısında neredeyse kesintisiz ve uzun bir gerileme döneminin başlangıcı

olmuştur.

Osmanlılar da durumun farkındaydılar. Yüzyıl başında bir Türk tarihçisi

şunları yazmıştır: “Bu, Osmanlı devletinin kuruluşundan beri benzeri

görülmemiş ölçüde büyük bir yenilgiydi.”Yenilginin hemen ardından

nedenlerinin tartışılması önemli bir noktaydı. İslami yükselişin ilk günlerinden

itibaren, İslam dini ve siyasi görüşünde, dünyanın ve devletin eksik taraflarını

tartışmak önemli bir gelenekti. Ancak ilk defa tartışmada “biz” ve “onlar" yer

alıyordu. Eskiden, hep zafer kazanan İslam ordularını mağlup eden bu

“kafirlerin” nasıl yendikleri ve onlara neden yenildikleri tartışılıyordu. Bu

tartışmaya XVIII.yy başlarında Osmanlı resmi çevrelerinde başlandı, uzunca bir

zaman da Osmanlı subayları, memurları ve entelektüellerinin dar çevresinde

kaldı. Halkın büyük bölümü, çoğunlukla da iç eyaletlerde yaşayanlar dünyanın

değişen durumundan habersiz kaldılar. Tartışma zamanla üst sınıftaki halk

arasında ve Hıristiyan dünyasının karşısında uzunca bir süre İslamiyet’in

silahşörlüğünü yapmış olan Türklerden tüm Müslüman dünyasına yayıldı. Bu

değişim, önce Rus, sonra Batı Avrupa ordularının ilerlemeyi sürdürmeleri, çok

fazla Müslüman toprağının Avrupa egemenliğinde girmesi ve İslam ülkelerinin

aleyhine olan ticari gelişmelerle güçleniyordu. Ortadoğu pazarları, Batı’nın

verimli üretimi ve Batı sömürgelerinden ucuza mal olan ucuz tekstil ve başka

ürünlerle dolduruyordu. Eskiden Ortadoğu’nun Batı’ya ihraç ettiği pamuk,

kahve, şeker gibi ürünleri artık sömürgelerden sağlanarak Batılı tüccarlar

aracılığıyla Ortadoğu’ya ihraç ediliyordu.

XVI. yy başında İran’da Safevi hanedanı Osmanlılar karsısında yenildiği

halde, iki yüzyıldan fazla egemenliğine devam etmiştir. Bu dönemde;

Osmanlılar’la askeri, siyasi ve dini mücadelenin sürmesi, Şiiliğin İranlıların

çoğunluk dini olarak kabul edilmesi, Orta Asya ve Hindistan’daki Müslüman

ülkelerle yeni bir ilişki düzeninin gelişmesi, Avrupa ile ticaretin ve onunla

birlikte İran’a karşı Avrupa ticari ve siyasi rekabetinin artma-sı gibi birtakım

önemli değişiklikler olmuştur. Safevi döneminde özellikle resim, mimari ve

sanayi sanatlarında önemli gelişmeler olmuştur. Safevi devleti ve toplumu bu

gösterişli görüntüsünün ardında hızla çürüyordu. Bu durum İran’ın XVIII.

yy başında batı Osmanlı, doğu Afgan ve kuzey Rus istilasına uğramasıyla açığa

çıktı.

Zamanla Ortadoğu Müslüman devletleri arasındaki rekabet kuzeydeki iki

büyük Hıristiyan devletin, Avusturya ve Rusya’nın, tehdidinde kalmaya başladı.

Her iki devlet savaşlarla Osmanlı ve İranlılar’dan ciddi toprak ve avantajlar

sağladılar. Avusturya ilk olarak, daha önce Türkler’e kaptırdıkları eski Avusturya

ve Macaristan topraklarını geri aldı. Avusturyalılar, Balkan yarımadasında çok

ilerlemediler ama Tuna’nın ağzına kadar seyir hakkını kazandılar ve İstanbul’un

yolu sayılan Morava vadisine girdiler.

Moskova gücünün güneye doğru ilerlemesi çok daha önemliydi. XVIII.yy’da

Rus İmparatorluğu ’nun güneye doğru ilerlemesinde yeni bir aşama başlamış

ama ilk başlarda çok başarılı olmamıştı. 1710 yılında Prut Nehri’ni geçerek

Osmanlı İmparatorluğu’na saldıran Ruslar, geri çekilmek ve ele geçirdikleri

yerleri terk etmek zorunda kalmışlardı. İran’daki karışıklıktan faydalanmak

isteyen Ruslar, 1723 yılında Kafkasya bölgesine girerek, Derbent ve Baku

şehirlerini- aldılar. Bu sefer Osmanlılarca birlikte hareket etmişlerdi. Osmanlılar

kuzeydeki gibi doğu sınırlarında da Rus ilerlemesini engellemek isterken, İran

devleti parçalanacaksa bir pay almak istiyorlardı ama Ruslar’ın başarılan kısa

sürdü. Askeri komutan Nadir Han’ın başarılı liderliğindeki İran hızla toparlandı.

Batı ve doğudaki zaferlerinin ardından, 1736’da hükümdar öldükten sonra şah

olan Nadir Han, Osmanlılar’ı, Ruslar’ı ve Afganlılar’ı İran’dan attı ve yeni

yerler fethetti.

İran ve Osmanlı ordularının kazandıkları başarılarına karşın, İslam devletleri

ve Avrupalı rakipleri arasındaki güçler dengesinde açık bir değişim oluyordu. Bu

durum XVIII. sonlarına doğru iki tarafça da anlaşılmıştı. 1769 yılında Osmanlı

İmparatorluğu’na saldıran Ruslar, bu defa büyük bir üstünlüğe sahipti. Rus

ordulan önlerindeki herşeyi yok ederken, Rus donanması da Avrupa çevresinden

dolaşarak Akdeniz’e girerek Suriye ve Anadolu kıyılarını tehdit etti.

Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile sonlanan savaş Osmanlılar için çok

büyük bir yenilgi, Avrupa ile Ortadoğu arasındaki ilişkiler için de bir dönüm

noktası oldu. Bu durum, Rus Çariçesi II. Katerina tarafından “Rusya’nın eşini

yaşamadığı bir zafer” şeklinde anlatılmıştır.

Bu antlaşma ile Rusya’nın sağladığı kazançları toprak, ticaret ve etkinlik

olmak üzere üç grupta inceleyebiliriz. Rusya’nın aldığı topraklar az olmasına

karşın, stratejik öneme sahipti. XVIII. yy başlarında Azak’ı alan Rusya, o

zamana dek tamamen Türk-Müslüman denetiminde bulunan Karadeniz’in kuzey

kıyısında bir köprübaşı elde etmişti. Rusya, Küçük Kaynarca Antlaşması ile

Kırım Yarımadası’nın doğu burnunda Kerç ve Yenikale limanları ve Dinyester

Nehri ağzında Kılbyruri kalesi olmak üzere önemli iki bölgeye daha sahip oldu.

Artık, yüzyıllardır Osmanlı hakimiyetindeki Tatar Hanlığı olan Kirim yarımadası

da bağımsız olacak ve Tatar Ham ile ona bağlı olan Karadeniz’in kuzey

kıyısındaki beylikler, Osmanlı denetiminden ve etkisinden çıkarılacaktı. Bu

sayede Rusların ilerleyişi ve 1783’te Kırım’ın ilhakı yolu açılmış oldu.

Bu süreç çok önemli bir değişikliğe neden oldu. Türkler Avusturya ile olan

önceki savaşlardan sonra bazı Avrupa eyaletlerinden çekilmişlerdi ama

çoğunluğu nüfusu Hıristiyan olan yeni fetihlerdi. Ancak Kırım'ın durumu çok

farklıydı. Tatar olarak bilinen Kırım halkı aslında Türkçe konuşan

Müslümanlar’dı. XII.yy Moğol fetihlerinden, belki de ondan da önceden beri

orada yaşıyorlardı. İlk defa eski bir Müslüman halkı ile toprağı Hıristiyan

fatihlere verilmesi Müslüman gururu için çok ciddi bir darbeydi. Kırım

Tatarlarının Rus denetimine girmeyerek bağımsız olmaları bir ölçüde bu küçük

düşürücü durumun telafisiydi. Öte yandan sultan Tatarların hükümdarı olmasa

da, halife olarak üzerlerindeki dini otoritesini sürdürüyordu. Ancak Tatar

bağımsızlığı da Osmanlıların dini yetki alanında kalmaları da pek uzun

sürmemiştir.

Küçük Kaynarca Antlaşması ile Ruslar ticari avantajlar da kazanmışlardı.

Rusya Karadeniz’de ve Boğazlar yoluyla Akdeniz’de seyir özgürlüğünü ve

Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa ve Asya eyaletlerindeki deniz ve kara

ticaretini elde etmişti.Bu durum, tüm Avrupa devletlerinin XIX. yy’da Osmanlı

İmparatorluğu’na ticari girişleri için önemli bir adım olmuştu.

Rusların sağladığı üçüncü avantaj, Osmanlı toprakları içinde güç ve etki elde

etmeleri olmuştu. Tuna’nın Eflak ve Boğdan (Romanya) prensliklerinde

Rusya’nın özel statüsünün tanınması bunlardan en önemlisidir. İlkesel olarak

Osmanlı hakimiyetindeki bu iki eyalet artık bir ölçüde iç özerklik ve Rus

etkinliği elde etmişti. Rusya eğer isterse, Osmanlı şehirlerinde elçilikler açma

hakkı kazandı. Bu da Batılı devletlerin uzun süredir istedikleri ama elde

edemedikleri önemli bir ayrıcalıktı. İstanbul'da bir Rus kilisesinin yapılması ve

“her türlü koşulda yeni kiliseyi temsil etme hakki” (7. madde) küçük gibi

görünen önemli bir ödündü.

Halife olarak Osmanlı hükümdarının Tatarlar üzerindeki dini otoritesi

etkisizdi, ama karşılığında Rus çariçesine verilen ödün için aynı şey geçerli

değildi. Antlaşma metnin yalnızca tek bir Rus kilisesi ile sınırlı olmasına karşın,

kilise adına temsil hakkı, küçük bir yorumla, Osmanlı sultanının Ortodoks

Hıristiyan tebaasının tümüne müdahale hakkı olacak şekilde genişlemiştir.

1783 yılında Kırım’ın ilhakıyla Rusların yayılma politikalarındaki yeni

aşama başladı. Buradan Karadeniz’in kuzey kıyılarında iki yönde de yayılan

Ruslar, daha önce Türkler’in, Tatarların ve öteki Müslüman halkların yaşadıkları

ülkeleri ele geçirdiler. 1785 yılında, doğuda Kafkasya’da bir Kafkas

imparatorluk eyaleti kurarak bölge halkı ve beyleri üzerindeki egemenliklerini

güçlendirdiler.

Bu durum Osmanlı İmparatorluğu ile bir savaşa neden oldu. Türkler, 1792

yılında savaşın sonunda Tatar Hanlığı’nın ilhakını ve iki imparatorluk arasında

sınır olarak Gürcistan’daki Kuban ırmağını kabul ettiler. 1795 yılında eski Tatar

topraklarında Odessa liman şehrini kuran Ruslar, Türkler ile bir kez daha

savaştıktan sonra 1812 yılında Osmanlılar’m Besarabya eyaletini ilhak ettiler.

Müslümanlar'ın Karadeniz’deki yüzyıllardır süren egemenliklerini son erdiren

Ruslar, Osmanlı İmparatorluğu’nu doğudan ve batıdan sıkıştırmışlardı.

Ruslar, 1794 yılında Kaçar hanedanının iktidarda olduğu İran’ı da tehdit

ediyorlardı. Ülkede bir ölçüde otorite ve birlik sağlayan Kaçarlar, Ruslar’a

kaptırılan Kafkasya topraklarını geri almak için uğraştılar ama bunu

başaramadılar. İran'ın işgal edilmesi nedeniyle, eski Gürcistan Hıristiyan krallığı

halkının bir bölümü, Müslüman fethine karşı Rusya’dan koruma istediler. 1801

Ocak ayında, Çar tarafından Gürcistan’ın Rus İmparatorluğuna ilhak edildiği

açıklandı. Bu olaydan sonra, 1802 yılında Gürcistan ile Hazar Denizi arasındaki

Dağıstan, Rus koruması altında yerel prenslerin oluşturduğu bir federasyon oldu.

Küçük bir Gürcü krallığı olan İmeretya da 1804 yılında ilhak edildi.

Bu gelişmelerin ardından Rusya’nın İran’a saldırması için yol açılmış oldu.

1804-1813 ve 1826-1828 yılları arasında iki Rus-İran savaşı yapıldı. Bu

savaşların sonucunda Ruslar, kısmen yerel hükümdarlardan, kısmen de İran’dan,

ileride Sovyetler Birliğime bağlı Ermenistan ve Azerbaycan olacak yerleri

aldılar.

Rusya, 1828 yılında İran ile imzaladığı barıştan bir ay sonra 1821 yılında,

bağımsızlık savaşlarına başlamış olan Yunanlılara destek olmak üzere Osmanlı

İmparatorluğu’na karşı savaş açtı. Ruslar 1829 yılında Edirne’ye girerek önemli

avantajlar elde ettikleri bir barış antlaşması imzalatabildiler. Rusya, iki

imparatorluk arasındaki Balkan ve Kafkas sınırlarında önemli kazançlar elde etti,

aynı zamanda da, Tuna prensliklerinin içişlerinde etkili oldu ve tüccarları ile

deniz ticareti haklarını tekrar onaylattı.

Ruslar güneye Ortadoğu’ya doğru ilerlemeye devam ederken, Batı’da yeni

bir tehdit ortaya çıkıyordu. XV.yy’ın ortalarından sonra Avrupa, karadan

Rusya’ya, Batı Avrupa’dan denize doğru ilerliyordu. İslam’a karşı Batı’da ve

Doğu’da ilerleme fetihlerle tekrar başlamış, Tatarlar'dan Rusya, Araplar’dan

İspanya ve Portekiz alınmıştı. Bu fetihlerden sonraki karşı saldırılar, savaşı

düşman topraklarına götürdü. Ruslar güneye ve doğuya doğru Asya’ya girdiler,

öte yanda da Müslüman Araplar’dan ve Magripliler’den yarım adalarını kurtaran

İspanyollar ve Portekizliler eski efendilerini Afrika’ya ve daha da ilerilere

sürdüler.

Büyük keşif yolculukları birçokları için dini mücadele, Haçlı Seferleri’nin

devamı ve ortak Müslüman düşmana karşı tekrar bir fetih girişimiydi.

Portekizliler Asya sularına girdiklerinde, başlıca düşmanları kendilerini

durduramayan Osmanlı İmparatorluğu, Mısır, İran ve Hindistan’ın Müslüman

hükümdarlarıydı. Portekizliler’in ardından Batı Avrupa’daki öteki denizci

milletler, İspanyollar, Fransızlar, Hollandalılar ve İngilizler geldiler ve Afrika ve

Güney Asya’da XX. yy’a kadar sürecek bir Batı Avrupa hegemonyası

oluşturdular.

Batı Avrupa'nın Portekizliler’in ilk girişimlerinden sonra, Güney Asya’daki

etkinlikleri genellikle denizcilik ve ticaretle ilgiliydi ama sonraları siyasi bir

egemenlik kurulması yoluna gidilmiştir. Bu durum o zaman bile Hindistan,

Güneydoğu Asya ve Doğu Afrika ile sınırlıydı ve Ortadoğu bundan dolaylı

olarak etkileniyordu. Batılı devletler Ortadoğu ile büyük oranda ticari olarak

ilgileniyorlardı. İstanbul’daki İngiliz elçiliğini XIX. yy başlarına dek bölgede

İngiliz ticaretinin önemli aracı olan resmi Levant şirketi işletip finanse ediyordu.

Ortadoğu, Asya’da Hollanda ve İngiliz gücünün güçlenmesiyle iki taraftan

Batı Avrupalılarla kuşatılmıştı. Bu gelişme, Kızıldeniz ve Basra Körfezi’nden

geçen baharat ticaretinin büyük oranda azalmasını Portekizliler’in daha önce

Afrika'nın çevresini dolaşmalarından daha çok etkilemiştir. Avrupa

imparatorluklarının Asya ve Afrika’daki egemenlikleri henüz doğrudan

Ortadoğu’ya ulaşmıyordu ama bölgenin stratejik yollarındaki Batı ilgisi giderek

artıyordu. Fransasız devrimi ve Napolyon savaşlarının global özelliği bu

düşüncelere yeni bir işlerlik getirdi. Batı müdahalesi, Fransızlar ile İngilizler’in

mücadeleleri ve her iki ülkenin Ruslar’a karşı duyduğu endişe ile

Ortadoğu’nun merkezine taşındı. Artık Türkler yalnızca Rusya ve Avusturya ile

değil, İngiltere ve Fransa’nın da aralarında olduğu dört devletle uğraşmak

zorunda kalmışlardı.

Haçlı Seferleri’nin ardından Ortadoğu’ya düzenlenen ilk askeri sefer Fransa

tarafından gerçekleştirildi. 1798 yılında General Bonaparte komutasındaki bir

ordu o zamanlar Osmanlı eyaleti olan Mısır’a girerek ülkeyi kolayca ele geçirdi

ama Fransız işgalini Filistin’e kadar genişletme girişimi başarılı olmadı. 1801

yılında Fransızlar Mısır’dan çekildiler. Bu sonuç, Mısırlılar’dan da, Türklerden

de kaynaklanmıyordu, mücadele Fransız ve İngiliz güçleri arasındaydı.Yerel

öğelerin etkisi bunlara oranla daha azdı. Kısa süren Fransız işgalinden sonra,

Mısır tekrar Türk yönetimine girdi. Fransız işgali ile Batılı bir devletin küçük bir

ordusunun bile Ortadoğu'nun önemli topraklarından birini kolayca ele

geçirebileceği anlaşıldı. Ayrıca Fransızların Mısır’dan çıkışı yine yalnızca başka

bir Batılı devletin onları çıkartabileceğini gösterdi. Bu çifte ders, daha sonraları

çok kötü sonuçlar doğurabilecek bir durumu işaret ediyordu.

Batı Avrupa ülkeleri, XIX. yy’ın ilk yansında Ortadoğu’da daha çok ticaretle

ve diplomasiyle, özellikle de kendi aralarındaki rekabetlerle ilgilendiler.

Ortadoğu’daki etkinlikleri, genellikle içişlerine önemli oranda müdahale

gerektiriyordu ancak merkezi topraklara saldırmıyorlar, bölgeyi kenarlarından

kemirmekle yetiniyorlardı. Fransızlar, Ruslar ile Türkler arasında imzalanan

Edime Antlaşmasından bir yıl sonra, 1830 yılında, o zaman Osmanlı

hakimiyetinde özerk bir hanedanın yönettiği Cezayir’i işgal ve ilhak ettiler. O

sıralarda İngilizler de Arabistan civarına yerleşiyorlardı. 1839 yılında, Hindistan

yolundaki önemli bir kömür ikmal istasyonu olan Aden işgal edildi. Benzer

stratejik ve ticari endişelerle İngilizler de Basra Körfezine yerleştiler. 1853

yılında yerel hükümdarlarla yapılan antlaşmayla bu yerleşme tamamlanmış oldu.

Ruslar, yüzyılın ortalarında tekrar Osmanlı İmparatorluğu’na yüklenmeye

başladılar ve 1853 Temmuz’unda kargaşa içindeki diplomatik bir bunalım

sırasında Tuna prensliklerini işgal ettiler. Fransa ile İngiltere Osmanlı

İmparatorluğu’nu destekledi. Rusya’ya karşı 3854 yılının Martı ayında bir ittifak

kuruldu ve iki yıl süren Kırını Savaşı Paris Antlaşması ile sona erdi.

Rusya;birtakım ödünlerin yanı sıra, topraklarından da vermek zorunda kaldı.

Osmanlı İmparatorluğu'nun Avrupa Birliği’ne alınması, toprak bütünlüğüne ve

bağımsızlığına saygı gösterilmesi kabul edildi. Bu, Batı Avrupalı müttefiklerin

Türk imparatorluğu topraklarında çok sayılarda yer aldıktan ilk savaştı. Batı ile

bu doğrudan ilişki ileride çok önemli değişikliklere yol açtı.

Ruslar Ortadoğu’da duraklayarak dikkatlerini Orta Asya’ya yönelttiler ve

orada çok ilerlediler. Hazar Denizi doğusunda Çin sınırına kadar olan bölge

yüzyıllardan bu yana Buhara Emirliği, Hokand ve Hive Hanlıkları olmak üzere

üç İslam Türk devleti arasında paylaşılmıştı. Bunlar askeri seferler sonunda hızla

Rus denetimine girdiler. Bölgenin bir bölümü ilhak edilirken, kalan bölümü de

Rus işgali ve korumasındaki “yerel beylerin yönetimine bırakıldı.

Ruslar’ın Karadeniz’deki etkinlikleri 1856 yılındaki barış antlaşmasıyla

kısıtlanmıştı. Avrupa Fransa-Prusya savaşıyla ilgilenirken, 1870 yılında, Ruslar

bunu fırsat bilerek kısıtlamalardan kurtuldular. Rusya’nın Osmanlılar üzerindeki

baskıları açısından da yeni bir dönem başladı ve 25 Nisan 1877’de savaş çıktı.

Türkler, merkezdeki meşrutiyet krizi ve taşradaki isyanlarla uğraştıkları için Rus

ordularının ilerlemesine karşı koyamadılar. Ruslar başkentten birkaç kilometre

uzaktaki Ayastefanos’a (Yeşilköy) kadar girerek Padişah ile çok ağır bir

antlaşma yaptılar. Osmanlı İmparatorluğu, Ban, özellikle de İngiliz diplomasisi

sayesinde kesin bir felaketten kurtuldu. Ruslar’ın Osmanlılar aleyhine yayılması

1878 yılındaki Berlin Antlaşması ile sınırlandı.

Ruslar, tekrar doğuya yönelerek 1881 yılında ilerlemeye başladılar ve

Kafkasya’ya sınır bölgelerini ilhak ettiler. Rus orduları bu on yıl süresince Hazar

Denizi ile Amu Derya arasındaki yerlerin denetimini ele geçirdiler. 1884 yılında

Merv’i alarak Rus imparatorluk gücünü İran ve Afganistan’ın Orta

Asya sınırlarına dek genişlettiler.

Doğu Avrupa’dan gelen ataklarla doğru orantılı olarak, Batı Avrupa da

genişliyordu. 1881 yılında Tunus’u Fransızlar, 1882 yılında da Mısır’ı İngilizler

ele geçirdi. Her iki bölgede de tıpkı Rus Orta Asyası’ndaki gibi siyasi sistemler

ve yerli monarşiler olduğu gibi korundu. Ancak askeri işgalle birlikte genel

bir siyasi ve ekonomik denetime girdiler.

Ortadoğu’daki İngiliz diplomasisi Hindistan yolundaki yabancı tehditleri için

bir kalkan şeklinde “Osmanlı İmparatorluğu’nun bağımsızlığım ve bütünlüğünü

koruma” ilkesine dayanıyordu ama saldırılar sürüyordu. Fransızlar ve az da olsa

Ruslar Osmanlı İmparatorluğu’nda önemli bir yer kazandılar. 1880 ^yılından

sonra, İngiltere’nin en büyük rakibi olan Almanya da Ortadoğu’ya, giderek artan

bir ilgi duymaya başladı. Alman hedeflerinin art arda gelen Osmanlı rejimleri

tarafından kabul edilmesi İngilizleri huzursuz ediyordu. Alman sanayicileri ve

maliyecileri çeşitli ödünler elde etmişlerdi. Osmanlı ordusu, Alman subayları

tarafından eğitiyor ve yeniden yapılandırılıyordu. İmparatorluğun Asya

topraklan Alman bilim adamları ve arkeologları tarafından araştırılıyordu.

Berlin’i İstanbul, Halep, Bağdat ve Basra yoluyla Basra Körfezi’ne bağlayacak

olan ünlü Bağdat Demiryolu çalışmalarına 1889 yılında başlandı.

İngilizler’in başlangıçta geçici olmasını planladıktan Mısır işgaline devam

etmelerinin en önemli nedeni, kuzeyden gelen Alman tehdidi olmuştur. Aynı

endişelerle, 1907 yılında İran'ın Rus ve İngiliz etki alanlarına bölünmesi için

Rusya ile anlaşma yapıldı. Bu anlaşma, Almanya'nın Osmanlı Irağı’ndan doğuya

ve güneye daha çok ilerlemesini engellemeyi amaçlıyordu.

1911 yılında, Ruslar’ın İran’ın kuzey eyaletlerini ele geçirmeleri yeni bir

ilerleme döneminin başlangıcı oldu. I. Dünya Savaşı’nın başlayana kadarki

süreçte, bazı direnişler olsa da, İran, Rus hakimiyetine girdi. Fransızlar da bu

sırada Fas’taki etkilerini genişleterek 1912 yılında bir manda kurdular. İtalya,

Fransızların Tunus’u ele geçirmeleri ve Fas’ta ilerlemeleri karşısında

telaşlanarak, 1911 Eylülünde Osmanlı İmparatorluğuna savaş ilan etti.

Sonrasında Osmanlılar, Trablus ve Cyrenaica eyaletlerini ilhak ettiler ve her ikisi

de İtalyan sömürgesi haline geldiler.

Artık İslami Ortadoğu XVI.yy’dan beri Avrupa'nın yayılmasıyla iki taraflı

olarak kıstırılmıştı. Kuzeyden Ruslar, Türkiye ve İran’ı kıstırırken. Batı

Avrupalılar da Afrika’nın etrafından dolaşarak Akdeniz’i aşıp Arap dünyasına

ulaşmışlardı.

15. BÖLÜM

DEĞİŞİM

Ortadoğu’da Avrupa’nın siyasi ve ekonomik etkinliği aynı dönemde büyük

ölçüde artmıştı. Bu artış, askeri ve siyasi konulardaki gibi öncelikle bozulan güç

dengesine bağlıydı. XIX. yy’da Ortadoğu, Batı ve Doğu Avrupa ile

karşılaştırıldığında XVI. yy’daki ihtişamlı dönemine göre oldukça güçsüz

durumdaydı.

Bu duruma neden olan pek çok şey bulunmaktadır. Avrupa ile ilişkilerinde,

Ortadoğu, savaşın hızla yarattığı karmaşa ve silahlanma gerekliliği yüzünden

artan bir maliyetle karşı karşıyaydı. XVI-XVII. yy’daki yüksek enflasyon

ekonomiyi etkilemiş, sonrasında, da fiyat artışları sürmüştü. Dış ticaret,

Güney Afrika, Güney Asya ve Atlantik deniz ticaret yollan nedeniyle sarsılmış,

transit ticaretin düşmesi de Ortadoğu bölgesinin önemini azaltmıştı. Osmanlı

İmparatorluğu’nun doğusundaki ülkelerle ticaret dengesinin bozulması,

Hindistan ve İran’a doğru al-tin ve gümüşün akışının artması başka bir etkendi.

Bu süreçlerin hızlanmasında, Ortadoğu’nun nakliyat, sanayi ve tarım açısından

teknolojik olarak gelişmemiş olması da büyük rol oynuyordu.

Öte yandan toprak mülkiyeti sisteminde de değişiklikler olmuştu. Devlet,

yönetim ve savaş için artan nakit gereksinimini karşılamak üzere geleneksel olan

askeri tımar sistemini terk etmek zorunda kalmıştı. Bunun yerine iltizam

.sistemini uygulamaya başlamışa ama bu sistemin de hem taşrada hem de

merkezde ters bir etkisi olmuştu. Özellikle XVIII. yy’da köyler başta olmak

üzere nüfusta görülen hızlı azalış bir diğer değişikliktir. Türkiye, Suriye ve Mısır

nüfuslarının 1800’de 1600’dekinden daha az olduğu belgelerden anlaşılmaktadır.

XVI. yy sonuna doğru fiyatlar büyük ölçüde artmaya başlamıştı. Bu durum,

Amerikan altın ve gümüşünün gelmesinin Ortadoğu’daki yıkıcı etkisinin bir

görünümüydü. Osmanlı İmpara-torluğu’nda bu değerli madenleri alma gücü

Batı’dakinden çok, îran ve Hindistan’dakinden azdı. İran ipeği başta olmak

üzere, İran ürünleri, Osmanlı topraklarında da, Avrupa’da da çok ilgi görüyordu.

Ancak Avrupa’da herhangi bir Osmanlı ürününe böyle bir ilgi söz konusu

değildi. Avrupa’ya ihraç edilen başlıca ürünler tahıl ve tekstil ürünleriydi.

Eskiden genellikle üretim mallarından oluşan tekstil ticareti azalmıştı.

Ortadoğu’dan Avrupa’ya yalnızca pamuklu bez ihracatı bir dönem

sürmüştür. Artık tekstil ürünleri ve Hint kumaşlarının ihracatı durmuş, durum

tersine dönerek, Avrupa’dan Ortadoğu’ya ithalatı başlanmıştı. Avrupa’da tekstil

ürünlerinin hammaddesi, pamuk, moher ve ipek çoğunlukla İran’dan ithal

ediliyordu. Osmanlı belgelerine göre, Batı’dan altın ve gümüş ithal edildiği

halde, para basmak için bile ülkede yeterli değerli maden bulunmuyordu.

Batı’dan alınan yeni tahıllar tarıma az da olsa fayda sağlamıştı ama yine de

ekonomik ve teknolojik bir duraklama vardı. Ortadoğu ülkelerinde Avrupa’daki

tarım devrimi yaşanmamış ve Avrupa sanayi devrimi hiç yansımamıştır. XVIII.

yy ortaları-na dek Ortadoğu sanayisinde gelişme görülmüş ama herhangi bir

teknolojik gelişme olmadan el zanaatları ile sınırlı kalmıştır.

Silah yapımı ve gemi inşası, teknolojide ilerlenmemiş olmasının en önemli

iki göstergesiydi. XVIII. yy’da Osmanlı İmparatorluğu, Avrupalı denizcilik

mühendislerinden faydalanmış ve İsveç ve Amerika Birleşik Devletlerinden sivil

ve askeri amaçlı tekneler satın almıştı. İmparatorluk topraklarındaki su kanalı ve

yol ağını geliştirmek için de girişimleri olmamıştır.

Ticaretle ilgili şarlar da Osmanlı İmparatorluğu ve öteki Ortadoğu devletleri

aleyhine değişiyordu. Ortadoğu, açılan ve gelişen Okyanus yollarından

etkilenmemiş, Osmanlı İmparatorluğu için başlıca vergi geliri ve hammadde

kaynağı durumundaki İran ipek ticareti, büyük oranda Batı Avrupalı tüccarların

kontrolü altına girmişti. Benzer değişikliklerle Karadeniz’de de Türkler güçsüz

duruma düşüyordu. Rus gücünün Kuzey kıyısında yayılması nedeniyle

bölgedeki Doğu Avrupa ticareti büyük oranda artmıştı. Rus tüccarlar ve

denizciler, Küçük Kaynarca Antlaşması ile kazandıkları ticari haklar sayesinde

doğrudan Osmanlı tebaasıyla çalışmaya başlamışlar ve Türk başkentine hiç

gitmeden Boğazlar’dan geçip Akdeniz’e gitme olanağı elde etmişlerdi. Çok

geçmeden öteki Avrupa devletleri de kendileri için Ruslar’ın kazandıkları haklan

isteyip aldılar. Karadeniz ticaretini Avrupalılar’a, özellikle de Yunanlılar’a

kaptıran Türklerini Avrupa ticaretindeki paylan da çok düşmüştür. İngiltere ile

ticaretleri XVII. yy ortasında onda bir, XVIII. yy sonunda yüzde bir, Fransa ile

ticaretleri de XVI. yy sonunda yüzde elli, XVIII. yy sonunda ise yirmide bir

oranında azalmıştır. Bununla birlikte, Avusturya ve Fransa başta olmak üzere

ithalatta büyük ölçüde artış olmuş, ucuz ve kimi zaman daha iyi olan Avrupa

mallan yerli malların büyük bölümünü piyasadan çıkarmıştır.

Bu dönemde Avrupa’da Osmanlı tarım ürünleri, özellikle Hıristiyan Balkan

eyaletleri ürünleri için yeni piyasalar açılmaya başlamıştır. Bu durum, Osmanlı

nüfusu için ciddi toplumsal sonuçlar doğurmuştur. Çoğu Müslüman olan esnaf

ve zanaatkarlar, geleneksel zanaatların azalması nedeniyle niteliksiz işçi haline

gelmişlerdir. Öte yandan, çiftçiler, tüccarlar ve nakliyeciler olarak Hıristiyan

azınlıklar için yeni olanaklar doğmuştur. Bunlar, ticaret yaptıkları Avrupa

devletlerinin yakınlıkları, teşvikleri ve bu yeni durum sayesinde servet,

beraberinde eğitim,dolayısıyla da etkinlik ve güç elde etmişlerdir.

Arap eyaletlerinde meydana gelen ekonomik çöküş Osmanlı İmparatorluğu

’nda olduğundan çok daha da ağır olmuştur. Suriye, Irak ve Mısır’da hem tarım

ara2isi hem de nüfus büyük ölçüde azalmıştır. Nüfus azalması şehirlerde görülse

de, daha çok kırsal kesimde olmuştur. Ayrıca, sanayide de gerileme olduğu

anlaşılmaktadır. Şehirlerdeki zanaatkar sayısı ve üretim kaliteleri düşmüş; çoğu

büyük liman da önemini yitirmiştir.

Ortadoğu’da oluşan bu değişikliklerin nedenleri arasında çoğunlukla otorite

eksikliği, kısmen siyasi nedenler, bir ölçüde bağımsız yerel yöneticilerin çıkması

ve yerli göçebelerle ithal askerlerin taşrada yol açtıkları ciddi hasarlar yer

almaktadır. Yönetici askeri ve bürokrat gruplar çoğunlukla yerel ekonomik

gelişmelere ilgi göstermişler, az da olsa sarf ettikleri çabalarsa Avrupa’nın

ekonomik çıkarları yüzünden engellenmiştir. Bu çöküş bir ölçüde ekonomik

nedenlere, çoğunlukla da maden, su ve kerestenin eksik oluşuna bağlıydı.

Enerjinin ve yakıtın azlığı nedeniyle sanayinin, nakliyenin ve önemli

teknolojilerin gelişmesi sınırlı olmuştur. Ortadoğu, hayvan kullanımını

kolaylaştıran gelişmiş koşum teknikleri, yel ve su değirmeni gibi ilk teknolojik

gelişmelerden pek etkilenmemiş ve bu konularda Avrupa’dan oldukça gerilerde

kalmıştır.

Osmanlılar’daki gerilemenin nedenleri iç değişikliklerle birlikte, Batı’daki

yaşanan bilim ve teknolojideki, savaş ve barış sanatlarındaki, ticaret ve devlet

yönetimindeki hızlı ilerlemelere ayak uyduramamış olmalarıdır. Türk liderler, bu

durumun farkındaydılar ve sorunun çözümüne yönelik birtakım düşünceleri

vardı. Ne var ki yeni düşünce ve yöntemlerin benimsenmesi konusundaki büyük

ideolojik ve kurumsal engellerle baş edemiyorlardı. Bu konuda, ünlü bir Türk

tarihçisi şunları söylemiştir: “Bilimsel dalga, hukuk ve edebiyat engellerine

çarparak kırıldı."Yeniliklere ayak uyduramayan Osmanlı İmparatorluğu,

Sovyetler Birliği gibi onlar tarafından yok edilmiştir.

Osmanlılar ile Sovyetler Birliği’nin kaderinin karşılaştırmasında liberalizmin

patlayıcı güçleri, eski ideolojilerin iflası, eski siyasi yapıların çökmesi ve

milliyetçilik gibi ideolojik ve siyasi konular dikkat çekicidir. Tüm bu konularda

Ruslar da, Türkler’in geçtikleri yollardan geçmişlerdi ve onların da milli

tarihlerinde yeni bir sayfa açacak bir Mustafa Kemal Atatürk’e ihtiyaçları vardı.

Osmanlılar’daki gerilemede farklı bir yan söz konusudur. Ortadoğu’daki

ekonomik güçsüzlük, Sovyetler Birliği’ndeki gibi merkezi denetimin aşırılığına

bağlı değildi. Aksine, bu şekilde bir denetim neredeyse hiç bulunmuyordu.

Kısmen taşra ve lonca pazarları düzeyinde bazı ekonomik düzenlemeler olsa da,

Osmanlılar ekonomik gücün kullanılması ve seferber edilmesi konusunda, Batı

Avrupa’nın epeyce gerisinde kalmışlar daha çok tüketim toplumu haline

gelmişlerdi.

Üretime yönelik olarak, Batı’da merkantilizmin ortaya çıkması, Avrupa

ticaret şirketleri ile onları teşvik edip koruyan devletlerin, gerçekte pazar

güçlerinin herhangi bir kısıtlama olmadan işlemekte olduğu Doğu’da benzersiz

olan ve tanınmayan ekonomik enerjilerini yaygınlaştırmalarını ve bir ticari

örgütlenmeye kavuşmalarını sağlamıştır. Artık Batılı ticaret şirketi, ticarete

destek olan hükümetlerin de yardımları sayesinde yeni bir güç olmuştu. Batılı

tüccarlar, sonra üreticiler, daha sonra da hükümetler, ekonomik güç ve iradede

artmaya başlayan eşitsizlik sayesinde, Ortadoğu pazarlarım ve sonuçta en

büyük Ortadoğu üretim sektörlerini neredeyse mutlak bir denetim altına

almışlardır.

Bu dönemdeki tekstil ticareti, Batı’daki ilerlemeden etkilenmiştir. İran ve

Osmanlı imparatorluklarının limanlarına İngiliz tüccarlar tarafından, artan

miktarlarda Hint pamuklusu ve başka kumaşlar getirilmiştir. Daha ucuz ve daha

saldırgan yöntemlerle pazarlanan Batılı ürünler, eskiden Batı’da çok ilgi gören

Ortadoğu tekstillerini önce dış, sonra da iç pazarlardan çıkarmıştır. Bu ticari

ilişkideki değişikliği Ortadoğu'nun geleneksel alışkanlığı olan kahve ile

açıklayabiliriz. Kahve ve onu tatlandıran şeker Avrupa’ya Ortadoğu’dan

gitmiştir. Hollandalılar, XVII. yy’ın son çeyreğinde Cava’da Avrupa pazarlan

için kahve üretiyorlardı. Fransızlar da Osmanlı İmparatorluğu’na Batı

Hint sömürgelerinden kahve ihracatı yapıyorlardı. 1739 yılında Batı Hint

kahvesi, doğuda Erzurum’a dek gitmişti. Batı’nın sömürge kahvesi daha ucuz

olduğu için Kızıldeniz. bölgesinden gelen kahve çok büyük ölçüde azalmıştı.

Aslında bir Doğu icadı olan şeker, ilk kez Hindistan ve İran’da rafine

edilmişti. Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’den Avrupa’ya ithal ediliyordu ve

Araplar tarafından İspanya ve Sicilya’ya da götürülmüştü. Burada Batı Hint

sömürgeleri de iyi bir fırsat yakalamışlardı. Colbert’in emriyle 1671 yılında

Fransızlar Marsilya’da bir rafineri kurdular ve oradan sömürge şekerini Osmanlı

İmparatorluğu’na ihraç ettiler. Batı Hint kahvesi daha acı olduğu için Türkler

şeker kullanmaya başladılar ve tüketim de çok büyük miktarlarda arttı. Mısır

şekeri kullanıyorlardı ama Batı Hint şekeri çok daha ucuz olduğu için kısa

sürede Ortadoğu pazarını ele geçirdi. Bir Arap ya da Türk’ün XVI-II. yy

sonlarında içtiği bir fincan kahve ve şekeri Avrupa sömürgeleri üretmiş ve ithal

etmiş oluyordu. Yerel kaynaklar yalnızca sıcak suyu sağlayabiliyordu ve XIX.

yy’da Avrupa şirketlerinin Ortadoğu şehirlerinde kurdukları yeni tesislerden

sonra bu da şüpheli oldu.

Batı’nın Ortadoğu’daki ekonomik egemenliği çeşitli biçimlerde desteklenmiş

ve devam etmiştir. Ortadoğu ürünlerinin Batıya ithal edilmesi, koruyucu

gümrüklerce kısıtlanmış ve kimi zaman de engellenmiştir. Ancak Ortadoğu’daki

Ban ticareti sınırsız ve serbest giriş sağlayan kapitülasyon sistemi ile

korunmuştur. Osmanlılar döneminde, “Kapitülasyon” (Latince liste anlamına

gelen; “bölüm”; capitula), Osmanlı ve öteki Müslüman hükümdarlar tarafından

Müslüman ülkelerinde Hıristiyan devletlerinin tebaalarına tanınan iskan ve

ticaret hakkı aynca-lığı için kullanılırdı. Onlar Müslüman olmayan tebaanın

vergilerinden muaftı. Bu gibi ayrıcalıklar XTV-XV. yy’da İtalyan denizci

devletlerine verilmişti. Bu ayrıcalıklar, XVI. yy’da Fransa’ya (1569), İngiltere'ye

(1580) ve başka ülkelere de verildi. 1580 yılındaki bir İngiliz kapitülasyonunda

şu hükümlere yer verilmiştir:

2

. .Müslüman İmparatoru Sultan Murad Han, İngiltere Kraliçesi Elizabeth

‘e dostluğumuzu göstermek üzere, Kraliçe ’nin tebaasının ve halkının

ülkemizde güven içinde mallarını ve diğer eşyalarını büyük ve küçük gemilerle

ve karadan araba ve kervanlarıyla getirebileceklerini, kendilerine bir zarar

verilmeyeceğini, kendi ülkelerinin geleneklerine göre hiçbir güçlükle

karşılaşmadan mal alıp satabileceklerini... Burada yerleşecek ya da buradan

geçecek, evli olan ya da olmayan bir İngiliz'in kelle vergisiya da başka bir

vergi ödemeyeceğini... Ingilizlerin arasında bir anlaşmazlık çıkarsa kendi

elçiliklerine başvurabileceklerini... Bu anlaşmayı ve kutsal barışı İngiliz

Kraliçesi koruduğu ve uyguladığı sürece bizim de aynısını yapacağımızı

bildiririz.. "

Bu ilişki ticaretle birlikte başka şeyler de içeriyordu. Arşiv dairesindeki pek

çok belgeden birisi olan Sultan III. Murad’ın 1590 Haziran’ında Kraliçe I.

Elizabeth’e gönderdiği mektubun sonu şöyledir:

3

“Daima çatışmada olduğun İspanyol kafirlerine saldırdığında, Allah ’nın

yardımıyla zafer kazanacaksın. Bizi gerektiğinde işlerinden haberdar etmeyi

ihmal etme. Allah 'a şükürler olsun ki, biz de boş durmayacak, zamanı

geldiğinde kafir İspanyollar’ı rahatsız etmek için gerekli önlemleri alacağız ve

mutlaka size yardım edeceğiz."

Kapitülasyonlar, Müslüman devletlerinin daha da zayıflaması ve Hıristiyan

komşularıyla ilişkilerindeki değişiklikler yüzünden, başlangıçta amaçlandığından

daha çok ayrıcalık içerir olmuşlardı. XVIII. yy sonu ile XIX. yy başında bir

Avrupa devletinin koruması mali ve ticari büyük avantajlar sağlıyordu ve bu

uygulama çok artmıştı. Daha da ileri gidilerek, Avrupa diplomatik misyonları

kapitülasyon haklarını aşıp koruma belgeleri olan beratlar dağıtmışlardı.

Başlarda bu belgeler, Avrupa konsolosluklarının yerel halk arasından seçtikleri

memur ve ajanları korumak içindi ama kısa sürede pek çok yerel tüccara verilir

ya da satılır oldu. Onlar da korunmuş ve ayrıcalıklı bir statü kazanmış oldular.

Böyle kötü kullanımı engellemek için Osmanlı yetkilileri boşuna uğraştılar.

Sultan III. Selim, XVIII. yy sonları ile XIX. yy başlarında Avrupa devletlerinin

konsoloslarıyla baş edemeyince katılarak Müslümanlar’a değil ama Osmanlı

Hıristiyan ve Musevi tüccarlarına berat verdi. Bu beratlarla belirli ticari, hukuki

ve mali ayrıcalıklar, bağışıklıklar ve Avrupa ile ticaret hakkı tanınıyordu.

Osmanlı tebaasını yabancı tebaalarla neredeyse tümüyle eşit düzeye getirmeyi

amaçlıyordu. Bu durum yeni bir ayrıcalıklı sınıfın ortaya çıkmasına yol açtı.

Osmanlı Rumları denizcilik yetenekleri ve olanaklarıyla giderek daha üstün bir

duruma ulaştılar. Bu sistem XIX. yy başında Müslüman tüccarlar arasında da

yayıldı ancak çok az tüccar faydalanabildi.

Tarih boyunca daha karmaşık ve hareketli yapısı olan bir toplumun ticari

etkisiyle canlanan daha basit ekonomi örnekleri de bulunmaktadır.

Ortadoğu’daki örnekleri değişikliklerden faydalanan yabancılar ve ajanlardı.

Yabancı olanlar Avrupalılar idi, ancak Müslüman ülkelerde dini azınlıkların

üyeleri baş aktörlerdi ve çoğunluk toplumu onları marjinal bulurdu. Bu durumu,

Türkçe'de Avrupalı yabancılar için kullanılan “Frenkler” ve Avrupalılaşmış olan

yerli Levanten nüfus için kullanılan “tatlısu Frenkleri” terimleri de

göstermektedir.

XX. yy başında, azınlıkların ve yabancıların mali konularda ağırlıkları

oldukça fazlaydı. 1912 yılındaki bir listede, İstanbul’daki kırk özel bankacıdan

on ikisi Ermeni, on ikisi Rum, sekizi Musevi ve beşi Levanten ya da Avrupalı

idi. Yine başka bir listede, İstanbul’daki otuz dört borsacıdan on sekizi Rum,

altısı Musevi, beşi Ermeni idi ve hiç Türk yer almıyordu.

Ermeniler, Rumlar ve Türk Musevileri’ni komşularından ayıran yalnızca

dinleri değil, dilleriydi de. Arapçanın konuşulduğu ülkelerde böyle bir ayrım

yoktu. Museviler ve Hıristiyanlar, Müslüman komşularıyla aynı dili, Arapçayı,

konuşuyorlardı. 1830’lardan sonra Beyrut limanında ve çevresinde yeni

Hıristiyan ticari buıjuvazisinin ortaya çıkıp gelişmesi bu durumun bir sonucudur.

Böylece yüzyılın ortalarına doğru, öğrenim görmüş, varlıklı ve Arapça konuşan

yeni bir orta sınıf doğmuştur. Bu sınıfın Hıristiyan kimlikleri yüzünden önemli

bir toplumsal ya da siyasi rolü olmamıştı ama Arapçayı çok iyi kullandıkları için

Arap kültürünün canlanmasında çok ciddi katkılan olmuştur.

Ortadoğu ülkelerinde Batı sızmasının ikinci yolu, iktidar ve etkinlik

makamlarına gelen dini azınlıklardı. Ruslar, Küçük Kaynarca Antlaşmasının

ardından Osmanlı İmparatorluğu’nun Ortodoks Hıristiyan toplumu üzerinde bir

ölçüde hamilik elde etmişlerdi. Nüfusunun çoğunluğu Ortodoks

Hıristiyanlar, Yunan ve Balkan eyaletlerinden oluşturuyordu ve bunlar Suriye’de

ve Anadolu’da önemli azınlıklardı. Çarların Ortodokslar üzerindeki hamiliği,

Ruslar’a Osmanlı nüfusunun önemli bir unsuru üzerinde büyük etkinlik

veriyordu. Benzer bir hamiliği sultanın Katolik tebaası üzerinde de Fransızlar

elde etmişlerdi. Sayıları Ortodoks Hıristiyanlar’dan az olmasına karşın,

önemliydi. Lübnan’daki önemli Maruni kilisesi de aralarında bulunuyordu.

İngiltere, koruyacak bir dini azınlık bulamadığından, Rus ve Fransız rakiplerine

göre oldukça avantajsızdı. Protestan topluluklar, İngiliz, Amerikan ve Alman

misyonerler tarafından sayılan arttırılmaya çalışılsa da, önemsiz derecede azdı.

Zaman zaman İngiliz dış işleri bakanları İngiliz korumasını Museviler ya da

Dürziler gibi gruplarda yaygınlaştırmayı denemişlerdir. Benzeri bir dezavantajlı

durumdaki, Protestan güç olan Almanya, bu durumu korumasını Osmanlı

İmparatorluğu’nun tamamına genişleterek avantajlı hale getirdi.

Dini koruma çeşitli yollarla yapılıyordu. Korunan dindeki Osmanlı

tebaasının refahları ve çıkarları korunuyordu. XIX. yy’da Osmanlılar’ın güçten

düşmesi ve Avrupalılar’ın kapitülasyon sistemiyle oluşturdukları zor şartlar

içinde bu neredeyse Osmanlı içişlerinin her alanına sınırsız müdahale hakkı

anlamına gelmeye başlamıştı. Osmanlı Musevileri’nin ve Hıristiyanları’nın

eğitim ve dinle ilgili gereksinimleri, misyonlar, okullar ve öteki öğrenim, kültür

ve toplumsal kurumlar ağı ile gideriliyordu. Bunların pek çoğu Hıristiyan, bir

bölümü de Musevi kurumlarıydı ve laik olarak kurulan bazıları azınlıkların yanı

sıra, Müslüman çocukları da kabul ediyordu. Ortadoğu’daki Batı okullarından

mezun olanlar, yüksek öğrenimlerini de Batı üniversitelerinde yapıyorlardı. XIX.

yy’ın ikinci yansından sonra, Ortadoğu şehirlerinin bazılarında Batı kolejleri

açıldı. Hami devletin, kültürel, dolayısıyla da siyasi ve ekonomik etkinliğini

yaymasında eğitim, önemli bir yol oldu. Fransızlar bu konuda en başarılı

olanlardı. Onlardan sonra da sırasıyla İtalyanlar, İngilizler, Almanlar ve

Amerikalılar geliyordu. Rus girişimleri, Ortodoks Hıristiyanlar arasında önemli

olmakla birlikte, diğerlerine oranla daha azdı. Batı misyonerleri, Müslümanlar

içinde birkaç mühtedi buldular ama İslam hukukunda din değiştirmenin cezası

ölüm olduğundan, Hıristiyan nüfus arasında daha başarılı oldular ve bazı

Ermeni, Ortodoks ve diğer Doğu Hıristiyanları Katolikliğin ve Protestanlığın bir

mezhebinden ötekine geçtiler.

Kudüs ve Filistin’deki Hıristiyan kutsal yerlerinin korunması, Avrupa

devletlerinin dinle ilgi önem verdikleri başka bir konuydu. Bu konudaki

tartışmalar, yerel kiliselerde yüzyıllarca yapılmıştı. Bu konuda, Türkler hor

gören ama çoğunlukla etkin arabulucular olarak davranmışlardı. Büyük

devletlerin kiliselerinin koruyucuları olarak ortaya çıkmalarıyla yerel tartışmalar

da uluslararası çatışmalar haline geldi ve Kırım Savaşı’nı çıkaran nedenlerden

biri oldu.

Kapitülasyonlar sayesinde Osmanlı İmparatorluğu içinde geniş bir yetki alanı

ve güce sahip konsolosluk ve elçilikler korumayı sağlıyordu. Bunların kendi

kanunları, mahkemeleri, cezaevleri ve hatta postaneleri bulunuyordu.

Avrupa, Ortadoğu’daki eğitim girişimlerinde askeri eğilime büyük önem

veriyordu. Avrupa’nın, askerlik sanatının İslamiyet'inkinden üstün olduğu savaş

deneyimleri ile görülmüştü. Bu yüzden, İslam devletleri Avrupalılaşın

öğrencileri olmak zorundaydılar. Bazı Avrupalılar Osmanlı İmparatorluğu’nda

askeri uzman ve danışman olarak uzun süre kalmışlar ve önemli başarılar

kazanmışlardı. XVIII. yy sonlarına doğru artık bu tür bireysel çabalar yetersiz

kalıyordu. 1793 yılının sonbaharında Padişah, bir mesajla Fransa’dan getirtmek

istediği subay ve teknisyenlerin listesini Paris’e gönderdi. Birkaç yıl sonra

İstanbul’dan Kamu Güvenliği Komitesi’ne daha uzun ikinci bir liste gönderildi.

1796 yılında yeni Fransız elçisiyle birlikte bir grup Fransız askeri uzman geldi.

1798-1802 savaşında, Osmanlılar ve Fransa karşı taraflarda oldukları için bu

işbirliği sona erdi ama daha sonra müttefik olduklarında yeniden başlayarak

1806-1807’de Rus ve İngilizler’in açtıkları savaşla en üst seviyeye ulaştı.

Reformcu sultan II.Mahmud’un, 1830’larda silahlı kuvvetlerini

modernleştirmek üzere Batılı devletlerden yardım istemesiyle yeni bir girişim

başladı. 1835 yılında bir Prusya askeri heyetinin, 1838 yılında da bir İngiliz

denizcilik heyetinin gelmesiyle XIX.yy süresince ve XX. yy başlarına dek

devam edecek bir ilişki başladı.

Daha önceleri buna paralel bir gelişme, Mısır’da Osmanlı valisi Mehmed Ali

Paşa’nın bağımsız bir beylik yaratmaya çalışmasıyla başlamıştı. Mehmed Ali

Paşa da özellikle Fransız olmak üzere tek tek yabancı askeri ve teknik uzman

toplamıştı. Napolyon’un son yenilgisinden sonra 1824 yılında, askeri

personelin çoğunun boşta olduğu Fransa’dan daha sonra gelmeye devam edecek

heyetlerin ilki olarak bir askeri heyet getirtmişti.

Avrupa güçler merkezinden uzaktaki İran’da değişiklik daha yavaş olmuştu.

İngiltere ve Fransa, Avrupa politikasına ilk kez Napolyon döneminde karışmış

olan İran’ın ordularım eğitmek üzere ilk olarak 1807-1808’de, daha sonra

1810’da heyetler göndermişlerdir. Sonrasında da orduda eğitmen olan

Rus, İtalyan ve Fransız subayların etkileri sınırlı olmuştur. XX. yy’a dek İran

ordusunun modernleşmesi başlamamıştır.

Genellikle askeri eğitimciler başta İngiltere, Fransa ve Prusya, sonra da

Almanya olmak üzere Batı Avrupa’dan gelmiştir. Eğitmenlik yapan bazı

İtalyanlar da olmuştur. Amerikan İç Savaşı bitince ülkelerinde kendilerine gerek

kalmayan bazı Amerikalı subaylar, mesleklerini Mısır’da sürdürmüşlerdir.

Eğitmen ya da danışman olarak Ruslar’ın ortaya çıkmaları ancak XX.yy’da

görülür.

Askeri eğitimin sonuçlan önemlidir. Ortadoğulu öğrenciler Batı’nın kara ve

deniz harp akademilerine giderken, Batılı subaylar ise Ortadoğu kurmay

okullarında öğretmenlik yapmışlardır. Batılılar danışman ve zaman zaman da

subay olarak istihdam edilmiş ve Batı’dan malzeme, silah ve teknoloji ithal

edilmiştir. 1950’lerden sonraki öneme ve düzeye ulaşmamakla birlikte bu süreç,

XIX. yy ve XX. yy başlarının güç politikaları açısından çok önemlidir.

Avrupa devletleri, XIX. yy’da uluslararası ticaret ve maliye ağına girmeye

başlayan Ortadoğu’nun ekonomik iç işlerine doğrudan karışır olmuşlardır. Bu

durumdan kaynaklanan değişiklikler de Ortadoğu’daki hayatı her yönüyle

etkilemiştir.

Yüzyıllardan beri ihmal edilen tarım alanlarının genişletilmesi bu

değişikliklerden biri olmuştur. Genişleme, güvenlik şartlan genişletilip toprak

tekrar kazanılarak ve bazı yerlerde yaygın sulama sistemleri kullanılarak kolay

olmuştur. İhracat amacıyla ipek, pamuk, tütün, kahve, haşhaş, hurma, arpa

ve buğday gibi ürünler ekilmiştir. Öte yandan tarımın geçim yerine gelir

sağlamak için yapılması ve bununla birlikte hukuk sistemindeki Batılılaşma

toprak sahipliğinde önemli değişikliklere yol açmış, toprakta aşiret ya da köy

sahipliği azalarak Avrupa tipi mülkiyet artmıştır. Bunun için ihtiyaç olan

sermaye, yurt dışından yatırım ya da borç olarak gelmiş, kapitülasyonlar

aracılığıyla devlet denetiminden korunan Avrupa şirketleri, Ortadoğu ülkelerinin

kaynaklarının kullanımına hakim olmuşlardır.

Yabancıların uzmanlığı ve girişimciliği hizmetlerin gelişmesinde önemli bir

rol almıştır. Bunlar örnek olarak, Doğu Akdeniz’in başlıca limanları Mısır,

Türkiye, Suriye ve Irak demiryolları, telgraf, belediye taşımacılığı, su, gaz,

büyük şehirlerdeki elektrik ve telefon verilebilir.

Karadeniz ve Ege Denizi’ne İstanbul’u yerel buharlı vapur şirketleri

bağlıyorsa da, Avrupa ile ilk bağ yabancı denizyolları ile kurulmuştur. 1825

yılında çalışmaya başlayan bir Avusturya şirketinden sonra, Osmanlı ve Avrupa

limanları ile imparatorluğun çeşitli limanları arasında taşımacılık yapan Fransız,

İngiliz, Rus ve İtalyan denizyolu şirketleri gelmiştir. 1837 yılında yeni bir

önemli gelişme olmuştur: Avrupa, İngiliz vapur seferleri aracılığıyla Süveyş’ten

İskenderiye ve Hindistan’a önce posta, sonra ürün ve insan taşımacılığıyla

bağlamıştı. Başlangıçta buharlı vapurlarla iç sularda ve arabalarla yeni açılan

karayollarında taşıma yapılıyordu. 1851 yılında Mısır demiryollarının yapılması

ve 1869 yılında Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla Mısır, yeniden Avrupa ile Güney

Asya arasındaki başlıca yol ve dünya trafiğinin önemli bir noktası olmuştu. İran,

o yıllarda Hazar Denizi ve Basra Körfezinde başlayan buharlı vapur seferleriyle

Rusya’ya da Batı Avrupa’ya da biraz daha yaklaşmıştı.

Avrupa’nın mali nüfuzu, Kırım Savaşı sırasında yeni bir döneme girdi.

XVIII.yy sonu ve XIX. yy başında Osmanlı hükümetleri iç borçla para

sağlamaya çalışıyorlardı. Kırım Savaşı’nın olanakları ve gereksinimleriyle,

Avrupa para pazarlarından yeni bir tür borç almaya yöneldiler. İlk olarak 1854

yılında Londra’dan yüzde altı faizle üç milyon sterlin borç alındı; sonraki yıl da

yüzde dört faizle beş milyon sterlin borç alındı. Daha sonra 1854-1874 yılları

arasında yaklaşık olarak her yıl alman dış borçlar toplam iki yüz milyon sterline

ulaştı. Bu dönemde bölgede önemli banka faaliyetleri de olmuştur. Önceki yirmi

otuz yıl içinde, hem İngiliz hem de başka özel bankacılar çeşitli Akdeniz

limanlarına yerleşmişlerdi. 1850’lerden sonra önemli gelişmeler oldu.

Ortadoğu’da Mısır Bankası (1855), Osmanlı Bankası (1856), İngiliz-Mısır

Bankası (1864), büyük İngiliz, Fransız, Alman ve İtalyan bankalarının şubeleri

ile başkaları kuruldu. Tümü Avrupalılar’a ait olan bu bankalar, Ortadoğu'nun

mâliyesine hakim durumdaydılar. I. Dünya Savaşı’ndan sonra açıla-bilen gerçek

Türk, İran, Arap ve Mısır bankalarının toplam maliye işlerinin önemli bir

bölümünü denetim altına almaları da ancak İkinci Dünya Savaşı sonrasında

olmuştur.

Türkiye riskli ve güçsüz görüldüğü için çoğunlukla borçlar çok ağır şartlarla

veriliyordu. Genellikle para bütçe açığının kapatılmasına ya da ekonomik

olmayan kalkınma projelerine harcanıyordu. Bu nedenle 6 Ekim 1875 tarihinde

ekonomisi çöken Osmanlı devleti anapara ve faizleri ödeyemedi. Avrupalı

alacaklıların temsilcileriyle yapılan görüşmelerin ardından 20 Aralık 1881

fermanıyla yabancı alacaklılara karşı sorumlu ve onların yönetiminde olan

“Düyunu Umumiye İdaresi” kuruldu. Görevi Osmanlılar’ın kamu borçlarının

ödenmesi için “borcun tamamı ödenene dek” Osmanlı devletinin gelirlerini

tahsil etmekti. Düyunu Umumiye İdaresi’nde 1911 yılında 8931 kişi çalışıyordu.

Bu sayı, Osmanlı Maliye Nazırlığı’nda çalışanların sayısından çoktu. Benzer bir

iflas yaşayan Mısır’da 1880 Likidasyon Yasası ile Mısır’ın toplam gelirinin

yansı Mısır hükümetinin yönetim harcamaları, yansı da borçların ödenmesi için

ayrıldı. İki ülkede de bu yüzyılın ilk yıllarında yeni borç anlaşmaları yapıldı ama

bu kez de alacaklıların yatırımlarım korumak için kurulan bazı kurumlar paranın

tümünün ya da önemli bir kısmının verimli bir şekilde kullanılmasını sağlamıştır.

Bu değişiklikler olurken, Avrupalı girişimcilerin, onların yabancı ve azınlık

temsilcilerine karşın halkın büyük bölümünün durumu pek değişmemişti.

Yalnızca bir tek konuda önemli bir değişiklik olmuştu. Yüzyıllardır yaşanan

gerileme ve durgunluğun ardından, XIX.yy’da nüfusta ciddi bir artış olmaya

başlanmıştı. Şu veriler bunu açıkça göstermektedir. İstanbul, Anadolu ve

Adalar’ın nüfusu 1831 yılında 6.500.000, 1884 yılında 11.300.000 ve 1913

yılında 4.700.000 kişidir. Mısır'ın nüfusu yaklaşık olarak, 1800 yılında 3-

500.000, 1846 yılında 4.580.000, 1882 yılında 6.800.000, 1897 yılında 9-

710.000 ve 1907 yılında 11.290.000.kişidir. Kırsal kesim ve şehir nüfusunun

yaşam standartlarında fazla bir gelişme olmadığı gibi gerileme olmuştur.

Toplumsal açıdan üst sınıflardaki Batılılaşmaya paralel olarak alt sınıflarda

gelişme olmaması, eski sistemde onları birbirine bağlayan yükümlülük, sadakat

ve ortak değerler ağını zayıflatarak yeni çatışmalara ve liderliklere yol açmıştır.

Hıristiyan Avrupa ile karşılaştırıldığında, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi,

askeri ve ekonomik açıdan güçsüz olması konusunda birçok açıklamalar vardır.

Büyük keşiflerden sonraki dönemde, Batı dünyasında gerçekleşen büyük

ilerlemeler ve bunların sonucundaki teknolojik, toplumsal, siyasi ve ekonomik

değişikliklerden İslam dünyası etkilenmemiştir. Avrupa'nın ilerlemesi tek başına

yeterli bir açıklama değildir. Osmanlı topraklarında da pek çok güçsüzlük

belirtileri bulunmaktadır. Bir tarafta, Avrupa devletleri yeni rollerinin devamı

için güç ve servet kazanırlarken, diğer tarafta padişahlar güçlerinin tamamını

başkentte vezirlerine ve saray erkanına, taşrada ise özerk ve miras yoluyla başa

geçmiş olan yöneticilere kaptırıyorlardı.

Güçleri bu şekilde erirken, diğer yandan da vergilendirme ve toprak

mülkiyeti sisteminde önemli değişimler oluyordu. Osmanlılar’ın geleneksel

düzenine göre tımar sahibi olan sipahiler, mali ve askeri bakımdan toprak

dağıtım sisteminin merkezindeydiler.

XVI. yy başlarında ve ortalarında sipahi sistemi en üst seviyesine ulaşmıştı.

Ancak sonralan, XIX. yy başlarında yok olana dek gerilemeye devam

etmişlerdir. Önemini yitiren sipahilerin yerlerine, kırsal kesimde mültezimler,

savaş alanlarında ise düzenli askerler geçmiştir. Sipahilerin azledilmeleri ya da

ölmeleri nedeniyle boşalan tımarlar, yeni sipahilere verilmemiş, mâliyeye daha

çok vergi geliri sağlamaları için tekrar imparatorluk topraklarına katılmışlardır.

Ne var ki, genellikle bu gelirler doğrudan devlet memurlarınca toplanmıyor, ilk

zamanlarda yıllık bir tutar üzerinden bir mültezime satılıyorlardı. Daha sonraları

iltizamların kötüye kullanmalarıyla süreler uzamış ve sonunda da malikane

sistemi ortaya çıkmıştır. Bu sisteme göre teorik olarak belirli bir süre için vergi

toplanıyordu ama uygulamada ömür boyu süren ve satılabilen ya da miras olarak

kalabilen bir sistem ortaya çıkmıştır. Bu sistem, XVII. yy sonlarına doğru

imparatorluk eyaletlerinin çoğunda yayılarak, XVIII.yy’da, yok edilmeye

çalışılmasına rağmen, genel bir uygulama haline gelmiştir.

Taşranın asıl hükümdarları haline gelen ayan açısından malikane sistemi,

ekonomik bir temel olmuştur. Merkezi hükümetin güçsüz oluşu ve eyaletlerin

denetimini kaybetmesi, ayanın siyasi güç kazanmasını, hatta kimi zaman özerk

yerel hükümdarlar haline gelmelerini sağlamıştı. İltizamlar, devletten satın alma

ya da bağış yollarıyla, zaman zaman da otoritelere karşı çıkılarak el koyma

yoluyla toprak mülkiyeti haline getirilmişti.Ayan, zengin toprak sahipleri,

tüccarlar, bu işin askerlikten daha kârlı ve daha az tehlikeli olduğunu düşünen

sipahiler, sarayda ve haremde çalışanlar gibi farklı kökenlerden geliyordu. Artık

ayan, devletin tanıdığı ve kendi temsilcilerini ve liderlerini seçen, mülkiyet

sahibi bir sınıf olmuştu.

Ayanın ekonomik gücü arttıkça, yasa ve düzenin sürdürülmesi işlevlerini de

elde etti, silahlı güçler oluşturdu ve bazıları belirli bölgelerin irsi yöneticileri

oldular. İstanbul hükümeti de bu gelişmeler karşısında bazı taşra şehirlerinin

idaresini ve taşra işlerini ayana bıraktı. Ayanm büyüyen gücünden çekinen sultan

ve hükümeti, 1786 yılında, onları şehir yönetimlerinden azledip yerlerine yeni

yöneticiler getirmek için uğraştılar ama kısa süre içinde bu çabalarından

vazgeçerek ayanın yönetimini kabul etmek zorunda kaldılar.

Artık, ayan bir taşra beyi ve kadısından daha fazlasıydı. Anadolu’daki yerel

beyler XVII.yy başlarından sonra, çok geniş arazilerin denetimini ele

geçirmişlerdi. Derebeyi olarak adlandırılan bu beylerin kökenleri farklıydı.

Aralarında önceleri merkezi hükümetin taşra memurları olanlar ve bölgenin önde

gelen ailelerinin çocuklan bulunuyordu. Derebeyleri, merkezi hükümet

tarafından hoşgörüldü, kimi zaman da tanındı ve babadan oğula geçen özerk

beylikler kurarak padişaha itaatle değil, bir tür vasallıkla bağlandılar. Savaşlarda

sultanın öteki birlikleri ile birlikte hizmet ettiler. Padişah ordularının büyük

bölümü zaten bu yan feodal askerlerden oluşuyordu. Babıali bunlara müfettiş ya

da vali unvanları veriyordu ama onlar aslında kendi topraklarında bağımsızlardı.

Anadolu’nun neredeyse tamamı XIX. yy başında çeşitli beyliklerin elindeydi.

Yalnızca Karaman ve Anadolu beylikleri İstanbul’un doğrudan yönetiminde

kalmışlardı.

Benzeri bir gelişme Balkan yarımadasında da yaşanmıştı. Vidin valisi

Pazvanoğlu Osman Paşa ve Yanya valisi ünlü Tepedelenli Ali Paşa gibi yerel

liderler denetimi ele geçirmişti ve kendi ordularım oluşturup kendi vergilerini

topluyorlar, kendi adlarına sikke bastırıp yabancı devletlerle diplomatik ilişkiler

içine giriyorlardı. Ali Paşa’nın sivil memurlarının ve askerlerinin çoğunluğu

Rumdu. Böylece onlar da bağımsızlığın tadını ve ona kavuşmak için gereken

beceriyi kazanıyorlardı. İmparatorlukta Arapça konuşulan bölgelerden Mısır,

neredeyse tümüyle özerk olmuştu. Güney Suriye’de ve Irak’ta merkezi

hükümetin atadığı valiler, bağımsız hanedanlar gibi hareket ediyor, hatta feodal

beylerle ve yerel aşiretlerle iktidar savaşlarına giriyorlardı. Arap yarımadasında

zaten hiç yerleşmemiş olan Osmanlı otoritesi, şimdi de Vahabi dini hareketi

tarafından başa getirilen Suudi Hanedanı’nın tehdidindeydi.

XVIII.yy’da saraya ait Enderun okulunda, imparatorluğun yöneticileri ve

valileri büyük oranda yetişmeye devam ediyordu. Bu okulda Kafkas köleler

çoğunluktaydı. Ancak buradan, Kafkasyalılar’ın bir zamanlar Balkan

kökenlilerin tümüyle yönetici seçkinler arasına girdikleri anlaşılmamalıdır.

Çoğunluğu yerini korumuş olsa da geçmişte köleliğin geçerli olduğu

öteki alanlardaki gibi, sarayda da Müslüman tebaaya yer açılıyordu. Devşirme

yönteminin bırakılmasından sonra, yeni kan ancak Kafkas kölelerden

sağlanıyordu. Devlete hizmet edecek uygun kişilerin sayısı yetersiz olduğu için,

önceden bu yana birtakım unsurları ayıran engeller küçülerek siviller geçmişte

askeri ve idari köle seçkinlerinin makamları olan taşra valiliklerine, hatta

sadrazamlıklara atanmaya başladı.

XVIII.yy’da Osmanlı sistemindeki sivil meslek yapısı, çoğunlukla

devşirmelerin soyundan gelenlerin alındığı bürokrasi ve topluca ulema olarak

adlandırılan dini hiyerarşi olmak üzere iki türdü. Genellikle tüm hizmet

alanlarında kariyer ve mesleklerin miras yoluyla geçme eğilimi vardı. Bu eğilim

özellikle de genel güvensizlik döneminde, aile mallarını korumak ve miras

bırakmak için İslam dini vakıflar yasasını kullanan ulemada vardı. Daha 1717

yılında usta gözlemci Lady Mary Wortley Montagu bu konuya değinmiştir:

4

"Bu kişiler hukukta da, dinde de eşit ölçüde uzmanlaşmışlardı ve iki bilim

birbirine karışmıştı :-Tüm kârlı işler ve “din kurumu”gelirleri imparatorluğun

gerçekten önemli olan bu kişilerinin ellerindeydi. Halkının genel mirasçısı

olmasına rağmen Büyük Senyör, onların paralarına ve topraklarına

dokunamazdı ve bunlar kesintisiz biçimde onların çocuklarına miras kalırdı.

Bu durum, imparatorluğun tüm bilimine ve neredeyse servetinin tamamına

sahip, bu insanların güçlerini göstermektedir. Devrimlerin aktörlerinin

askerlerken, aslında gerçek yazarlar bu kişilerdir. ”

Padişah bu yeni sınıfa taşranın denetimini bırakıyor ve merkezi gücü de

onlarla paylaşmak zorunda kalıyordu. Bu babadan oğula geçen mülk sahibi ve

yönetici sınıfın oluşumunu Osmanlı sultanları önlemeye çalıştılarsa da başarılı

olamadılar.Bu güçsüzlük döneminde, vergi toplayan, adalet dağıtan, toprağa

sahip olan, taşraya, sonuçta da başkente ve hükümdara hakim olmak amacıyla

birbirleriyle çarpışan yeni unsurlar ortaya çıkmıştır.

Osmanlı tarihinin bu aşamasındaki bu gruplar kesin olarak teşhis edilip

tanımlanamamışlardır. İstanbul’da XVII.yy sonu ve XVIII.yy’da meydana gelen

olayları etkileyen grupların ve çıkarların çatışmaları çok net olmamakla birlikte

görülebilmektedir.

Sonraları Babıali olarak anılan sadrazamlık makamı, bunlardan biridir.

Sadrazam, padişahın ve İmparatorluk Konseyi’nin gerçek gücü zayıfladıkça,

otoritenin ve hükümetin etki merkezi haline gelmiştir. Sadrazamın altında güçlü

bir ortak mesleki bağlılığı olan geniş bir bürokrasi kadrosuyla üst düzey

memurlar hiyerarşisi yer alıyordu. Genellikle bu makamlara, başkentin,

kökenleri Balkanlar’a kadar giden büyük yönetici aileleri sahip olmuştur. Aynca

bu makamlar, başkentin ve taşra şehirlerinin eğitim görmüş, özgür Müslüman

nüfusu açısından da bir meslek kapısıydı.

İmparatorluk sarayı, vezirliğin büyük rakibiydi. Mirasla orada da bir

toplumsal grup oluşuyordu, ancak Afrika’dan ve Kafkasya’dan gelen yeni

kölelerin güçlü etkinlikleri devam ediyordu. Afrikalılar genellikle hizmet

işlerinde bulunurlarken, hadımlar büyük güçleri olan makamlara çıkabiliyorlardı.

Bir hadım olan Kızlar Ağası, Osmanlı sarayının en etkin kişilerinden biriydi..

Saray ahalisi hükümdarın yanına girebilmek için denetimi elinde tutar ve

imparatorlukta büyük iktidara ulaşanlar kendi adaylarını sadrazamlığa

getirebilirlerdi. Bu saray egemenliği dönemleri, vezirliğe ılımlı bakan

tarihçilerce “cariyeler ve hadımlar yönetimi” olarak adlandırılmıştır. Yine bu

tarihçilere göre saray mensupları ve adamları açgözlü, sorumsuz ve bencildir.

İktidar mücadelesi, Babıali ve saray bürokratları ile saray erkanı arasında

basit bir çatışma şeklinde görülürse, konu çok basite indirgenmiş olacaktır.

Taraflar kendi içlerinde birtakım fraksiyon ve kliklere ayrılmıştı. Bunlar bazen

aralanndaki sınırlan kaldıran geçici koalisyonlar yaparlardı. Bu

mücadelede etkileri olan diğer çıkar grupları arasında yer alanlardan bazı-lan

şunlardır: Kendi çıkarları ve politikaları olan bağımsız kurumlar; taşra ve merkez

bürokrasisi, yeniçeriler ve dini hiyerarşi; çoğunluğunun İstanbul’da çok paraya

sahip ajanları bulunan taşra ayanı ve beyler; tüccarlar ve çoğunluğu Rum olan

siyasetten uzak tutulmalarına rağmen sarayda da, Babıali’de de ortakları olan

maliyeciler; önemleri ve sayıları azalmasına rağmen, hâlâ belirli kritik

dönemlerde rol alabilen feodal sipahi kalıntıları.

Dönemin birçok gözlemcisine göre, saray erkanı ve bürokratlar, özgür

doğanlar ve köleler, Rumeliler ve Kafkasyalılar hükümet mekanizmasının

denetimine hakim olmaya uğraştıkları sırada, İmparatorluk ölmek üzereydi ama

ölmedi. İmparatorluk, XVIII. yy’ın en karanlık günlerinde dahi Müslüman

topraklarının neredeyse tamamının yabancıların ya da yerel rakiplerinin eline

geçmesine engel olacak gücü buldu. İmparatorluğun başkentte ve taşrada hizmet

verecek ve onu kendi düzensizlik ve dağınıklığının en kötü sonuçlarından

kurtaracak namuslu ve sadık kişiler bulmayı sürdürebilmesi çok daha şaşırtıcıdır.

XV.yy sonuna doğru artık sultan ve danışmanları yaşanan bunalımın farkına

varmışlardı. İmparatorluğun direnci, eyaletlerdeki isyancı liderlere karşı kısa

süreli bir hükümranlık sağlamaya yetse bile, otorite daralmasını ve toprak

kaybını engelleyemiyordu. Avusturya ve Rusya’ya karşı kazandıkları küçük

zaferlerin kendilerinin güçlü olmalarından kaynaklanmadığını, düşmanlarının

aralarındaki endişe ve anlaşmazlıklara, Fransa’daki yeni karışıklığın yol açtığı

korku ve Prusya yayılmacılığına bağlı olduğunun bilincindeydiler.

16. BÖLÜM

ETKİ VE TEPKİ

Yüzyıllardan bu yana Müslümanların tarihi bakış açılarında, Allah’ın

gerçeğini tüm insanlığa kazandırmak gibi kutsal bir görevleri vardı. Ait oldukları

İslam toplumu Allah’ın amacının dünyada somutlaştırılması, İslam hükümdarları

da, Hz.Muhammed’in mirasçıları ve Allah’tan getirdiği mesajın bekçileriydi.

Onlar Allah tarafından, Şeriat’ı uygulamak ve egemen olacağı alanı

genişletmekle görevlendirilmişlerdi. Teorik olarak bu sürecin bir sınırı

bulunmuyordu. XVI. yy’da Müslümanların Amerika ile ilgili yazdığı ilk ve uzun

bir zaman tek olan kitabın Türk yazarı, Avrupa’nın “Yeni Dünya” adını verdiği

keşif ve fethinden söz etmiş ve oranın İslamiyet ile aydınlanarak

Osmanlı topraklarına katılacağını umut ettiğini yazmıştır.

Müslüman devleti ile kafir komşuları arasında zorunlu ve devamlı olan bir

savaş durumu söz konusuydu. Bu durumun sona ermesi gerçek dinin egemenliği

ve dünyanın tümünün İslam olmasıyla mümkün olacaktı. Gerçeğin ve

aydınlanmanın tek sahibi olan İslam devleti ve toplumunun çevresinde, dinsizlik

karanlığı ve barbarlık vardı. Allah’ın toplumunu gözde tutmasının göstergesi,

Peygamber zamanından itibaren dünyada güç ve zafer kazanmalarıydı.

Osmanlılar’ın İslam ordularının Hristiyan dünyasının kalbine girdikleri XVXVI.yy’daki büyük başarılan Ortaçağ mirası bu düşünceyi desteklemiş ve

XVIII. yy’daki geçici ama etkileyici zaferleri de tekrar canlandırmışa. Artık

koşulların Müslüman devleti yerine Hıristiyan düşmanlarınca belirleniyor

olduğu yeni durumu ve devletin varlığını sürdürmesinin Hıristiyan devletlerin

yardımına ve iyi niyetine bağlı olmasını Müslümanların kabul etmeleri ve bu

duruma uyum göstermeleri oldukça acı ve yavaş olmuştur. Tüm tartışmaların en

kesin sonucu savaş alanındaki yenilgidir. Osmanlılar’ın ilk yenilgisini gösteren

Karlofça Antlaşması imzalandıktan sonra, Osmanlı yöneticileri Batı

yöntemlerini araştırma ve taklit etme çalışmalarına girişmişlerdir.

Türkler, başlangıçta sorunu askeri olarak görüp askeri çözümler aramışlardır.

Savaş alanlarında Hıristiyan ordu lan onlardan üstün olduğu için onların

tekniklerini, eğitim yöntemlerini ve silahlarını almak faydalı olacaktı. XVIII.

yy’da Osmanlı hükümeti Avrupa savaş yöntemleri için okullar açıp Türk subayla

n için Avrupalı eğitmenler getirtmişti. Zaman içinde bu küçük başlangıç, çok

büyük değişikliklere yol açmıştı. Eskiden dinsiz ve barbar Batılılar’dan nefret

etmek üzere eğitilen genç Müslümanlar, artık onları öğretmen olarak kabul etmiş

ve onların dillerini öğrenip kitaplarını okumak zorunda kalmışlardı. Genç Türk

subay adayları, XVIII. yy sonlarında, istihkam ve topçu okullarındaki dersleri

için öğrendikleri Fransızca’yı başka kitapları okumak üzere de kullanmışlardır.

Okudukları kitaplarda karşılaştıkları bazı düşüncelerin topçu öğretmenlerinin

öğrettikleri her şeyden çok daha patlayıcı olduğunun farkına varmışlardı.

Askeri reformlardan sonra, iki dünyayı ayıran engellerden başka şeyler de

olmuştur. Türkler’in uzun zamandır matbaaya karşı sürdürdükleri direniş 1729

yılında kırılarak bir matbaa kurulması izin çıkmıştır. 1742 yılında kapatılan

matbaa on yedi kitap basılmıştı. Bu kitaplar arasında, Avrupa ordularının askeri

sanatları ile ilgili bir araştırma ve 1721 yılında Fransa’da elçilik yapmış olan bir

Türk’ün Fransa ile ilgili olarak yazdığı kitap vardı.

Batı’nın kültürel etkinliği oldukça azalmış durumdaydı. Çevrilen kitap sayısı

çok azdı ve çoğu askeri ve siyasi konulardaydı. Öte yandan, Avrupa ihracatı

Türk’lerin zevklerini koşullandırmaya başlamıştı. Dini mimaride, Osmanlı

imparatorluk camilerinde bile Avrupa'nın etkisine rastlanıyordu. Bir toplumun

doğası, durumu ve kendini algılayış biçimi ile ilgili pek çok şey mimarisinden

anlaşılabilir. Modem New York’un gökdelenleri, eski Mısır'ın piramitleri ve

tapınakları gibi, İstanbul’un büyük camileri de genişleyen ve müreffeh bir

toplumun kendine güvenini ve gücünü anlatmaktadır. Her şeyden önce Osmanlı

İmparatorluğu da, Ortadoğu’daki selefleri gibi bir İslam devleti olduğundan,

karakteristik ve ihtişamlı binalarının istisnası olmaksızın tamamı ibadet

yerleriydi. Yüzyıllar boyu sultanların yaşadıkları Topkapı Sarayı bunlara oranla

daha az önemi olan bir yapıydı. Geniş bir alanı kaplıyordu, büyük lüksleri vardı

ama aslında her biri gösterişsiz olan bir dizi küçük binadan oluşuyordu: Tahta

çıkan yeni bir sultanı kutlayan halkın, “Övünme Padişahım, senden büyük Allah

var!” şeklindeki haykırıştan şüphesiz bu ruhu yansıtıyordu.

Bu durumdaki büyük bir değişim, 1755 yılında Kapalı Çarşı’nın girişinde

inşa edilen Nuruosmaniye Camisi ile başlamıştır. Genel olarak bu bir Osmanlı

imparatorluk camisidir ama süslemeleri İtalyan barok stiline benzemektedir.

Osmanlı devlet ve toplumunun merkezindeki bir imparatorluk camisinde, Gotik

bir katedralde arabesk süslemeler olması kadar şaşırtıcı olan yabancı süslemeler,

azalmaya başlayan kendine güvenin ilk işaretidir.

XIX. yy’da bu tür işaretlerden daha pek çoklan görülmüştür. En ilginci olan,

1853 yılında inşa edilen Dolmabahçe Sarayı’nda iki değişiklik göze çarpar.

Bunlardan ilki, sultanların ve mimarlarının kaynaklarım harcadıkları ve dış

dünyayı etkilemek istedikleri yerin artık bir cami yerine, saray olmasıdır. İkincisi

de, Osmanlı binalarını tanımlayan geleneksel değerlerin, standartların ve zevkin

tam anlamıyla yıkılmasıdır. Dolma-bahçe Sarayı o düğün pastası mimarisiyle,

aşın süslemeleriyle, Avrupa’dan ithal edilme konu ve stillerin muhteşem

birleşimiyle, XIX.yy’daki reformların amaçlarını ve nereye

yöneleceğini şaşırmış anlayışının bir göstergesidir.

Batının etkisi çok azdı ve Avrupa’nın düşünceleri halkın çok az bir

bölümüyle sınırlı durumdaydı. Bu sınırlı müdahale bile kısıtlı olmuş ve bazen de

1742 yılında ilk Türk matbaasının kapatılmasına neden olan gerici hareketlerle

tersine dönmüştü. Askeri yenilgi tetikleyici olmuşsa da, Osmanlılar’ın bir

şekilde ayakta kalmayı başardıkları, bazen zaferler bile kazandıkları XVIII.yy

süresince bunun etkisi azalmıştı. Bu tahrik, Küçük Kaynarca Antlaşması ile

Kırım'ın elden çıkarılması ve Fransızların Mısır’ı fethetmeleriyle daha büyük bir

güçle yenilenmiştir.

XIX. yy’ın başından itibaren, Osmanlı İmparatorluğu toprak bütünlüğüne

yönelik yeni bir tehditle karşı karşıya kalmıştı. Sınırlarına doğru yürüyen

yabancı devletlerden sonra, şimdi bir de ülkenin çeşitli yerlerindeki yerel liderler

ve hareketler özerklik, hatta bağımsızlık peşindeydiler. Bunlardan bazıları

XVIII. yy'da ortaya çıkmış olan eğilimin, ayanın, derebeylerinin ve valilik olarak

gönderildikleri eyaletlerde kendileri için birer beylik kapmış itaatsiz paşaların

kazandıkları bölgesel özerkliklerin devamı niteliğindeydi. Osmanlı imparatorluk

hükümetinin başkentin otoritesini tekrar kurma çabası direnişle karşılandı.

Osmanlı direnişçileri başlangıçta ciddi başarılar elde ettiler. 1808 yılında

İstanbul’da, derebeyleri ve ayanın kurduğu bir koalisyon ile merkezi hükümet

yetkilileri ortak bir destek anlaşması imzaladılar. Bu anlaşmayı tahta yeni çıkmış

olan Osmanlı sultanı II. Mahmud istemeden de olsa onaylayarak, XIX.yy

başlarında, İmparatorlukta feodal ayrıcalıkları ve bölgesel özerklikleri tanıyan

bir belge imzalamak zorunda kalmıştı.

Sultan imparatorluğun merkez eyaletlerinde otoritesini yavaş yavaş tekrar

kurarak güçlendirmeye başladı ama uzak eyaletlerde bunu yapmak çok zor oldu.

Arabistan, Irak, Lübnan ve özellikle de Mısır olmak üzere Arapça konuşulan

ülkelerde bazı bağımsız yöneticiler gerçek denetime sahip olmak için uğraşarak,

Osmanlı hükümdarına sözde bağlılıklarını bildirmekle yetindiler. 1805-1848

yıllan arasında, Mısır valiliği yapan ünlü Mehmed Ali Paşa, Osmanlı sultanına

karşı diplomatik ve askeri bir mücadeleye başladı. Avrupalı devletlerin

müdahalesi zafer kazanmasına engel oldu ama Mısır’ı özerk ve babadan oğula

geçen bir beylik yapmayı ve modernleşme yoluna sokmayı başardı. Ondan sonra

yerine geçenler de XX. yy ortalarına dek Mısır’da hüküm sürdüler. Osmanlı

İmparatorluğundaki yarı monarşik statülerini belirtmek üzere birkaç kez

unvanlarında değişiklik yaptılar. Sırasıyla paşa,sultan ve sonunda da

bağımsızlıklarını ilan edip önce Osmanlı, sonra İngiltere hükümdarlarıyla

eşitliklerini göstermek üzere kral unvanlarını kullandılar.

XVIII. yy sonlarından XX. yy ortalarına dek Ortadoğu’da yüz elli yıl süren

Batı etkisi ve egemenliği yaşamın her düzeyinde çok önemli değişimlere neden

olmuştur. Bu değişimler bir ölçüde Batılı hükümdarların ve danışmanların eylem

ya da müdahaleleri sonucunda olmuştur. Ancak bunlar politikalarında dikkatli ve

muhafazakar olmak için özen göstermişlerdir. En önemli değişim Batılılar’dan

çok Ortadoğulu Batı yanlıları sayesinde olmuştur.

Ortadoğu hükümdarlarının ekonomik alandaki doğrudan katkıları çok az

olmuştur. Bazı ülkelerde, özellikle Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu’nda,

hükümetler Batı’nın güç ve servet anahtarı olarak gördükleri hızlı ve zorunlu

sanayileşme yoluyla devlet denetiminde ekonomik kalkınma planları

uygulamayı denemişlerdir. Bu planlar, XIX. yy’ın ilk yarısında çok

büyük oranda ortaya konmuş ama sürekli etkili olmamıştır. XIX. yy’ın ikinci

yarısında, hükümetler sulama tesisleri, ulaşım ve iletişim gibi alanlara önem

vererek üretken ekonomik faaliyetleri özel teşebbüse bırakmışlardır. Bu

yaklaşım, tarım dışında, girişimciliği yabancılara ve azınlıklara bırakmak

anlamına gelmektedir.

Ortadoğu hükümetlerinin çabalarının askeri modernleştirme ve idari

merkezileşme olmak üzere iki önemli amacı vardı. İçice geçmiş bu tasarılarla,

hükümetin içeride muhaliflere ve ayrılıkçılara, dışarıda da güçlenmeye devam

eden düşmanlara karşı otoritesinin tekrar kurulup güçlendirilmesi

amaçlanıyordu. Hükümetler bu sonuçlara ulaşmak üzere çok ayrıntılı bir

reform programı başlattılar.

Reform, Avrupa’nın silahlı gücünün egemenliğindeki dünyada ayakta

kalabilme zorunluluğu nedeniyle askeri alanda başladı. Ne var ki, modem

ordular kurmak yalnızca eğitmen tutup silah alarak üstesinden gelinecek bir

eğitim ve teçhizat sorunu değildi. Modern ordular için bir idari reform; eğitim

görmüş subaylar ve bir eğitim reformu; orduya malzeme sağlayacak fabrikalar,

yani bir ekonomik reform; askere verecek para, yani uzun vadeli mali yenilikler

gerekiyordu.

Askeri reformcuların amacı, uzun süredir İslamiyet ile Hıristiyanlığı ayıran

engelde yalnızca bir gedik açarak buradan güdümlü ve kısıtlı bir akış

gerçekleştirmekti ama kontrollerinden çıkan bir sel meydana getirdiler. Avrupa

silahlarını ve teçhizatını getiren kişiler yanlarında, eski düzeni sarsacak

Avrupa düşüncelerini de getirdiler. Diplomasi, ticaret, eğitim ve başka yollarla

gelişen kişisel iletişim bu yeni düşüncelerin yayılmasını sağladı. Zamanla

Ortadoğuluların daha çok yabancı dil öğrenmeleri, çevirilerin artması ve

bunların matbaa sayesinde çoğaltılıp dağıtılması ve 1820 yılından itibaren

haftalık, daha sonra da günlük gazetelerin çıkmasıyla bu düşünceler daha büyük

bir alana yayıldı.

Yüzyıllardır süren üstünlük inancının Batılı silahların etkisiyle parçalanması

İslam toplumunda derin bir yara açtı ve ilk ifadesini reform hareketlerinde buldu.

Reformlar, Müslüman ordusunun, böylece de İslam devletinin

modernleştirilmesi amacına yönelikti. Batı uygarlığının teknolojinin kısıtlı

alanında kalacağı umulan bazı ürünleri benimsendi ama çok geçmeden yabancı

düşünceler, dahası yabancı devletlerin müdahalesi çok güçlü bir tepki yarattı.

Başlangıçta bu tepki dini bir görünüşteydi. XVIII. yy’daki önemli iki yeni

hareket, İslam’ın Batı’nın giderek artan gücüne karşı tepkisini farklı yollardan

ortaya koymuştu. İlk başlarda her iki hareket de İslamiyet’in çöküşüne, dinin

saflığından uzaklaşmaya karşı yapılan protestolardı ve ikisi de yabancıların

ülkeye girişleriyle ilgiliydi.

Bu hareketlerden ilki Nakşibendi dervişleri tarikatınınkiydi ve Sofi

kökenliydi. Ortadoğu’ya Hindistan’dan gelen Nakşibendilik, ilk başta Arap

ülkelerine, sonra Osmanlı İmparatorluğu’na, sonra da Kafkasya’ya yayıldı.

Mısır’da Hintli bir Nakşibendi bilim adamı Arapça öğrenmenin yayılmasına ve

Mısır rönesansını başlatmaya çalıştı ama Fransız istilası yüzünden başarılı

olamadı. Arabistan’da bir başka Nakşibendi, eski Araplar’ın yüceliklerini ve

onların gerçek İslamiyet’inin sonradan olan değişikliklerle çarpıtıldığını

yazmaya başladı. Orta Arabistan’da dönemin ikinci büyük hareketi olan

Vahabiler’in ortaya çıkışında, bu görüş etkili olmuş olabilir. Vahabiler dinin

bozulması ye çürümesinin bir parçası olarak kabul ettikleri Sofi mistikliğine de

karşı çıkıyorlardı. Teoride safıyetçi, uygulamada militan olan Vahabiler, Arap

yarımadasının büyük bir kısmını ele geçirdiler. XVIII.yy’dan sonra da

Mezopotamya sınırlarında Osmanlı İmparatorluğuna kafa tutmaya başladılar.

1818 yılında güçleri kırıldı, ancak Vahabilik varlığını sürdürdü. Arabistan’da

birkaç defa canlandı ve öteki Müslüman ülkelerde de dolaylı etkileri görüldü.

Ortadoğu’da Vahabi öğretisinin çok taraftarı olmadı ama temsil ettiği dini

canlanma birçok ülkedeki Müslüman’ı etkileyerek, Avrupalı istilacılar

karşısındaki mücadele için yeni bir militan ruhu kattı.

Yabancılar karşısındaki direnişin başında sultanlar, vezirler, askerler ya da

ulema yerine, bu canlanan hareketlerden birini temsil eden popüler dini liderler

yer aldılar ve güçlü arzular uyandırarak büyük enerji birikimlerine yön verdiler.

Batı’nın etkisine İslam'ın verdiği yanıtın sonraki aşaması, Rus Orta Asyası,

İngiliz Hindistanı ve Fransız Kuzey Afrikası gibi sömürge imparatorluklarındaki

uyum ve işbirliği olmuştur. Her üç bölgedeki liderler, halkı, efendilerinin

dillerini öğrenerek ilerlemek için ihtiyaç olan modem bilgiye

ulaşmaya özendirmişlerdir. Henüz Ortadoğu’nun merkezinde yabancı bir efendi

olmasa da, reformcu hükümdarlar ve modem entelektüeller de bu yolu izlediler.

XIX. yy’ın reform hareket ve etkinliklerinde aralarında sürekli bir mücadele

olan iki farklı görüş dikkat çekmektedir. Görüşlerden biri Orta Avrupa

aydınlanmasından çıkmış ve otoriter reformcuların benimsedikleri düşünceleri

getirmişti. Orta Avrupa’daki örnekleri gibi onlar da halk için doğru olanı

biliyorlardı ve doğru olanı yaparken sözde popüler hükümetin onlara engel

olmasını istemiyorlardı. Bu görüşe göre, boyun eğip seyirci kalmaya alışmış olan

hareketsiz yığınların kendi kaderlerine sahip çıkmaları mümkün değildi. Bunun

için, tarihi görevleri öğretmek ve yönetmek olan entelektüeller ve askerler

tarafından eğitilmeleri ve yönetilmeleri gerekiyordu.

Öteki görüş Orta Avrupa yerine, Batı Avrupa’dan, ekonomik ve siyasi

liberalizm öğretilerinden kaynaklanmıştı. Bu görüşün, önce Osmanlı

İmparatorluğu, sonra da öteki ülkelerdeki taraftarlarına göre, ülkenin genel

kalkınmasının beraberinde insanların güvenceye alınacak hakları vardı. Bu da

temsili ve meşruti bir hükümetle sağlanabilirdi. Batılı gücün, servetin ve

büyüklüğün temelindeki gerçeğin özgürlük olduğu kabul ediliyordu.

Özgürlük sözcüğü birçok anlam ifade ediyordu. Ancak XX.yy’ın başında,

henüz Orta doğulular tarafından, Avrupa siyasi görüşlerinin ortaya çıkmasının

ardından, ancak ülkelerinde doğrudan Avrupa yönetiminin kurulmasından önce,

ileride bağımsızlık anlamına gelecek şekliyle kullanılmıyordu. Vatandaşın

hükümetin yasal olmayan ve keyfi eylemlerinden bağışıklığı, daha da

geliştirilerek, hükümetin kurulmasına ve yürütülmesine katılma hakkı şeklinde,

Batılı anlamında kullanılıyordu. Bu düşüncelerin ithali, uyumu ve bir ölçüde de

uygulanması XIX. ve XX.yy’daki önemli siyasi gelişmelerden biridir.

Mısır’da ve Osmanlı İmparatorluğu’nda tümü atamayla kumlan ilk danışma

meclisi deneyleri tarım, eğitim ve vergi konularını görüşmek için toplandıkları

XIX. yy başında yapılmıştır. 1845 yılında Osmanlı sultanı her eyaletten iki kişi

katılacak şekilde bir eyalet temsilcileri meclisi topladı. Meclis üyeler, "saygın,

güvenilir, bilgili ve halk tanıyan kişilerden” seçilecekti.Ancak tüm bu iyi

özelliklerine rağmen uygulama başarılı olamayarak sona erdi. Aynı durum kısa

bir zaman sonra İran’da da gerçekleşti.

Sultan, şah ve paşalar bu gibi atanmış danışma kurumlarıyla ilgilenirken

halktan da daha radikal düşüncelerle uğraşmaya başlayanlar olmuştu. Avrupa'ya

gitmiş olanlar orada gördükleri parlamenter hükümete övgüler yağdırıyorlardı. O

zamana dek Ortadoğu’dan Avrupa’ya gidenlerden resmi temsilciler ve

öğrencilere siyasi sürgünler de eklendi.

1860-1870’lerde meşrutiyet düşüncesi güçlenmeye başladı. 1861 yılında,

Osmanlı hakimiyetindeki özerk bir hanedan olan Tunus Beyliği tarafından kabul

edilen anayasa, bir İslam ülkesine ait ilk anayasadır. Bu anayasa 1864 yılında

kaldırılmıştır ama aynı eğilim sürmüştür. 1866 yılında, Mısır hükümdarı üç

yıllığına seçilmiş olan yetmiş beş delegelik bir danışma meclisi kurdu. Bu sırada

Osmanlı İmparatorluğu’nda da meşrutiyet hareketleri gelişmeye başlamıştı.

Ancak bu hareketlerin aktif destekçileri 1867 yılında Fransa ve İngiltere’ye

sığınmak zorunda kaldılar. Osmanlı anayasası, yeni sultan II. Abdülhamid

tarafından büyük bir gösterişle ilan edildi.

Osmanlılar’ın ilk meşrutiyeti kısa sürdü. İki seçim yapıldı ve padişah canlılık

belirtisi göstermeye başladığında meclisi kapattı. İlk Osmanlı meclisi beş ayda

yalnızca iki oturum yapabildi ve meclisin bir daha açılmasına dek otuz yıl geçti.

Osmanlı meclisi, Abdülhamid tarafından kapatıldıktan sonra meclis seçimleri

yalnızca Mısır’da yapıldı, birkaç meclis seçildi ve çalıştı. 1882 İngiliz işgalinin

ardından da bu süreç sürdü. 1883 yılında çıkarılan “Kuruluş Kanunu” ile sınırlı

seçmeni ve gücü olan, ara sıra kısa toplantılar yapabilen iki yan meclis açıldı. Bu

meclisler, 1913 yılında birleşerek güçlerini artırdılar, ancak 1914 yılında savaş

çıkınca, seçimler de meclisler de sona erdi.

Bu sırada başka yerlerde daha radikal gelişmeler yaşanıyordu. 1905 yılında

meşruti Japonya’nın otokrat Rusya’ya karşı kazandığı zaferle, yüzyıllardır ilk

defa bir Asyalı devletin bir Avrupalı devleti yenmesi, çok popüler bir mesaj

veriyordu. Bu mesaj Rusya’dan bile duyuldu ve halkın baskısıyla bir çeşit

parlamenter rejim kuruldu.

Meşrutiyet adeta hemen alınması zorunlu olan bir hayat iksiri gibiydi.

İran’da 1906 yılı yazında olan meşrutiyet taraftarı bir isyan şahın bir millet

meclisi toplayıp liberal bir anayasayı kabul etmesini sağladı. İki yıl sonra,

Osmanlı subaylarından oluşan Jöntürkler adlı bir grup, padişahı 1876

anayasasını tekrar kabul etmeye zorlayarak Osmanlı İmparatorluğunda çok daha

Önemli olacak bir meşruti ve parlamenter hükümet dönemine geçişi sağladı.

Avrupa etki ve örneğinin ve Avrupa ile eşit şartlarda bulunma isteği, bu gibi

ilk anayasal reformları doğurmuştu. Bu reformlar gerek borç alabilmek gerek de

müdahale ve işgali önlemek üzere yapılmış uyum jestleri olma özelliğini de

taşıyordu. Ne var ki, bu amaçlara ulaşmak konusunda pek de başarılı olunamadı.

Hem Tunus’daki, hem de daha uzun süreli olan Mısır’daki parlamenter

deneyimler, karışıklığa, iflasa, denetim ve işgale doğru ilerleyişi

engelleyemediler. Hatta bu sürecin hızlanmasını sağladıklarını öne sürenler

olmuştur.

Bu sırada Avrupa’daki iki taraftan ilerleme sürmüş tür. Bu yeni müdahalelere

karşı Ortadoğu Müslümanları’nın gösterdikleri tepkiler dini terimlerle ifade

edilmiştir. Hıristiyan imparatorluklarının ortak tehdidine karşı Müslüman

halkların ortak cephesi olan pan-İslamizm, 1860-1870’lerde doğmuştur. Bu

harekette, Alman ve İtalyanlar’ın kendi halklarını ve ülkelerini birleştirme

başarılarından esinlenilmiş olması mümkündür. Türkiye’de, varlığım sürdüren

tek bağımsız Müslüman devleti,Osmanlı împaratorluğu’nun Piyemonte’nin

İtalyanlar ve Prusya'nın Almanlar için yaptıklarını yapacağına inanılıyor ve

bu bütün Müslümanlar’ın birliği ve dayanışması olarak kabul ediliyordu.

Resmi Osmanlı politikası kontrollü ve sınırlı bir pan-İslamizm oldu. Bu

politika, ülke içinde sultana bazı ihanetler karşısında Müslüman tebaasına

yaptığı sadakat çağrılan için yardım ederken, ülke dışında da Osmanlı olmayan

Müslümanlar, özellikle Avrupa imparatorluklarındaki Müslüman tebaa arasında

faydalı oldu. Ancak ülke dışındaki pan-İslamizm politikası, resmi olan Osmanlı

pan-İslamizm politikasından daha radikal ve militan bir yapıdaydı. Bunu da

önemli etkileri olan bazı liderler sağlıyordu. Öte yandan, o zamanki panİslamizm dönemin radikal seçkinlerinin izlediği siyasi programların temel

unsurları arasında yer almıyor, Avrupa'dan ^aldıkları liberal ideolojilerin ve yeni

“bir ülke ve millet” düşüncesinin gölgesinde kalıyordu.

17. BÖLÜM

YENİ DÜŞÜNCELER

Eylül 1802’de Osmanlı İmparatorluğu’nun hariciye nazırı Ali Paşa, Paris’te

bulunan elçisine yazdığı bir mektupla diplomatların “ufuk turu" olarak

adlandırdıkları bazı bilgileri gönderdi. Avrupa'nın genel diplomatik durumunu

inceledikten ve ülke ülke gezdikten sonra, milli birlik mücadelesi vermekte

olan İtalya’yı anlattı. Ali Paşa mektupta şunları söyledi:

1

"Dini ve dili aynı olan tek bir ırkın yaşadığı İtalya, birliğini sağlamada

önemli zorluklarla karşı karşıyadır. Şu ana dek tüm başarısı düzensizlik ve

anarşidir. Tüm farklı milli özlemler serbest olursa, Türkiye'de olabilecekleri

bir düşün. Az da olsa bir istikrar elde edebilmek için bir yüzyıla ihtiyaç olacak

ve çok kan dökülecektir."

Ali Paşa doğru kehanetlerde bulunuyordu ama “bir yüzyıl” tahmini

gerçeklerden oldukça uzaktı. Aslında bunlar, kehanetten çok çağın iyi

gözlemleriydi ve bu denli endişe duyduğu milliyetçilik virüsü siyasete bulaşmış,

Osmanlı İmparatorluğu’nu güçsüzleştirip yıkacak süreç başlamıştı. Tarih

araştırmalarında çok nadir görülen bir kesinlikle, bu sürecin kaynağı, şekli ve

zamanı bilinmektedir: Fransız Devrimi ile başlayıp Fransızlar tarafından

yayılmış, Osmanlı halkının başlangıçta az olan ama giderek artan ve zaman

zaman hakim duruma gelen bir azınlığı tarafından kabul edilmiştir.

Hıristiyan Avrupa ile Müslüman Ortadoğu dünyasının etkileşimi yeni bir

durum değildi. Yüzyıllardan beri, mal ve teknoloji i alışverişi, kimi zaman çok

büyük çaplı olarak yapılıyordu. Ortadoğu, çok daha önceki çağlarda Avrupa’ya

yeni teknikleri ve zevkleri öğretmiş ve sağlamıştı. Avrupa'nın ekonomik ve

askeri açıdan güçlendiği son dönemlerdeyse, büyük hareket batı yerine, doğuya

doğru artmıştır. Ancak bu durum fazla bir entelektüel özelliği olmadan, maddi

düzeyde kalmıştır. Ortaçağlardaki düşünce hareketleri sürekli olarak doğudan

batıya doğrudur. Batı Avrupa’nın geri kalmış ve fakir toplumları, astronomi

ve kimyada, matematik ve tıpta, felsefede ve İlahiyatta İslam dünyasının

öğrencileri olmuşlardı. Ancak Batılı tarihçilerce Ortaçağ olarak kabul edilen

dönemin sonunda, Müslüman Doğu’nun Avrupa’ya öğretecek bir şeyi kalmamış,

zaten Avrupa’nın buna ihtiyacı kalmamıştı. Yalnızca sanat, resim ve edebiyat

alanlarında bazı önemli olmayan etkiler kalmıştı. Defoe’nun Robinson Crusoe

adlı romanının konusu, İngilizce çevirisi birkaç yıl önce yayınlanmış olması

olası bir Ortaçağ Arap felsefe romanından alınmıştı. Arap öyküler külliyatı olan

Binbir Gece Masalları’nın 1704-1717 yıllan arasında Fransızca çevirileri

yayınlandıktan sonra, neredeyse Avrupa dillerinin tümünde taklit ve uyarlamaları

yapılmıştı. Balkanlar’da Türk müziği ve İspanya’da Mağripliler, Avrupa sınır

ülkelerinin folk ve sonra da sanat müziklerini önemli ölçüde etkilemişti. Osmanlı

sefirlerinin Avrupa başkentlerini ziyaretleriyle, iç dekorasyonda, mimaride ve

zaman zaman da giyimde Türk modası yaratılmıştır.

Bunun tersi yönündeki entelektüel iletişim neredeyse hiç yoktur. Ortaçağ’da

çok daha gelişmiş ve ileri olan İslam toplumlarına Avrupa'nın verebileceği pek

bir şey yoktu. Ne var ki, daha sonra maddi güç dengesi gibi, entelektüel denge

de değişmiştir. İslam dünyası eski kabul edebilme yeteneğini yitirerek Hıristiyan

dünyasından gelecek her şeye için bağışıklık kazanmıştır. Öte yandan,

Avrupa'nın üstünlüğünün erken bir tarihte kabul edildiği askeri konulardaki bilgi

ihtiyacı Avrupa’dan karşılanmaktaydı. Ancak Rönesans, Reform, Aydınlanma ve

Bilimsel Devrim gibi hareketler hiç dikkatlerini çekmemiş ve hiçbir etki

yapmamıştır. Birkaç yüzyıl önce İslamiyet’in kendi Rönesans’ı gerçekleşmiş ve

Avrupa’ya bile etkileri olmuştur. Avrupa Rönesansı’na bir yanıt ve bir Reform

hareketi olmamıştır. Bu hareketlerin tümü ve daha sonrakiler, Hıristiyan olarak

görüldükleri için gereksiz bulunmuş ve önem verilmemiştir.

Halklarının düşünce ve eylem süreçlerinde bir değişiklik başlatan Fransız

Devrimi, Ortadoğu’da ilk kez önem kazanan bir Avrupa düşünce hareketi

olmuştur. Bu, Avrupa’da düşüncelerin Hıristiyan terimleriyle anlatılmadığı ilk

büyük ayaklanmaydı, hatta bazı savunucuları tarafından Hıristiyanlık karşıtı

olduğu öne sürülüyordu. Avrupa’nın öteli hareketleri ile Fransız Devrimi

arasındaki bir ayrım da, Fransızlar’ın Ortadoğu halkları arasında düşüncelerini

yaymak üzere adım atmalarıydı. Fransız devrimci propagandasına ilk tepkiler, az

oranda ve Hıristiyan tebaa ile sınırlıydı. Ancak bunlar arasında düşünceler çok

hızlı yayılarak kısa süre içinde imparatorluğun tebaası ile birlikte efendilerini de

etkiledi. Dönemin Osmanlı yazarlarının bir benzetmesini ile “yeni Frenk

düşünceleri, yeni Frengi hastalığı gibi” yayılmıştı.

İslam halkları için eşitlik, kardeşlik ve özgürlük tamamen yeni ve tuhaf

düşünceler değildi. Kardeşlik, müminlerin kardeşliği, aralarındaki eşitlik gibi

temel bir ilkeydi ve aristokratik ya da etnik ayrıcalıklarla engellenmezdi. Başka

yerlerde olduğu gibi İslam topraklarında da yüzyıllar boyunca bu tür ayrıcalıklar

olmuştu. Ancak bu ayrıcalıklar, İslamiyet’in bir parçası olarak değil, ona karşı

çıkmış ve asla Avrupa’daki gibi kabul edilmemişlerdi.

Müminler ile inanmayanlar arasındaki eşitlik farklı bir konuydu ama İslam

dininin seçilmesiyle irade dışı bu kusur ortadan kalkabilirdi. Kadın ve kölenin

eşit olmayan statüleri böyle kolayca ortadan kalkmazdı ama bu durum o

dönemde de,daha sonraki dönemlerde de güçlü bir duygu uyandırmamıştı. Azat

edilen köleler yüksek makamlara çıkabiliyorlardı ve sultanın köleleri birçok

açıdan 'imparatorluğun gerçek yöneticileri olmuşlardı. Öte yandan, kadınların

vahiyle gelen ve Şeriat’ta yer alan aşağı statüleri pek net değildi. Müslüman

kadınların bazı mallar için Batılı hemcinslerinin henüz sahip olmadıkları hakları

olduğundan Şeriat’ın tamamen olumsuz bir etkisi yoktu. Batı’dan gelen birçok

kadın ziyaretçi bu konuyu belirtilmiştir.

Batı yönetimi, müdahalesi ya da etkisiyle hukuki cariye köleliği kaldırılmış

ve fazla bir tartışma yaratmamıştı. Buna oranla kadınların özgürlüğü, Batılı

düşüncelerden etkilenmekle birlikte, Batı’nın müdahalesine ve baskısına bağlı

değildir. Bu konuda kaydedilen ilerleme oldukça hararetli iç tartışmalarla yapılan

iç girişimler sonucunda olmuştur. Gerek geleneksel gerekse de radikal İslami

militanlar, bu çok kısıtlı ilerlemeden bile şikayetçi olmuşlardır. Erkeklerin

olmasa da, kadınların geleneksel kıyafetlerine dönmeleri, İslami canlanmanın

çok önemli sonuçlarından biridir. Devrimden sonra İran’daki erkekler, Batı stili

giyinmeyip kravat takmayarak Batı’yı reddettiklerini göstermişlerdir.

Kadınlardan da çok daha fazlası istenmiştir.

Özgürlük, eşitlik ve kardeşliğe göre, en azından siyasi anlamıyla, yeni bir

sözcüktü. İslami kullanımda “özgür ve özgürlük” sözcükleri önce hukuki, sonra

da toplumsal bir anlamı taşımıştır. Özgür bir kadın ya da erkek köle olmayan

kişilerdi. Sözcük, zorunlu çalışmadan ve başka yükümlülüklerden kurtulmuş

olmak gibi bazı durumlarda belirli ayrıcalıkları ve bağışıklıkları ifade etmek için

de kullanıldı. Müslüman geleneğine göre uygarlığın karşıtı özgürlük değil,

adaletti. Adalet, tebaanın bir hakkı değil, hükümdarın görevi olarak görülürdü.

Devrimci Fransa’nın etkisiyle Batı’daki yurttaşlık kavramı ile beraberindeki

katılım ve temsil ilk kez öğrenilmiştir.

İstanbul’daki Fransız elçiliği daha başlarda bir pfopagan-da merkezi haline

gelmişti. İmparatorlukta konuşulan Türkçe, Arapça, Rumca ve Ermenice

dillerinde çevrileri yapılan devrimci edebiyat, Fransa’dan ithal edilmiş veya

elçilikteki bir matbaada basılmıştır. 1793 yılında Sarayburnu karşısında

demirlemiş olan iki Fransız gemisine Cumhuriyet bayrağının çekilmesi büyük

bir kutlama ile karşılanmıştı. Bu olay için Fransız elçisi şunları söylemiştir:

“Osmanlı ve Amerikan bayrakları ve silahlarını günahkar zorbaların ittifakında

birleştiren diğer devletlerin bayrakları bu iki gemide dalgalanmıştır.” Bu

kutlama, Fransızlar ve arkadaşlarının Fransız Sefareti’nde Türk topraklarına

diktikleri özgürlük ağacının etrafında yaptıkları “cumhuriyet karmanyolu" dansı

ile sona ermişti.

Bu olaylar, Türkler’den daha çok öteki Avrupa devletlerinin sefaretlerini

endişelendirmişti. Bir Osmanlı tarihçisinin yazdıklarına göre Rusya, Avusturya

ve Prusya birlikte, Türkiye’de Fransızların üç renkli şapkalarını ve başka

devrimci amblemlerini giymelerinin yasaklanmasını istemişlerdir. Bu ortak

istek karşında Babıali’den şu yanıt gelmiştir:

3

"Sevgili dostlarımız, Osmanlı İmparatorluğu'nun bir Müslüman devleti

olduğunu sizlere sıkça ifade etmekteyiz. Aramızda onların bu

işaretlerine önem veren hiç kimse yoktur. Dostumuz olan devletlerin tüccarları

aramızda misafir olarak bulunur, istedikleri gibi giyinebilirler, buna karışmak

Babıali'nin işi değildir. Sizler boşuna endişeleniyorsunuz

Diğer bir Osmanlı kaynağı, Babıali’nin yabancı konuklarının başlarına veya

ayaklarına giydikleri ile ilgilenmediğini belirtmektedir. Bu ve başka eski

kaynaklardan anlaşıldığına göre, Türkler başlangıçta eskisi gibi Batılı

düşüncelerin bulaşmasına karşı dinleriyle bağışıklı olduklarına inanmışlardır.

Ne var ki, kısa bir süre içinde düş kırıklığına uğrayacaklardı. 1797 yılı Ekim

ayında Campo Formio antlaşmasıyla Habsburg İmparatoru devrimci Fransa ile

barış yapmak zorunda kaldı. Antlaşmaya göre uzun bir ömür süren Venedik

Cumhuriyeti son bulmuş, topraklan da Fransız Cumhuriyeti ile Habsburg

İmparatorluğu arasında paylaşılmıştı. Fransa’ya Preveze limanı ile İyonya

Adaları ve Yunanistan ile Arnavutluk kıyılan verilmişti. Bu bölgede 1797’den

1799’a ve 1807’den 18l4’e kadar kısa süren Fransız egemenliğinin çok büyük

etkileri olmuştur. Yüzyıllar boyunca Venedik egemenliğinde olan bu topraklarda

yaşayan halk Yunanlı’ydı. Fransız yönetimi zamanında gerçekleşmiş olan

devrimci ve radikal değişikliklerin Osmanlılar’ın Mora eyaletindeki Rum

komşularım etkilememesi olası değildir.

Çok uzun süredir Fransızlar, kendilerini Osmanlı İmparatorluğu’nun

geleneksel dostları gibi gösteriyorlardı. Eski dost, atık yeni komşuydu ve bu şok

karşısında dostluk duramadı. Kısa süre içinde başkente Osmanlı Yunanistanı’ı,

Fransız yönetiminde olan bölgelerde gerçekleşen olaylarla ilgili telaşlı raporlar

gönderilmeye başlandı: “Soyluların ayrıcalıkları ellerinden alınmıyor, köylüler

zorunlu çalıştırılamıyor, seçimler yapılıyor, eşitlik ve özgürlük konuşmaları

serbestçe yapılıyordu.” Bir Osmanlı tarihçisine göre en kötüsü şuydu: “Eski

Yunanistan devletlerinin dönemini anımsatarak bölgedeki Ortodoksları

cumhuriyetçilik için kışkırtıyorlar ve komşu Osmanlı devleti tebaasını da

etkilemeye çabalıyorlardı.

4

Nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan bir Osmanlı eyaleti Mısır’ı ele geçiren

Fransızlar, burada da eski ihtişamlı günlerden ve modem özgürlükten söz etmeye

başladıklarında artık ders alınmıştı.Bu iki düşüncenin çeşitli karışımlarda çeşitli

zevklere sunulan bileşimi karşı konulmaz olmaya başlamıştı. Vatandaşlık

anlamında-özgürlük, başlangıçta sınırlı bir çekiciliği olan alışılmadık bir tad

vermişti ama Avrupa’dan ithal edilen yeni milliyetçilik ve yurtseverlik

düşünceleri ile birleşince ve sadakat ile kimliğin, dolayısıyla da bağlılık ve

yasallığın determinantları olarak millet ve ülke dinin yerine geçince gücü iyice

artıyordu.

Başta laik sonuçlan olmak üzere tehlike muhalefetsiz kalmadı. Sultanın

hükümetinin Arapça ve Türkçe yayınladığı bildiride şunlar vardı:

5

"Fransızlar... Cennetin ve dünyanın Tanrısının birliğine inanmazlar...

Tüm dinlen terk etmişlerdir... Onlar... kıyamet ve hesaplaşma günü

cezalandırma, imtihan, soru ve yanıt olmayacakmış gibi davranırlar...Onlar

tüm insanların insanlık açısından eşit olduklarına inanırlar; hiç kimsenin bir

üstünlüğü olmadığım ve herkesin kendi ruhundan ve yaşamından sorumlu

olduğunu savunurlar. Bu boş inançları ve saçma düşüncelerinden hareketle

yeni kanun koymuşlardır. Şeytan‘ın söylediklerini yaparak, dinin temellerini

yıkmış, yasaklananları yasal yapmış, tutkulu arzularına ulaşmış, tüm insanları

günahlarına ortak etmeye çalışmış, dinler arasında nifak tohumlan ekmiş,

krallar ve devletler arasına fesat sokmuşlardır. Yalanlarla dolu sahte

kitaplarıyla “Biz size, dininize ve toplumunuza aitiz demiş ve herkesi Şeytan ın

bayrağı altında birleşmeye çağırmışlardır. ”

Burada Şeytan’a sıkça yer verilmiş olması ilginçtir. Kuran’ın son cüzü

(114:5) Şeytan’ın “insanların kalplerine fısıldadığı” yazmaktadır. Bu durum, XX.

yy sonunda Avrupa’nın, sonra da Amerikan düşünce ve yaşayış tarzının

çekiciliğine karşı koyma çabalarında da görülmüştür.

Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ve birtakım değişikliklerle İran şahlarının

ülkesindeki geleneksel toplumsal ve siyasal düzenin kökeni klasik İslam hukuk

ve geleneklerine, bundan da öte eski Ortadoğu uygarlıklarına dayanır. Bu da,

öteki dini kültürlerdeki gibi Allah’ın son vahyini kabul edenler ve reddedenlere

eşit davranmak mantıklı ve uygun olmayacağından, eşitsizliğe dayanmaktadır.

Bunu eşit haklar düzeni olarak gösteren,geleneksel İslam rejimlerinin dini

hoşgörüsünü hakkıyla öven bazı modem savunucular olmuştur ama durum böyle

değildi. O dönemde bu tür bir eşitlik bir erdem gibi görülmez, görevin kötüye

kullanılması olarak kabul edilirdi. İslam devleti inanmayanlara eşitlik tanımayı

kabul etmeyerek iktidardaki dinlerin uygulamasını izlemekteydi. Ötekilerdeki bu

farklı yan, toplumda inanmayanlara Şeriatla tanımlanan, sınırlanan ve

Müslüman toplumunun çoğunluğunu kabul ettiği bir yer veriyordu. Ancak bu bir

eşit statü değil, bir hoşgörü düzeyiydi. İslamiyet’in hoşgörüsü, eski dinler olarak

kabul ettiği tek tanrılı olanlarla sınırlıydı ve uygulamada, Ortadoğu’daki çeşitli

mezheplerden olan Musevileri ve Hıristiyanları içeriyordu. İran’da küçük bir

Zerdüşt toplumu vardı. Osmanlı İmparatorluğu’nda bu azınlıklar “millet” olarak

adlandırılıyordu.

Millet bir dine bağlılığıyla tanımlanan dini ve siyasi bir topluluktu. Üyeleri,

o dinin, devlet kanunları ve çıkarlarıyla çatışmadığı sürece liderlerinin

kanunlarına ve kurallarına uymak zorundaydılar. Bu dini özgürlük ve komünal

özerklik karşılığında Müslüman olmayan milletler devlete sadakat borçlu

olurlardı ve “zimmi” statülerinin eksikliklerini ve sınırlılıklarını kabul ederlerdi.

Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslümanlar, Rumlar, Ermeniler ve Museviler

olmak üzere başlıca dört millet vardı. Tümü de yalnızca dini terimlerle

tanımlanırdı. Müslüman millete “millet-i hakime” de denirdi ve arasında Türkçe,

Arapça, Kürtçe, Arnavutça, Rumca ve başka Balkan ve Kafkasya dilleri

konuşanlar vardı.

Rum milleti de aym ölçüde farklılıklar taşıyordu. Etnik Yunanlılarla birlikte

başka kökenlerden olduğu halde Ortodoks Kilisesi’ne bağlı olanlar vardı:

Avrupa’da Romanyalılar, Sırplar, Arnavutlar ve Bulgarlar; Asya’da, Batılı

sınıflandırmasında Hıristiyan Türkler ve Araplar olarak bilinen Türkçe ve

Arapça konuşanlar.

Ermeni milleti homojen özellikteydi ve Ermeni Kilisesi’ne bağlı

Ermeniler’den oluşuyordu. Türkçe konuşan kişi sayısı çoktu ve bunlar Türkçeyi

Ermeni alfabesi ile yazarlardı. Belirli zamanlarda Suriye Yakubi Kilisesi ve

Mısır Kıpti Kilisesi’ne bağlı olanlar da Ermeni Kilisesi ile ilişki kurmuşlardı.

Gerek Ermeni, gerek de Rum milletinde, diğer Katolik Rum ve Ermeniler veya

daha sonra her iki milletten de Protestanlığı seçen kimsenin olmaması önemli bir

konudur.

Musevi milleti, Suriye ve Irak’taki Arapça konuşan Museviler, 1492

kovulma fermanıyla İspanya’dan kaçan ve İspanyolca konuşanlar, Mora’daki

Rumca konuşan Museviler ve daha başka dilleri konuşan daha küçük Musevi

gruplarından oluşuyordu.

Dinlerine göre tanımlanan bu milletlerde çeşitli etnik ve bazen de aşiret

grupları yer alıyordu. İçteki bölünmeler de önemliydi ve bürokratik, siyasi,

toplumsal ve ticari rekabetlerdeki dayanışma gruplarının temellerini

oluşturuyorlardı. Bunlar yüzyıllardan beri edebi kaynaklarda rastlandığı üzere ve

bugün de sürdüğü gibi çeşitli etnik stereotip tipe ve alışılmış ön yargılara neden

olmuşlardır. Ancak klasik millet sistemi henüz kendi iç mantığında yürüdüğü

için bu gibi etnik dayanışmalar temel kimliği tanımlamadığı gibi, kesin bir

bağlılığı da belirlemiyordu. Bugün bizler tarafından Araplar ve Türkler olarak

adlandırılan, kendilerine de Arap ve Türk diyenler, çok yakın çağlara kadar

kendilerini böyle tanımlamamışlardı. Dil Türkçe bilinse de İstanbul ve başka

şehirlerdeki uygar insanlar, kendilerini Türk olarak adlandırmazlardı. Türk adını

Anadolu’nun ilkel köylüleri ve göçerleri için kullanırlardı. Benzer şekilde, Mısır

ve Verimli Hilal’deki Arapça konuşan kişiler dillerine Arapça dedikleri halde,

Arap adını çöl kıyılarında yaşayan Bedeviler için kullanırlardı. Şehirlerde

yaşayan eğitimli insanlar, ancak modem çağlarda ve Avrupa’daki milliyet

düşüncelerinin etkisiyle kendilerini bu etnik terimlerle tanımlamaya

başlamışlardır.

Doğal olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun Hıristiyan halklarını Avrupalı

düşünceler daha çok etkiliyordu. Bu yeni ve güçlü milliyetçilik düşünceleriyle

sırasıyla Yunanlılar, Sırplar, öteki Balkan halkları ve son olarak da Ermeniler

karşılaştılar ve tepkileri olumlu oldu. Müslüman olmayan azınlıklardan en

küçük, güçsüz ve en az tatminsizliği olan Museviler bile milliyetçiliklerini

geliştirmeye başladılar. Osmanlı Saraybosna şehrinde doğan ve yaşayan, Haham

Yehuda Alkalai 1843 yılında yazdığı kitabında Museviledin Kutsal Topraklar’a

dönüp ilahi yardım beklemeksizin, onu kendi çabalarıyla tekrar kurmaları gibi

yeni bir düşünceye yer verdi.

XIX.yy’da Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Hıristiyan azınlıklar üç farklı ve

uyuşmayan hedefe yöneldiler. Osmanlı devletinde yaşayan Müslüman

çoğunlukla aynı haklara sahip eşit yurttaşlık, bu hedeflerden biriydi. Avrupalı

devletler, dini ayrım yapmadan bu eşit yurttaşlık konusunu Türkler’e

dayatıyorlardı. Ancak bazı durumlarda bu kendi ülkelerindeki uygulamalarla

çelişkili olsa da, Osmanlı liberalleri ve reformcuları tarafından benimsendi.

Bundan daha azı dönemim aydınlanmış düşünce standartları karşısında kabul

edilemez ve küçültücü kabul ediliyordu.

Yalnızca yeni düşünceler yüzünden değil, yeni refah nedeniyle de eski

eşitsizlikler kabul edilemez oluyordu. Devrim ve Napolyon savaşları sırasında ve

XIX. yy’ın başlarında Müslüman olmayan toplumlar çoğunlukla başarılı

olmuşlardı. Eğitim düzeyleri Müslümanlar’dan daha yüksek olduğu ve dış

dünya ile daha kolay iletişim kurabildikleri için gittikçe refah düzeyleri

artıyordu. Böylece eski sistemin onlara dayattığı -siyasi ve toplumsal

aşağılanmanın verdiği rahatsızlık daha az oluyordu. XIX.yy süresince Osmanlı

devletindeki hakların eşitliği, bazı önemli reform fermanlarıyla resmen

sağlanmış oldu. Sonuçlar kanunlardaki boyutlarına ulaşamamış olmasına rağmen

çok önemli olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Hıristiyan azınlıkların artarak daha fazla bir

ilgiyle yöneldikleri ikinci hedef bağımsız, en azından kendi milli toprakları

üzerinde özerk olmaktı. XIX.yy’da ve XX. yy başında ilk önce Sırplar ve

Yunanlılar, daha sonra Balkan Yarımadası’nın öbür halkları kendilerinin

milli toprakları kabul ettikleri yerlerde egemen bağımsız devletler kurmuşlar ve

hem Osmanlıların hem de komşularının topraklarına göz dikmişlerdi. Asya’daki

Osmanlılar’a ait topraklarının tamamına dağılmış olan ama her yerinde azınlık

olan Ermeniler’in durumu daha zordu. Balkan halklarının, daha sonra da Arap ve

Museviler’in tersine, Ermeniler, Sovyetler Birliği yıkılıp eski Sovyet Ermeni

Cumhuriyeti bağımsızlığını alıncaya dek modern çağlarda hiç egemen devlete

sahip olmamışlardı.

Ara sıra gündeme geldiği halde, ısrarla üzerinde durulan üçüncü hedef ise,

milletlerin eski sistemde sahip oldukları özerklikleri ve ayrıcalıkları, başka bir

deyişle kendi dini yasalarını devam ettirme ve uygulama, eğitim sistemlerini

kendi dillerinde denetim altına alma ve kendi farklı kültürlerini sürdürme

haklarını korumaktı. Avrupa icatlarından, XIX.yy’da askere alma listenin önemli

bir maddesiydi. Önceleri silah altına alınmadan bağışık tutulmak aşağılayıcı bir

durumken artık zorunlu askerlikten bağışık tutulmak bir ayrıcalık haline

gelmişti, bu ayrıcalık için ufak bir bedel olarak askeri hizmet bağışıklık vergisi

altında eski kelle vergisi ödeniyordu.

Sonuç itibariyle birbiriyle uyuşmayan bu üç hedefin kısa vadede bile çeşitli

dezavantajları olmuştu. Eşit yurttaşlık, yükseğe çıkmak gibi daha aşağı inmek

anlamına da geliyordu. 1856 yılının Şubat ayındaki büyük Islahat Fermanı ile

ilgili olarak çağdaş Osmanlı tarihçisi Cevdet Paşa şunları yazmıştır:

6

"...Patrikler, memnun değillerdi... Eskiden Osmanlı devletindeki

toplumların bir sıraları vardı. Sırayla Müslümanlar, Rumlar, Ermeniler ve

Museviler gelirdi. Artık tümü aynı düzeye indirilmişti. Bu duruma itiraz eden

bazı Rumlar şunları söylemiştir: Devlet bizi Musevilerle aynı yere koydu,biz

İslamiyet’in üstünlüğünden memnunduk. ”

Rumlar’ın bu tepkisi olağandı. XVII-XVIII. yy’da Başkentteki Rum

aristokrasisi Osmanlı devletiyle hemen hemen ortak bir ilişki kurmuştu.

Adlarım İstanbul’da yaşadıkları yerden alarak Fenerliler olarak adlandırılan

soylu aileler, Osmanlı hizmetindeki bazı önemli makamları ele geçirmişlerdi.

Babıali Yüksek Tercümanlığı bu makamlar arasındaydı ve dışardan yalnızca

bir çevirmenlikmiş gibi görünse de imparatorluğun günlük dış ilişkilerini

yürütme göreviydi. Avrupa’ya gönderilen her Osmanlı sefiri ile birlikte Yüksek

Tercümanlık’tan bir Rum çevirmen de bulunuyordu ve sefaret işlerinin

çoğunu o yapıyordu. İleride Romanya Krallığı olacak iki Tuna prensliğinin

valilikleri de Fenerliler’in yer aldıkları makamlardandı.

Bağımsız olma isteği ve buna ulaşma çabaları, doğal olarak Müslüman

olmayan tebaanın, özellikle de devletin Müslüman olmayan hizmetkarlarının

güvenilirliği ve sadakati ile ilgili şüpheler doğurmaya başlamıştı. Bunun

sonuçlar çok ağır oldu. İleride Yunan Bağımsızlık Savaşı’na haline gelecek

olan Yunan isyanının başlangıcında Babıali Yüksek dragoman’ı

(tercümanı) büyük olasılıklar uydurma olan, isyancılarla birlik olduğu

iddiasıyla asıldı. 1840’ta Osmanlılar’ın Atina’da açtıkları ilk elçiliklerinde bile

ilk elçileri, gelecekte Londra’daki sefirleri olacak Fenerli Rum Kostaki

Musurus idi. Ne var ki, Osmanlı Rumları bir toplum olarak Osmanlı

devletinde sahip oldukları güven ve güç makamlarına bir daha hiç sahip

olamadılar.

Azınlıkların durumlarında başka değişiklikler de olmaya devam ediyordu.

XVI.yy’da, Osmanlı hükümdarları, devletin Avrupalı düşmanlarına sempati

duymalarından şüphe edilmeyen ama Avrupa bilgi ve becerisine sahip tek

toplum olduklarından Museviler’den gerek siyasi, gerek de ekonomik işlerde

yararlanıyorlardı. Ancak Musevi toplumu, Osmanlı gücünün çökmesinden

bütün azınlıklardan daha fazla etkilenmiştir. Onlar, Osmanlı

Hıristiyanları’nın güvendiği gibi, Avrupalı tüccarların lütuflarına ve Avrupalı

devletlerin korumasına güvenemezlerdi. Yine onların tersine XIX. yy’ıri ikinci

yansına dek, Hıristiyan toplumlarını canlandıran herhangi bir eğitim ve kültür

canlanması yaşamamışlardı. Başkent ve taşrada iş ve hükümetteki yerlerini

Rumlar'a, Ermeniler’e ve önemli bir yeni unsur olan Levant’ın Arapça

konuşan Hıristiyanlan’na bırakmışlardı.

Bu azınlıklar, arasından Rumlar giderek şüphe altına girmeye başlarken,

Arapça konuşan Hıristiyanlar imparatorluktaki çok uzak yerlerde yaşıyorlardı

ve henüz gelecekte sahip olacakları etkinliği ve önemi elde etmemişlerdi. Bu

değişim en çok Ermeniler’in işine yarıyordu. Uzunca bir zaman “millet-i

sadıka”olarak adlandırılan Ermeniler’i yalnızca Osmanlılar değil,

Batılı araştırmacılar da Osmanlı devletine en sadık azınlık olarak kabul

ederlerdi. Onlar da kendilerinden önceki Rumlar gibi Batı’nın eğitim ve

ticaret olanaklarını kullanarak zengin olmuşlardı. Bir Ermeni grubu,

XX.yy’ın başına dek, Jöntürkler’in Sultan II. Abdülhamid’in despot

yönetimine son vermelerine ve 1908 Jöntürk devrimini yapmalarına yardım

etmişlerdi. Devrimden sonra hükümette bir süre bir Ermeni dışişleri nazırı bile

görev yapmıştı.

Ne var ki, Rumlar için olduğu gibi, Ermeniler için de eski ortak ilişkiye

devam etmek imkansızdı. Yeni refah, Rumlar’ı olduğu gibi onları da daha iyi

bir eğitim ve kültür ortamına kavuşturmuş, dış dünyadaki düşüncelere daha

açık duruma getirmişti. Batı’dan da, Doğu’dan da gelen düşünceler, genellikle

birbiriyle çatışan ve çelişen mesajlar içeriyorlardı. Batılı düşünceler, milli

bağımsızlık, liberal demokrasi ve sayılan hızla çoğalan misyoner okulları

sayesinde büyüyen Hıristiyanlık duygusuydu. Doğulu düşüncelerse, Rus

devletinin koruma önerisi, Rus devrimcilerinin ihanet mesajları ve

yöntemleriydi. Tüm bu düşünceler, iyi kullanılsa da “zimmi” statüsünün artık

katlanılabilir olmadığı kişiler arasından taraftar buluyordu.

Osmanlı gücünün çok açık bir şekilde gerilemesiyle yeni umutlar doğdu.

1876 Bulgar krizi, sonra da Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilerek yabancı

devletlerin iç işlerine karışması,bu adımların tatmin yollarını gösteriyordu.

1878 Berlin Antlaşması’nın 6l. maddesi ile Ayastefanos Antlaşması’nın 16.

maddesi korunuyordu. Bu maddelere göre, Osmanlı devleti Ermeniler'in

yaşadıkları eyaletlerde gereken yerel reform ve düzenlemeleri yapmak, onları

Kürtler’e ve Gürcüler’e karşı korumakla yükümlüydü. Bu konudaki

uygulamaların, denetleyici olan(Avrupalı) devletlerine düzenli bir şekilde

bildirilmesi gerekiyordu.

Bu durumun açık mesajını pekiştiren olaylar oldu.Bulgarlar da

kendilerinden önceki Yunanlılar gibi ayaklanma, bastırılma ve müdahale

yollarıyla bağımsızlıklarını elde ettiler. Bu yolu izleyerek Ermeniler’in de

bağımsız bir devlet kuracakları düşünülüyordu. Kışkırtmanın silahlı eyleme

dönüşmesiyle çok uzun süredir uyuyan dini ve etnik düşmanlıklar tekrar

uyandı. 1890 yılından sonra, özellikle 1895-1896 yıllarında Doğu Türkiye’de

isyan ve bastırma, terör ve kıyım hakim oldu ve bu durumdan kısa süreliğine

olsa da başkent de etkilendi. II. Sultan Hamid’in emriyle, Ermeni isyancılar

ile onlara yardım ve yataklık edenleri sindirmek üzere yerel başıbozuklardan

oluşan Ha-midiye birlikleri tarafından çok sayıda Ermeni öldürüldü. Ancak

bu olay devrimci eylemlerin bastırılması yerine, teşvikiyle sonuçlandı.

Hıristiyanlar (Ermeniler) ile Müslümanlar (Türk, Çerkez ve Kürt köylüleri ve

göçerleri) arasındaki savaş ve baskınlar yerel olarak sürdü.

Ermeniler’in durumu onlardan daha önce bağımsızlık mücadelesi

başlatan Balkan Hıristiyanları'ndan daha kötüydü. Çoğunluk oldukları

kasabalar, köyler ve bölgeler çok dağınıktı. Bulgaristan ya da Yunanistan gibi

bir anavatan şeklinde birleşmemişti ve yaşadıkları her yerde azınlık

durumundaydılar. Ermeni anavatanı ile eski başkentleri, çarların

imparatorluğuna ilhak edilmişti. Koruma ve teşvik teklif etmelerine rağmen

Ruslar, özgür bir' Ermenistan istemiyorlardı.

Türkler, Araplar ve imparatorluğun diğer Müslüman halkları, eski

bağışıklıklarını kaybetmeye başlamışlardı ve Avrupa’nın vatansever, milliyetçi,

liberal düşünceleri onları da etkilemişti.

Geleneksel yasallık ve sadakat yapısını zayıflatarak eski düzeni yıkan bu

düşünceler, önce Batı Avrupa’dan vatanseverlik, sonra da Orta ve Doğu

Avrupa’dan milliyetçilik şeklinde iki aşamalı olarak gelmişti.

Geleneksel İslam dünyasında da, Hıristiyan dünyasındaki gibi, ülkeler ve

milletler güçlü bir milli ve bölgesel kimliğe sahiplerdi. Ortadoğu İslamiyeti’nin

başlıca üç halka Araplar, İranlılar ve Türkler, tarihleri, kültürleri, dilleri,

edebiyatları,, ortak kökenleri, ayırt edici gelenekleri ve davranışlarından

oluşan milli miraslarıyla gurur duyarlardı. Ayrıca insanın doğduğu yere karşı

doğal bağlılığı ile gelişen yurt sevgisi, yerel gurur, sıla özlemi gibi duygular

Batı’da da olduğu gibi, İslam edebiyatında da vardı ama siyasi bir mesaj

içermiyorlardı. Batılı düşüncelerin etkilerinden önce, milli vatanın ya da

milletin siyasi kimlik ve egemenlik unsuru olduğu düşüncesi bilinmez ve

benimsenmezdi. Müslümanların kimlikleri dinleriydi ve dinleri için

onları yöneten hükümdara ya da hanedana sadakatle bağlı olurlardı.

İslam dünyası için milliyetçilik ve vatanseverlik yabancı kavramlardı.

Tarihçilerin yazdıklarına göre ülke ve millet ne egemenliği kısıtlar, ne de

kimliği tanımlardı. Ali Paşa tarafından da gözlemlendiği gibi, bu düşünceler

yıkıcı etkiler yapmıştır.

Batı uygarlığında, insanın yalnızca doğduğu yeri doğal olarak sevmesi

olmayan, insanın vatanına karşı siyasi ve gerekirse askeri görevi anlamına

gelen vatanseverlik yerleşmiş bir kavramdı ve kökeni eski Yunanistan ve

Roma’ya dayanıyordu. İngiltere, Fransa, sonraları da Amerika Birleşik

Devletleri’nde başka iki düşünceyle ilişkili hale geldi: ülke nüfusunun çeşitli

birimlerinin bir tek milli bağlılıkta birleşmeleri düşüncesi ve egemenliğin tek

ve gerçek kaynağının Kilise ve devlet değil, halk olduğu düşüncesi.

İngiltere ve Fransa’nın farklı din ve dilleri olan halklarının birleşik ve

güçlü milletler haline gelmelerini vatanseverlik sağlamıştır. Avrupa’nın

Osmanlı gözlemcileri, bu düşüncenin, Osmanlı İmparatorluğunun farklı dini

ve etnik toplumlarını ana-vatanlarına ve onu yöneten Osmanlı devletine ortak

bir sadakatle bağlamak için kullanılabileceğini düşünmüşlerdi.

Vatanseverlik düşüncesi, bu amaç için çeşitli avantajları olan Mısır’da biraz

daha geç etkili olmuştur. Bölgenin öteki ülkelerine göre Mısır, gerek coğrafya

gerek de tarih açısından daha sınırlıdır. Mısır, tek bir nehrin vadisi ile deltasından

oluşuyordu. İslâmlaştırılmış ve Araplaştırılmış olduğu halde, bin yıl süresince

sahip olduğu bir kimlik ve bölgede eşi görülmeyen bir homojenlik ve

merkeziyetçilik vardı. Osmanlı sultanlığının sözde egemenliğindeki Mısır’da

özerk bir devlet kuran Hidiv hanedanının emelleri, ülkenin bu yeni vatanseverlik

düşüncesini belirlemesine yardım etmişti. Hidivler, ayrı bir milliyet ve devlet

olarak tanımlanacak, ayrı bir Mısır kimliği düşüncesini yayacak bir ideolojiye

karşı açık bir ilgi duyuyorlardı. Batılı anlamda bir millet ve ülke olarak XIX.

yy’ın çok dilli ve çoğulcu Osmanlı İmparatorluğu yerine, Mısır’ı görmek çok

daha kolaydı. Öte yandan bu kimliğin kabul edilmesi Mısır’da da çok

yavaş;olmuş ve itirazla karşılaşmıştır. Bugün bile Mısırlılar’ın tamamının tam

olarak kabul etmiş olduğu söylenemez.

Yüzyılın ortalamadan sonra, vatanseverliğin ardından çok farklı bir düşünce

olan milliyetçilik gelmiş ve daha ileri gitmiştir. Batı Avrupa’da vatanseverlik iyi

hizmet görmüş, bir taraftan ülke ve devlet, öteki taraftan da millet tam olarak

tanımlanmıştır. Ancak bu durum, Orta ve Doğu Avrupa’daki bölünmüş

Almanya, Avusturya-Macaristan’ın etnik çeşitliliği ve çarların “milletlerin

hapishanesi” gibi farklı koşullara uyum sağlayamamıştır. Çünkü vatanseverlik

bu koşullarda statükonun desteklenmesi anlamına geldiğinden, giderek artan

sayıdaki kişi açısından kabul edilemez oluyordu. Bu kişilerin günlük

yaşamlarına, ülke ve statü yerine, dil, kültür ve ortak soydan geliş

olarak tanımlanan millet düşüncesi daha uygundu. Orta Avrupa milliyetçiliğinin,

Batı’nın liberal vatanseverliğinden daha anlaşılabilir ve kabul edilebilir olduğu

Ortadoğu gerçekleri de bu düşünceye daha yakındı.

Ortadoğu’ya gelen vatanseverlik ve milliyetçilik düşüncelerinin, özgürlükçü

muhalefet hareketleriyle ilişkisi bulunuyordu. Genellikle vatanseverlik var olan

siyasi düzeni pekiştirirken, milliyetçilik baltalıyordu. Vatanseverlere göre

ülkenin bağımsızlığı kabul edilmiş bir gerçekti ve özgürlük ülkede yaşayanların

durumlarına ilişkindi. Milliyetçilere göre devlet baskıcı, yabancı olabilirdi; ülke

ve millet yabancı ve bölünmüş bir yönetim altında olabilirdi; hu sapmaların sonu

ve milli bağımsızlıkla birliğin elde edilmesi, özgürlük demekti.

‘ Hıristiyan Avrupa’dan gelen düşüncelere daha açık olan ve kendilerini

yöneten devletin yabancı bir despot olduğuna daha kolay inanan Müslüman

olmayan kesim, bu yeni düşüncelerin etkisini ilk hissedenler olmuştu ve bu

durum yalnızca devletle sınırlı değildi. İmparatorluğun tüm Ortodoks

Hıristiyanları’nı eski rejim altında birleştiren Rum milleti için de aynı durum söz

konusuydu. Rum Ortodoks Kilisesi’nin Helen olmayan taraftarları, XIX.yy’da

üst makamlarının neredeyse tamamı etnik Yunanlılar’ın elinde olan dini

otoriteden hoşnut değillerdi. İlk önce Balkan halkları, sonra da daha az başarıyla

Suriye’nin Arapça konuşan Ortodoks Hiristiyanları kendi toplum işlerinde daha

çok söz hakları ve kendi dini örgütleri olmasını istediler. Rum milletini içten içe

yıkan, bu yeni milliyetçi eğilimler, daha sonra da Osmanlı İmparatorluğu’nu

yıkacaktı.

Batı’dan gelen ani etkilere karşı Osmanlı ve Rus imparatorlukları tarafından

korunan ve Avrupa’dan daha uzakta bulunan İran’da, Batılı düşüncelerin etkisi

çok daha zayıf yavaş ve geç olmuştur. Şahlar da sultanlar gibi farklı din ve dilleri

olan çeşidi azınlıkları yönetiyorlardı ama İran’da bu azınlıklarının rolleri,

Osmanlı İmparatorluğu’ndakinden çok daha önemsizdi ve varolan toplumsal ve

siyasi düzen için Osmanlı’da olduğu gibi bir tehdit hiç olmamıştı. Müslüman

olmayan azınlıkların sayısı Osmanlı İmparatorluğu'ndakine göre daha azdı, bu

azınlıklar daha az zenginlerdi ve daha çok baskı altında

bulunuyorlardı. Zerdüştiler ile Museviler kültürel açıdan bütünleşmişlerdi,

yalnızca Farsça konuşuyorlardı ve kökenleri İslamiyetten önceki çağlara

dayanıyordu, ancak toplumsal ve hukuki açıdan tecrit edilmişlerdi ve siyasi

güçleri yoktu. Ermeniler, tek büyük Hıristiyan toplumuydu ve pek çok konuda

durumları Zerdüşti ve Musevi tebaadan çok daha iyiydi. Ancak onların tersine,

İranlılar’dan yalnızca dinleriyle değil, sahip oldukları ayn etnik, dil ve kültürel

kimlikle de ayrılıyorlardı. İran’daki Müslüman olmayan toplulukların kendi

içlerinde belirli bir özerk düzenleri olsa da, Osmanlı İmparatorluğu’nun

milletleriyle karşılaştırıldığında bu topluluklar çok önemsizlerdi.

İlk bakışta, Müslümanların içindeki dini ve etnik azınlıkların daha önemli

olduğu düşünülebilir. Küçük bir Sünni azınlığı ve yeni Bahai inancının daha

aktif taraftarlardan oluşan bir azınlık vardı ama Sünniler sessizlerdi, diğerleri de

sıkı kısıtlamalar altındaydılar. İran nüfusunun yansından çoğu Farsça

konuşanlardan oluşuyordu, nüfusun geri kalanı da etnik azınlıklardan

oluşuyordu. Bunlar, kuzeydoğuda Türkmenler, kuzeybatıda Azeriler ve Kültler,

güneydoğuda Beluciler, güneybatıda Kaşgaylar ve Araplar idi. Pek çoğunun

dilleri, Osmanlı İmparatorluğu sınırlarının ötesinde, çarların Transkafkasya ve

Orta Asya sömürgelerinde konuşulan Türki dillerin akrabalarıydı. Ancak

bu etnik farklılıklar Osmanlılar’dakinden daha az önemliydi. Bu azınlıkların

tümü Müslüman, çoğunluğu Şii olduğundan, sahip oldukları dini bağlılık ve

kültürel yakınlık Avrupa’dan gelen yeni milliyetçilik düşüncelerinden çok daha

güçlüydü.

Tüm bunlara karşın İran, yine de yeni düşüncelerden milliyetçilik olmasa

da,vatanseverlik düşüncesini kabul etmeye daha uygundu. Arap dünyasına haline

gelen Mısır, Kuzey Afrika ve Mezopotamya halklarının tersine İranlılar,

İslamiyetten önceki geçmişlerinin bilincini korumuşlar ve başarılarıyla gurur

duyuyorlardı. Geçmişteki anılar, tarihi olmaktan çok efsanevi olduğu halde çok

canlıydı, sanat ve edebiyatta önemli bir yerleri vardı. Yine Arap dünyasının

tersine kendi dillerini korumuşlardı. Dillerini yazarken Arap alfabesini

kullanıyorlardı,Arapça’dan da pek çok sözcük almışlardı ama Farsça,

Arapça’dan çok farklı bir dildi.

İranlılar, XVI.yy’da Safevi hanedanının ortaya çıkmasının ardından tek bir

meşruti hükümdar altında birleşmişlerdi. Onları komşularından ayıran şey Fars

dili ve kültürü, daha çok da Safeviler’in resmi, sonra da bölgenin hakim dini

olan Şiilikleriydi. İranlılar’ın Şiilikleri, Sünni komşuları Orta Asya’nın İslam

devletleri, Afganistan, Hindistan ve Osmanlılar ile sürekli bir çatışma

yaşamalarına neden oluyordu. İran’a geç gelen vatanseverlik geldiğinde de, Şii

radikal hareketlerin Batı, modernlik ve laiklik aleyhtarı liderleri tarafından

sempatiyle karşılanmıştı.

Seymour’un raporuna göre, 9 Ocak 1853 tarihinde ‘Tüm Rusyalar’ın Çarı”

St. Petersburg’da İngiliz sefiri Sir George Hamilton Seymour ile bir

konuşmasında, Osmanlılar için şunları söylemişti: “Elimizde hasta bir adam var

ve gereken düzenlemeleri yapmadan elimizden kayarsa çok yazık olur.”

Seymour da hasta adama iyi davranılarak iyileşmesi için yardım edilmesi

gerektiğini, cerrah yerine bir doktorun gerekli olduğunu söylemişti. Yurt içinde

ve yurt dışında pek çok doktor bulunuyordu ve bunlar ara sıra anlaşmazlığa

düşseler de hasta adamı iyileştirmek için bir miktar ilerlemişlerdi. Sakin ve

sabırlı olarak başarıya ulaşabilirlerdi belki de ama bunun için zamana da,

sakinliğe de sahip olamadılar.

18. BÖLÜM

SAVAŞLAR

Osmanlı İmparatorluğu yıkılışına dek geçen yüz yılı aşkın süre içerideki ve

dışarıdaki düşmanlarıyla savaşmıştır. XVI. yy başlarından itibaren Müslüman

Ortadoğu’daki güç olmak ve aralarındaki sınırı belirlemek için İran’la yapılan

savaşların sonuncusu 1821-23 yıllarında olmuştur. Sonucunda sınırlar

kesinleşmiş ve ortak bir komisyon tarafından çizilmiştir. Netlik kazanmayan

birkaç sınır çizgisi de, Türkiye ve İran cumhuriyetlerinin doğu sınırı olarak

sonraki yıllarda belirlenmiştir. Osmanlı ve İran’ın bölgedeki hakim güç olma

mücadelesi her iki ülkenin de yerlerini dış güçlere bırakmalarıyla sona ermiştir.

Yaklaşık olarak iki yüzyıl boyunca, bu dış güçlerin bazen bölge içinde, bazen de

dışında sürdürdükleri rekabet ve mücadele, bölgenin siyasi tarihine hâkim

olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun yaptığı zorlu ve uzun süren savaşlar, bu

rakip dış güçler ve himayelerindeki yerel devletler arasında olmuştur.

İmparatorluğun içinde bulunan düşmanlarla da çok savaşılmıştır. Bu

savaşlarda karşılarındaki, kimileri bağımsızlık isteyen milliyetçi gruplar ve tümü

Hıristiyan olan ve dışarıdan yardım alan gruplar başarı kazanmışlardı. Osmanlı

paşaları da İmparatorluktaki karışıklıktan yararlanarak valilikleri oldukları

illerde kendilerine özerk beylikler kurmak isteyerek isyan çıkarmışlardır.

Mehmed Ali Paşa bunlar arasında en başarılı kişidir ve sözde Osmanlı

egemenliğini kabul ederek, Mısır’da yan bağımsız bir devlete hükmeden yeni bir

hanedan kurmuştur. Irak ve Suriye’de, daha küçük ve kısa süreli olarak böyle bir

özerklige sahip başka paşalar da olmuştur.

Arap topraklarında yaşayan ama. Arap olmayan bu paşaların çoğunluğu,

Balkan ya da Kafkas kökenli Türkçe konuşan Osmanlılar’dı. Yalnızca iki alanda

Arapça konuşan liderler bir tür bölgesel özerkliğe sahip olmuşlardı. Hıristiyan ve

Dürzi yerel liderlerin bir beylik kurdukları, gelecekteki Büyük

Lübnan Cumhuriyeti’nin temeli olan Lübnan bunlardan biriydi. Yüzyılın

ortalarından itibaren, bu beylik ve etrafındaki Osmanlı yönetiminde bulunan

topraklar bir Arap kültür ve ekonomi rönesansına şahit olmuşlardır.

Arabistan yarımadası, özellikle de Osmanlılar, İran ve sonra da İngiltere

arasında tartışmalı durumdaki Körfez bölgesi Arap hareketlerinin diğer alanı

olmuştur. XVIII.yy’in sonuna doğru bu rekabetlerin yerel ve bölgesel aşiret

reisleri tarafından kendi lehlerine çevrilmesiyle büyük bir ölçüde özerklik

kazanmışlardı. 1756 yılında baştaki Sabah ailesinin iktidarı ele aldığı Kuveyt

(Hintçe kale sözcüğünün Arapça kısaltmasıdır) prensliği bunlardan en

önemlisidir.

Vahabilik, Osmanlı devletinin meşruluğuna karşı gelen tek Arap hareketidir.

Necid’deki bir diri adamı olan Muhammed ibn Abdülvahab, bu hareketin

kurucusudur ve Hz, Muhammed'in gerçek ve saf İslamiyeti’ne geri dönülmesini

istemiş,onu çarpıtıp yozlaştıran yanlış ve kör inançlara, kötü uygulamalara ve

onları destekleyip koruyan rejimlere karşı çıkmıştır.Necid’de Dariye emiri

Muhammed ibn el-Suud onu destekleyenler arasındaydı. Muhammed ibn

Abdülvahab taraftarlarına öğretilerini ve ateşli silah kullanmasını öğrettiğini

anlatan bazı metinler vardır. XVIII. yy ortalarından sonra dinin bu yeni

savaşçıları ibn Suud’un askeri yeteneğiyle Arabistan'ın büyük bir bölümünü ele

geçirip Suriye ve Irak sınırlarını bile tehdit ettiler. Dini arındırma çabalan, Hz.

Muhammed’in ve ondan sonrakilerin zamanındaki İslamiyet’in ortaya çıkışının

yenilenmesi olarak sunuluyordu. Ancak Osmanlı İmparatorluğu içinde

bulunduğu tüm sıkıntılara rağmen, o güçsüz halinde, Vahabi Suudi saldırısını

kolayca püskürterek Bizans ve Pers büyük imparatorluklarının aksine başarı

kazandı. VII. yy’da saldıranlar da savunanlar da aynı silahlan kullanmışlardı ve

XVIII-XIX yy’da ise Osmanlılar’ın topları vardı.

Osmanlı ordularının isyancı Bedevilerin üstesinden gelebilecek olan güçleri,

Avrupalılar’ı kovacak kadar güçlü değildi. Dış güçlerin iç isyanlara karışmaları

da dış savaşlara yol açmıştı. Diğer dış savaşların nedenleri yabancı devletlerin

arasındaki rekabetti. Rusya ile 1808-1876 yılları arasında dört defa

savaşan Osmanlılar, tümünde de toprak kaybetmiştir. Batılılar’ın müdahalesiyle

Ruslar kazandıklarının bir bölümünden vazgeçmeselerdi Osmanlı’nın

mağlubiyeti çok daha kötü olurdu.

Bu müdahaleler, Osmanlı gerilemesinin, diplomatlarca “Doğu Sorunu”

olarak adlandırılan duruma gelmesi gibi önemli bir değişikliği göstermektedir.

Dolayısıyla imparatorluğun ayakta kalması yalnızca Osmanlı ordularının başarılı

olamayan inatçı savunmalarıyla değil, bu yeni müdahalelere bağlı olarak

da gerçekleşmiştir. Avrupa devletleri, Rusların yayılmasından endişe duyuyordu.

Diğer taraftan da Osmanlı devleti bu rakipleri tanıyıp elde ettikleri fırsatlardan

faydalanma olanağı kazanıyordu.

Osmanlılar 1699 yılında, Viyana’dan ikinci ve son kez çekildiklerinde, bir

yenilginin ardından imzaladıkları ilk antlaşmayla ülkelerinin, Avusturya’nın

ilerlemesinden duyduğu endişeleri taşıyan İstanbul’daki İngiliz ve Hollanda

sefirlerinin düşüncelerinden ve yardımlarından yararlanmışlardı. XIX. yüzyıl

süresince diplomatik müdahale kadar, askeri müdahale de olağan durumdaydı.

Fransız! ada karşı İngilizler, devrim ve Napolyon savaşları sırasında, daha sonra

da Ruslar’a karşı Fransızlar, Türkler’e yardım etmişlerdi. Prusyalı bir ara bulucu,

1829 yılında zafer kazanmış Rusları şartlarını yumuşatmaya ikna etmişti,

Osmanlı müttefikleri olarak İngiltere ile Fransa, Kırım Savaşı’nda Rusya’ya

karşı omuz omuza savaşmışlardı. İngiliz diplomatik müdahalesi ile 1878 yılında

Osmanlı askeri yenilgisinin siyasi sonuçlan daha ılımlı hale getirilerek,

imparatorluğun yıkılışı bir sonraki yüzyıla ertelenmişti. Bu sırada da, hasta

adamın mirasından bir ön pay alan Batılı müttefikler, Osmanlı eyaletlerini

doğrudan yönetmek yerine daha uzak topraklardaki yerel yönetimleri ele

geçirmişlerdi.

İranlılar da XIX.yy’da ve XX.yy başlarında, Osmanlılarla aynı tehditlerle

karşı karşıya kalmışlardı ve işleri çok daha kolay olsa da, tehlikeliydi. Kısa bir

süreliğine de olsa îranlılar da, Napolyon’un şaha yardım için, kuzeyde Ruslar’a

kaptırılan toprakları geri almak ve güneyde Hindistan’da İngilizîer’e

saldırmak üzere 1806-1807 yıllarında Tahran’a bir heyet göndermesiyle, Avrupa

mücadelesine karışmış oldular. Fransızlar’ın bu ilgileri,Tilsit’te 1807 yılında

imzalanan Fransız-Rus barışının ardından yok oldu. İngilizler ile Ruslar

oldukları yerlerde kaldılar. İran tarihi bir yüzyılı aşkın bir süre Asya’daki en

büyük iki Avrupa imparatorluğunun rekabeti altında geçti.

Rusya, yerel hükümdarların ve şahın aleyhinde elde ettikleri topraklarla önce

Hazar Denizi’nin batısında, sonra da doğusunda, İran'ın kuzey komşusu oldu.

Hindistan’da güçlenen yönetimiyle de İngiltere, İran’ın güneydoğu sınırına koşu

oldu ve etkinliklerini de daha ötelere götürdü. Rus birliklerinin güneye doğru

ilerlemesiyle Tahran’da Rus etkisinin artması sonucunda bu ilerlemeyi

imparatorluk çıkarlarına bir tehdit olarak gören İngilizler, Rus yayılmasını

durdurmak üzere kendi yayılmalarını genişletmeye çalıştılar.

Fransızlar çekildi. Almanlar da I.Dünya Savaşı’nda müttefikleri olana kadar

Osmanlı topraklarında görülmediler. O zamana kadar Osmanlılar’ın aksine

İranlılar, güneyde İngiltere ve kuzeyde Rusya olmak üzere yalnızca iki

imparatorluk devletiyle karşı karşıya kaldılar.

Bazı açılardan İranlılar’ın durumları Osmanlılar’dan daha iyiydi. Özellikle

de Ermenistan topraklarını Ruslar ele geçirdikten sonra, dini azınlıkları artık

önemli olmayacak derecede azalması ve daima İran devletine boyun eğmemiş

olan etnik azınlıkların da yeni bir devlet yaratmak ya da başka bir devletle

birleşmek istemekten vazgeçmesi, İran açısından oldukça büyük avantajlardı.

Şahlar, silahlı kuvvetlerini, zorunlu olarak yönetim ve eğitimlerini

modernleştirmek ve merkezileştirmek; iletişim alanında modem bir altyapı

kurmak ya da başkalarının kurmasına izin vermek; asgari ölçüde gereken Batı

teknik ve yöntemlerini benimsemek ve kendilerine uydurmak, bunu yaparken de

rakip imparatorluk güçlerini birbirlerine düşürerek bağımsızlıklarını korumak

gibi bazı politikalarında Osmanlı sultanlarını örnek almışlardı.

Ne var ki, İranlılar gerek iç, gerek de dış politikalarda Osmanlılar’dan daha

az başarı elde etmişlerdir. İranlılar’ın askeri ve sivil reformları daha az ayrıntılı

olmuştur. Merkezileştirme önlemleri bölge ve aşiret tavırlarıyla gecikmiş, kimi

zaman da engellenmiştir. Dolayısıyla da rakip imparatorlukların ilerlemelerini

engelleme amaçlarına ulaşamamışlardı.

Rus baskısı genellikle askeri olmuştu, Rus fetih ve ilhak aşamaları da

antlaşmalarla yasallaştırılmıştı. İngiltere, anlaşma ve ödünlerle belirlenmiş daha

çok ekonomik ve diplomatik bir nüfuz elde etmişti. Ancak her iki devlet de

birbirlerinin yöntemlerini gözardı etmemişlerdi. Kimi zaman İngiltere İran’a

isteklerini yaptırtmak için Hindistan’dan İngiliz askerleri getirtiyordu. Rus iş

adamları ve diplomadan da Rus etkinliklerini artırmaya çabalıyorlardı. İngilizler,

İran’da 1864 yılında Hindistan’la iletişim hattının bir parçası olarak ilk telgraf

sistemini kurdular. 1872 yılında da bir İngiliz şirketine Reuter İmtiyazı ile

İran’ın maden kaynaklarını geliştirme, telgraf hattı ve bir banka kurma ve

demiryolu inşa etme hakları verildi. Karşılık olarak İran gümrük gelirleri

gösterildi ama İran hükümeti bu imtiyazı, hem şiddetli Rus muhalefeti hem de

pratik zorluklar yüzünden iptal etti.

Ruslar’ın bir başarısı da 1879’da Rus eğitimi almış, Rus silahlarıyla

donanmış ve kısmen Rus subayları emrindeki Kazak Tugayı’nın sözde şahın

muhafızları olarak kurulmasıdır. Ruslar’ın Orta Asya'da ilerlemeleri Kuzey

İran’daki güçlerini sağlamlaştırarak güneye doğru ilerlemelerinde bir üs

olmuştur. İngilizler’e 1901’de verilen petrol imtiyazı Ruslar’ın ilerlemesinde ve

başarısında tek önemli istisnadır.

1905’te yalnızca İran’la sınırlı kalmayan tüm bölgede önemli olan bir

değişiklik gerçekleşti. Rus-Japon Savaşı’nda Rusya'nın ağır bir şekilde

yenilmesi, Avrupalı bir imparatorluk devletinin bir Asya milleti karşısındaki ilk

yenilgisi olmuştur. Bu yenilgi Rusya’da önemli sorunlara neden oldu, 1905

yılının Ekim ayında temsili ve parlamenter hükümeti öngören bir anayasa

yapılması gerekti. İran dersini almıştı, çarların despotluğu yenilgiye uğramıştı.

1889 yılında kendileri bir anayasa yapan Japonlar zaferi kazanmışlardı. Bu

örneği izleyen Ruslar da liberal demokrasinin gücünü ve etkinliğini

gösteriyorlardı.

1905 yılının Aralık ayında İran anayasal devrimi başladı. Mücadelelerden

sonra, ilk Meclis 1906 yılı Ekim ayında, Tahran’da toplandı ve şahın imzaladığı

anayasayı hazırladı. Bu sırada uluslararası durumda İran aleyhine değişiklikler

oldu. Rusya ile İngiltere, Almanya’nın güçlenmesinden korktukları için, 1907

yılının Ağustos ayında İran’ı kuzeyde Rus, güneyde İngiliz etki alanına alacak

ve ortada iki devlete açık bir kuşak oluşturacak bir anlaşma yaptılar. Bunun

sonrasında İran, şah ile meclis, gericiler ile liberaller ve Rus ile İngiliz çıkarları

arasında bir mücadele dönemine girdi. Savaş 1914 yılında başladığında Ruslar

da Kuzey İran’ı işgale başladılar.

Daha iyi koşullarda başlayan Osmanlı 1908 anayasa devrimi, yeni bir çağın

başlangıcım müjdeliyordu. Sultan Abdülhamid’in despotluğuna son verilmiş,

otuz yıl önce rafa kaldırılmış olan anayasa tekrar yürürlüğe girmiş ve özgür

seçimler ilan edilmişti. Birbirleriyle kucaklaşan Türkler, Ermeniler,

Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Museviler, yeni bir kardeşlik ve özgürlük çağının

başladığını müjdeliyorlardı. Türk tarihçisinin 1940 yılında yayınlanan bir

kitabında bu devrimle ilgili şöyle denilmiştir: “Dünyada bunun gibi umut verici

ve yine bunun gibi umutların bu kadar çabuk boşa çıktığı çok az hareket

olmuştur.”

1

Jöntürk Devrimi’ni ileriye doğru önemli bir adım olarak gören Osmanlı

Hıristiyanları ile Avrupa devletleri, onun kendi planlarına müdahale etmesine

izin vermediler ve tam tersine, kaçırılmayacak bir fırsat olarak gördüler.

Avusturya-Macaristan, Bosna ve Hersek! ilhak etti. Bulgaristan bağımsızlığını

ilan etti. 1896 Yunan-Türk Savaşı’nın ardından imparatorlukta özerk statü

verilmiş olan Girit de Yunanistan’la birleştiğini ilan etti. 1909 yılında karşı

devrimci bir isyan kanlı bir çarpışmayla bastırıldı.

İtalyanlar’ın Trablus’a saldırmasıyla 1911 yılının Eylül ayında yeni bir

savaşlar dizisi başladı. Bu sırada Mısır’dan Fas’a kadar bütün Kuzey Afrika

kıyıları İngiliz ya da Fransız denetimin-deydi, yalnızca iki Osmanlı sancağı olan

Trablusgarp ve Bingazi kalmıştı. İmparatorluk oyununa daha sonra dahil olup

hasta adamın topraklarında bir köprübaşı tutmak isteyen İtalya, Avrupa

devletlerinden izin alarak bir kara ve deniz harekâtı başlattı. Ancak Kuzey

Afrika’da beklenmedik derecede güçlü bir Osmanlı direnişi ve yerel direnişle

karşılaştı. Ne var ki, aynı yılın. Ekim ayında daha yakın yeni bir tehditle

karşılaşan Osmanlılar bu direnişe son vermek zorunda kaldılar

18 Ekim 1912 tarihinde başlayan I. Balkan Savaşı, 30 Mayıs 1913 tarihinde

son buldu. Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan gibi Balkanlı müttefikler

Osmanlılar’dan büyük topraklar elde ettiler. Arnavutluk da bağımsız devletler

arasına girdi. 1913 yılının Haziran ve Temmuz aylarında yapılan II. Balkan

Savaşı’nda Osmanlılar kaybettikleri toprakların bir bölümünü ve özellikle Meriç

ırmağına dek Edirne’yi geri alma şansını elde ettiler ve burası da bugünkü

Türkiye’nin Avrupa’daki sınırı oldu.

Tüm bu zorluklara karşı büyük umutlarla kurulan Jöntürkler demokrasisi

sarsıldı ve 1913 yılının Ocak ayındaki bir darbeyle askeri bir diktatörlük başa

geçti. Sonraki yıl, Jöntürkler Merkezi Devletler tarafında bir dünya savaşına

katıldılar ve Osmanlılar bu ölümüne savaşta geleneksel dostları ile düşmanlarını

karşılarında ittifak halinde buldular.

Osmanlı İmparatorluğu’nun büyük devletler arasında yer alarak, büyük bir

devlet olarak yaptığı son savaş Birinci Dünya Savaşı idi. İki Alman

kruvazörünün eşliğindeki Türk savaş gemileri tarafından, 1914 yılının Ekim ayı

sonunda Ruslar’ın Odessa, Sivastopol ve Theodosia limanları bombardımana

tutuldu. Halife sultan tarafından ona ve müttefiklerine karşı savaş açan herkese

cihad ilan edildi. İngiltere, Fransa ve Rusya başlıca üç müttefikti ve Kuzey

Afrika, Orta Asya ve Hindistan’da çok büyük Müslüman nüfusları bulunuyordu.

Türkler ve Alman müttefikleri, bu Müslüman halkların cihad çağrısına karşılık

efendilerine başkaldıracaklarını düşünmüşlerse de bu olmamıştır. Osmanlılar

doğu ve güney sınırlarında imparatorluk Rusyası ve İmparatorluk İngilteresi'nin

güçleriyle karşı karşıya kaldılar.

Türkler savaşın başlarında başarılı oldular ve 1914 yılının Aralık ayında

Doğu Anadolu’da saldırıya geçtiler. 1878 yılında Rusya’ya bağlanan Kars’ı ve

bir süreliğine yine Ruslar’dan İran'ın Tebriz şehrini aldılar. 1915 yılı başında,

Osmanlı birlikleri Filistin’den Sina çölüne girdiler ve İngiliz işgalindeki

Mısır’da Süveyş Kanalı’na saldırdılar.

Osmanlıların bu başarıları kısa sürdü. Doğuda Ruslar büyük bir güçle karşı

saldırıya geçtiler ve yerel halkın da yardımıyla girdikleri Van’a bir süreliğine

hâkim oldular. Türkler tarafından Süveyş Kanalı’na düzenlenen saldırılan, o

sırada Hindistan’dan Basra Körfezi’ne bir birlik gönderen İngilizler püskürttü.

22 Kasım 1914 tarihinde bir Osmanlı limanı olan Basra bir İngiliz birliğince

işgal edildi. Öncelikli amacı İran’dan gelen petrol boru halimi korumak olan

İngilizler, bu ilk başarılarından sonra daha büyük planlar yapmaya başladılar ve

1915 yılında Dicle ve Fırat nehirlerinde bazı yerleri ele geçirerek kuzeye,

Bağdat’a doğru ilerlediler.

Osmanlılar da bu sırada başkentlerinin çok yakınında daha tehlikeli bir

saldırıyla karşılaşmışlardı. 1915 yılının Şubat ayında Çanakkale bölgesinde bir

deniz harekâtı başlatan İngilizler Limni adasını işgal edip orayı bir üs haline

getirdiler. Boğazlar’daki Osmanlı savunma hatlarını yarmayı ve Karadeniz’de

Ruslarla birleşmeyi amaçlayan İngiliz ve Avustralya birlikleri ilkbahar ve yaz

süresince Gelibolu yarımadasına çıkartma yaptılar. Ancak 1915 sonu ve 1916

başmda işleri yolunda giden Osmanlılar, Ruslar’ı Van’dan çıkarıp, İngilizler! de

Irak’ta yendiler. Sonra da Süveyş Kanalı’na ikinci bir saldırıya giriştiler. 1916

başındaki büyük bir savaşta ağır kayıplar veren İngiliz ve Avustralyalılar

Gelibolu’dan çekilerek Boğazlardan geçme girişiminden vazgeçtiler. Ancak

sonuçta müttefiklerin üstün gücü galip oldu. 1917 Rus Devrimi’nden sonra

Doğu’daki baskı azalmış olsa da, güneyden gelen İngilizler’i durdurmak

mümkün olmadı.

Osmanlı İmparatorluğu halkının büyük bölümü, tüm bu mücadele ve

karışıklık ortamında, etnik ve dini kimliklerini gözardı ederek, devlete

bağlılıklarını korumuşlardır. Yalnızca Anadolu’daki Ermeniler ve Hicaz’daki

Araplar arasında bu durumun istisnaları olmuştur. Ermeniler ve Araplar’ın da

çoğunluğu kanunlara karşı gelmeyen, barışçı insanlardı ve erkekleri sultanın

ordularında hizmet ediyorlardı. Ancak bu iki grubun bazı milliyetçi liderleri,

savaşı Osmanlı yönetiminden kurtulup milli bağımsızlığı elde etme fırsatı olarak

görüyorlardı. Bunun sultanın düşmanları olan Avrupalı devletlerin yardımıyla

olacağı açıktı. Ruslar 1914 yılında dört ve 1915 yılında beş büyük Ermeni

gönüllü birliği kurdular. Başlangıçta Rus Ermenistanı’ndan olan bu birliklerde

aralarında asker kaçağı ve tanınmış kişiler olan Osmanlı Ermenileri de

bulunuyordu. Osmanlı parlamentosunun eski bir Ermeni üyesi birliklerden

birinin komutanıydı. Ülkedeki çeşitli bölgelerde Ermeni gerilla çeteleri faaliyete

başladılar ve Ermeni halkı Anadolu’da Van ve Kilikya’da Zeytun şehirleri başta

olmak üzere ayaklandı.

1915 yılı ilkbaharında Ermeni isyancılar Van’ın denetimini ele geçirdikleri

sırada, İngilizler Çanakkale’ye girmişler, Ruslar da doğudan saldırıyorlardı.

Diğer bir İngiliz birliği de Bağdat’a doğru ilerliyordu. Osmanlı hükümetince,

Anadolu Ermeni nüfusunun sürülmesine ve başka yerlerde iskânına karar

verildi. Bölgede buna benzer sert uygulamalar daha önceki çağlarda da olmuştur.

Katolikler, Protestanlar, demiryolu işçileri ve silahlı kuvvetlerdeki bazı Ermeni

grupları ve aileleri bu sürgünün dışında tutuldular. Anadolu'daki Ermeniler’in

çoğunluğu ve tehlikeli bölgelerle şüpheli grupların dışındakiler bile, sürgüne ve

onun ölümcül sonuçlarına dahil edildiler.

Sürgünlerde büyük zorluklar yaşandı. Savaş halindeki imparatorlukta insan

gücü eksik olduğundan, yeterli asker ve jandarma bulunmadığı için yerel halktan

seçilen gruplara sürgünlere eşlik etme görevi verildi. Sayıları kesin olmamakla

birlikte yüz binlerce Ermeni’nin açlık, yorgunluk, hastalık ve hava koşulları

nedeniyle öldüğü bilinmektedir. Yerel aşiretler ya da köylüler, kendilerine eşlik

etmek için para almayan, açlık çeken ve disiplinsiz muhafızlarla işbirliği yapan

köylüler ve muhafızlar tarafından da çok. sayıda Ermeni öldürülmüştür.

Bu aşırılıkları engellemek için Osmanlı merkezi hükümetinin bazı çabaları

olmuştur. Arşivlerde yüksek Osmanlı makamlarının Ermeniler’e karşı şiddetin

cezalandırılması ve engellenmesi için telgrafları ve sürgünlerde işlenen

suçlardan yargılanan ve hüküm giyen, kimileri de ölüm cezasına alan bin dört

yüz kadar askeri mahkeme kaydı bulunmaktadır. Ancak tüm bu çabaların etkisi

kısıtlı olmuş, Ermenilerle bir zamanki barışçı komşuları arasında yıllardır biriken

etnik ve dini anlaşmazlıklar yüzünden durum daha kötü bir hal almıştı. İstanbul

ve İzmir, sürgünden bağışık tutulurken, çoğunluk Osmanlı Suriye ve

Mezopotamyası’na sürülmüştür.

Osmanlı yönetimine karşı Arap isyanı daha iyi planlama, zamanlama ve

destekle yapılmıştı. Ermeniler Müslüman çoğunluk arasında Türkiye’nin

ortasında yaşarlarken, Arap isyanı yarı özerk Hicaz eyaletinde başlamıştı.

Burada neredeyse tamamı Müslüman olan Araplar vardı. İslamiyet’in en kutsal

iki yeri olan Mekke ile Medine buradaydı ve bir Arap hükümdarı olan Şerif

Hüseyin baştaydı. Bölge Osmanlı güç merkezlerinden uzakta ve Mısır’daki

İngilizler’e yakındı. Arap isyancıların İngilizler’e sunacakları faydalı şeyler

vardı. Şerif, gizli ve uzun görüşmelerin ardından 1917 yılında Hicaz’ın

bağımsızlığını ve sonra da kendini. “Araplar’ın Kralı” olarak ilan etti. Bunları

destekleyen İngiliz hükümeti, daha önce de Hüseyin’e yazdıkları mektuplarda

çok açık olmasa da bir Arap bağımsızlığından söz etmişti.

Müslüman tebaaları üzerindeki otoritelerini sürdürmek isteyen İngiliz ve

Fransızlar için birkaç bin Bedevi başıbozuk, düzenli ve büyük ordular içinde

askeri önemi taşımıyordu ama Türkler’e karşı savaşan Arap ordusu ve kutsal

yerlerin koruyucusunun Osmanlı sultanına ve sözde cihadına karşı çıkması çok

önemliydi. Arap isyanının zamanlaması, Osmanlı ordularının Arap

eyaletlerinden çekilmesine rastlamıştı. Araplar’ın seçtikleri koruyuculardan yana

daha şanslı olmaları belki de en önemlisiydi. Ruslar’ın yaptığı gibi, İngilizler

kendi ülkelerinde bir devrimle uğraşmıyorlardı ve askeri destek

verebilirlerdi. Siyasi vaatlerinin tutulması farklı bir konu olsa da, en azından

Arap isyancıları Osmanlı misillemesinden kurtarmışlardı.

1916 yılı sonunda İngiliz birlikleri, Mısır’dan Osmanlı Filistini’ne doğru

ilerlerken, bir diğer İngiliz birliği de Irak’a çıkarak kuzeye doğru ilerlemeyi

sürdürdü. İngiliz güçleri 1917 yılı ilkbaharında Bağdat’ı ve Filistin’de Gazze’yi

aldılar. 1917 yılı Aralık ayında Kudüs’ü, 1918 yılı Ekim ayında da Şam’ı ele

geçirdiler. 29 Ekim 1918 tarihinde, üç günlük ön görüşmenin ardından, bir

Osmanlı heyeti Limni Adası’nın Mondros limanı açıklarındaki İngiliz

Âgamemnon zırhlısına gitti ve sonraki gün ateşkes imzalandı.

I.Dünya Savaşı, ilerleyen Batı karşısında İslam ordularının çekilmeleriyle

sona erdi ve resmen tarafsız olan İran yabancı askerler tarafından işgal edildi.

Osmanlı topraklarında, daha önceki Kirim Savaşı gibi, bu sonuncu savaş da

Avrupa ile yakınlaşmayı yoğunlaştırarak yaşanacak değişimleri hızlandırdı.

Kırım Savaşı’nın tersine, savaştan yenilgiyle çıkılmış, Arap topraklan İngiliz ve

Fransızlar’a bırakılmıştı. Türkler, zafer kazanmış devletlere yalnızca Anadolu’da

meydan okuyarak verdikleri mücadelenin ardından bağımsız Türkiye

Cumhuriyeti’ni kurdular.

Avrupa tarihinde 1918-1939 yılları savaşlar arası dönem olarak

adlandırılmasına karşın, kimilerine göre de bu yıllar, aynı savaşın iki aşaması

arasındaki uzun bir ateşkes yıllandır. Ancak Ortadoğu açısından her iki açıklama

da yeterli değildir. Bölge tarihinde bu yılların bir ara dönem ya da bir cerrahi

müdahale gibi değerlendirilmesi daha anlaşılır olacaktır. Bu dönem, Ortadoğu

açısından hem iki dünya savaşı hem de onların arasındaki huzursuz banş

yıllandır.

Ortadoğu’nun büyük bir kısmında dört yüzyıldan beri süren eski düzenin

çöküşü, daha doğrusu ortadan kaldırılması bu dönemin başlangıcı olmuştur.

Osmanlılar kendilerinden öncekilerin çalışmaları üzerine ayakta kalabilen bir

siyasi yapı ve işleyen bir siyasi düzen kurmuşlardı. Geliştirdikleri oldukça iyi

anlaşılan siyasi kültürde, yer alan her grup ve birey, durumlarını, sınırlarını,

güçlerini, en önemlisi de ne alıp vereceklerini ve kimden alıp kime vereceklerini

çok iyi biliyordu. Osmanlı düzeni zor zamanlarda da’ birçok zorluğa rağmen

işlemeye devam ediyordu. Hıristiyan tebaasının çoğunluğunun onayını ve

bağlılığım kaybetmiş olsa da, Müslüman halkın çoğunluğu meşruluğunu kabul

etmeye devam ediyordu. Osmanlı düzeni son yüz yılı içinde kendine gelmeye v

düzelmeye başlamıştı ama I.Dünya Savaşı’na girilmesi ve imparatorluğun

sonunun gelmesiyle bu gelişme kesilmişti.

XVIII. yy sonunda General Bonapart’ın ordusuyla Mısır’a gitmesi,

Ortadoğu'daki olayların seyrini etkilemiş ve Avrupalı büyük devletlerin çıkarları,

eylemleri ve amaçlarıyla kimi zaman krizler çakmıştı. En sonunda Osmanlılar’ın

çekilmesiyle yerlerine bölgenin hâkimleri olarak Batılı devletler geçince,

imparatorluk rekabetleri de yeni ve daha doğrudan bir duruma geldi.

Söz konusu rekabetlerin üç dönemi vardır. İlk dönemde, bölge büyük oranda

İngilizler ve Fransızlar’ın elindeydi ve ikisi arasındaki mücadele uluslararası

ilişkilerin başlıca konusunu oluşturuyordu. İkinci dönemde,1930’lar ve

1940’lardaki İngiliz-Fransız hakimiyeti önce Faşist İtalya’dan, sonra da Nazi

Almanyası’ndan yeni tehditlerle karşılaştı. Üçüncü dönemde, yani II.Dünya

Savaşı'nda Almanlar ve İtalyanlar bertaraf edildiler. Sonrasında da güçlerini

kaybeden Fransa ve İngiltere hakimiyetlerini de kaybettiler. Bu gelişmelerin

ardından, yeni bir mücadele daha uzaktaki yabana devletler olan Sovyetler

Birliği ile Birleşik Devletler arasında başladı.

Ortadoğu sahnesi I. Dünya Savaşı sona erdikten sonra, savaşın dumanları ve

diplomasinin sisleri yok olunca, meydana gelmiş olan büyük değişiklikler ortaya

çıktı. Bazı değişiklikler, Doğu ve Batı Avrupa imparatorluklarının

hakimiyetindeki insanlara yeni umutlar vermişti. Rusya’daki devrim, sonrasında

da merkezi otoritenin azalması Orta Asya ve Kafkasya ötesi topraklarda liberal

milliyetçi Müslüman rejimlerinin kurulmasına neden oldu. Güneyde ise İngiltere

ve Fransa hakimiyetleri altına giren Arap halklarına önce özerklik, sonra da

bağımsızlık vaat ediyordu. Kuzey Afrika’da milliyetçi liderlerin 1918 yılı Kasım

ayında ilan ettiği Trablus cumhuriyeti, İtalya tarafından da bir süreliğine

tanımıştı.

Ne var ki, kısa bir süre içinde bu umutlar hayal kırıklığıyla sonuçlandı.

Kızılordu’nun Orta Asya ve Kafkaslar’daki girişimleri ve Moskova’nın denetimi

tekrar ele geçirmesiyle bağımsızlık deneyimleri son bulan bu ülkelerin tümü

Rusya'nın yörüngesine yerleştirildiler. Yerel hükümdarlarını deviren -

Trablusgarp ve Bingazi’deki İtalyanlar da kendi otoritelerini hâkim kılarak

İtalyan sömürgeleri oldular ve 1934 yılının Ocak ayında Libya adını aldılar.

Barış anlaşmaları Güneybatı Asya’da Araplar arasında uyandırılan umutları

tatmin etmemiş ama boşa da çıkarmamıştı. Verimli Hilal, İngiltere ve Fransa

tarafından önceki sömürgeler yerine, yeni sınırlan ve adları olan yeni devletlere

bölündü ve bağımsızlık hazırlıktan için Milletler Cemiyetinden yetki

alındı. Sonra da yeni devletler kendilerine uygun modellerde rejimler kurdular.

Önce Mezopotamya, sonra da Irak olarak bilinen doğudaki devlet İngiliz

Mandası altında Şerif Hüseyin’in oğlu Kral Faysal yönetiminde bir monarşi

haline geldi. Suriye ve Levant olarak bilinen batıdaki devletin kuzeyi ile ortası

Fransız Mandası’na, Filistin olarak adlandırılan güneyi de İngiliz

Mandası’na girdi. Manda altındaki bu iki devlet kendi içlerinde topraklarını

böldüler. Fransa birçok kez denemesinin sonucunda Lübnan ve Suriye adını alan

iki cumhuriyet kurdu. Bölgelerini ikiye bölen İngilizler ise, doğuda Şerif

Hüseyin’in diğer oğlu Abdullah’ın başına geçtiği Trans-Ürdün adım alan bir

Arap emirliği kurdu; batıda Filistin adını alan Ürdün’ün yönetimini ellerine

aldılar.

Arabistan’da daha-farklı bir durum vardı. Güneybatıdaki İngiliz kolonisi

Aden ve büyük bölümü İngiliz denetimindeki Basra Körfezi şeyhlikleri hariç

yarımadanın çoğunluğu bağımsızdı. Vahabi öğretisinin ikinci seferinde daha

başarılı olması sayesinde Suud Hanedanı’nın başa gelmesi, bu bölgedeki

en önemli gelişme oldu. 1914’te savaşın başladığı sıralarda hanedanın başında

olan Abdülaziz ibn Suud Doğu Arabistan’a kadar hâkimiyetini genişletti ve

Türkler’e karşı ihtiyaç duyduğu yardım için İngilizlerle ilişki kurdu. Savaş

bitince de fetihlerini sürdürerek Kuzey ve Güney Arabistan’da yeni yerler ele

geçirdi ve bu ülkelerin hükümdarları sürgüne gönderdi.

İngiltere’nin Doğu ve Güneydoğu Arabistan’a ilişkisinden haberdar olan

Abdülaziz ibn Suud, doğuda bululan prensliklere ve şeyhliklere karşı hiçbir şey

yapmayıp yalnızca iki önemli rakibinin kaldığı Batı ve Güneybatı Arabistan’a

konsantre oldu. Bu rakipler, Türkler’e karşı olan Arap isyanının kahramanı Şerif

Hüseyin’in Hicaz Krallığı ile yarımadanın güneybatı köşesindeki Yemen

İmamlığı idi.

1924 yılında ibn Suud, Hicaz’a karşı harekete geçti ve 1925 sonunda

Medine, Mekke ve Cidde’yi aldı. Kral Hüseyin oğlu Ali’nin başa geçmesi için

tahttan çekilmişti. Ali ülkeyi terk etti ve ibn Suud 8 Ocak 1926 tarihinde Hicaz

Kralı ve Necid Sultanı ilan edildi. Krallığın adının Suudi Arabistan olarak

değiştirildiği 1932 yılının Eylül ayına dek ibn Suud unvanını korudu. Bu

gelişmelerin ardından barışçı süreç başladı. İbn Suud, İran,Irak, Türkiye ve uzun

tartışmaların ardından da Ürdün ile dostluk anlaşmaları yaptı.

1934 yılında Yemen ile yeni bir savaş patlak verdi. İbn Suud, askeri zafer

kazanmalarına rağmen, İngilizler’in arabuluculuğuyla barış anlaşması

imzalamak zorunda kaldı. Sınırlarında bir düzenleme elde ederken, Yemen’in

bağımsızlığı da korundu.

Yüzlerce yıldır bölgedeki hakim güç olma mücadelesi veren Osmanlı

İmparatorluğu ve İran, 1918 sonunda kendi bağımsızlıklarını kaybetme riskiyle

karşılaşmışlardı. Yenilgiye uğramış olan Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti

işgal edilmiş, toprakları da zafer kazanmış olan düşmanları ve uyduları arasında

paylaşılmaya başlanmıştı. İran, sözde tarafsız olduğu halde, çarpışan devletlerin

savaş alanı haline gelmişti. Almanlar, Türkler, Ruslar ve İngilizler, bağımsız İran

devletini hiçe sayarak İran-topraklarında faaliyederini sürdürmüşlerdi. Batı’nın

yükselen gücü karşısında, onlar için de öteki Asya ve Afrika ülkelerinin kaderini

paylaşmaktan başka kurtuluş yoktu.

Sonuçta iki ülke de bu kaderlerini farklı şekillerde değiştirebilmişlerdir. Bu

değişim, 1919 yılında, ileride Atatürk adım alacak olan Türk subayı Mustafa

Kemal’in Anadolu’daki düşman işgaline karşı başlattığı ve başında bulunduğu

direniş hareketiyle başladı. Şaşırtıcı zaferlerinin sonucunda işgalcileri kovarak,

zafer sahibi devletler tarafından padişahın hükümetine zorla kabul ettirilmiş ve

ağır şartlar getirmiş olan barış antlaşmasını iptal etti. Padişahın hükümeti yeni

güce katılmayı kabul etmeyince, padişahlığı kaldırarak cumhuriyeti ilan etti.

Atatürk’ün başında bulunduğu cumhuriyet ile geniş ve kapsamlı bir

modernleşme ve Müslüman dünyasında benzeri görülmeyen laikleşme süreci

başladı.

İran’da da 1919 yılında, İran'ın toprak bütünlüğü ve bağımsızlığını tanıyan,

yanı sıra da etkin bir İngiliz üstünlüğü sağlayan İngiliz ve İran anlaşması son

buldu. Anlaşmayı kanunlaştırmak üzere toplanan İran parlamentosundan onay

çıkmadı. Rusya’nın Kuzey İran’da Bolşevik kisvesi altında tekrar

ortaya çıkmasıyla durum daha karmaşık bir hal aldı. İran Kazak Tugayı subayı

Rıza Han, anarşi döneminin ardından 1921 yılının Şubat ayında iktidarı ele

geçirerek bir diktatörlük kurdu. 1925 yılında da şahı tahttan indirdi ve kendini

şah ilan ederek iktidarını güçlendirdi. Sonraları Pehlevi adını alan Rıza Şah’ın,

hanedanı, İran İslam Devrimi ile yıkılana dek 1979 yılına kadar devam etti. Rıza

Şah da Atatürk’ün yaptığı gibi modernleşme ve merkezileşme politikası

uyguladı. Ancak Atatürk’ün yaptığı gibi din ile devlet ilişkisini ayırmayı

denemedi.

Ortadoğu’daki yalnızca üç bölgede ayakta kalan bağımsız Müslüman

devletler olmuştu. Bir süre sağlam görünen İngiliz ve Fransız egemenliğini,

yalnızca iki devlet arasındaki mücadeleler tehdit etti. Ne var ki, bu devletlerin

Ortadoğu’da egemenlik kurma istekleri iki dünya savaşı arasında azalmaya

başlamıştı. Ekonomik olarak güçsüz olmaları ve isteksizlikleri nedeniyle,

kendilerinden önce imparatorluk kuranların sahip oldukları irade gücüne sahip

değillerdi.

Her iki devletin artan kararsızlığı, tebaa halklarında yeni bir isyan ruhunun

ortaya çıkmasına yol açtı. Yüzyılın başlarında Rusya’yı yenerek anayasal

demokrasi ile sınai modernleşmenin canlandırıcı özelliklerine sahip olduğunu

gösteren Japonya’dan sonra, Türkler de galiplerin dayattığı anlaşmalardan

kurtularak milliyetçiliğin faydalarını görmüşlerdi. Asya ve Afrika’da ilk başarılı

milliyetçi devrimi kazanan Mustafa Kemal komutasındaki Türk ordularının

zaferi ve galip müttefiklerin karşısındaki başarıları, Batı karşısında onların

silahlarıyla zafer kazanmanın yolunu ilk kez gören Müslüman ve diğer halklar

için yeni bir umut olmuştu. İslami Osmanlı İmparatorluğu’ndan

sonra, Modernleşen Türkiye Cumhuriyeti de, bir süreliğine İslam dünyasına yol

göstermiş oldu ama böyle bir niyeti olmayan Atatürk’ün devlet ile dini

birbirinden ayırarak hukuk ile devleti laikleştirmesi ve de sıklıkla Türkiye’yi

Avrupa'nın bir parçası haline getirme amacından söz etmesi, başlangıçta onun

zaferlerini alkışlayan Müslümanların düşmanlığını kazandırdı.

Arap ülkelerin neredeyse tümünde, yeni efendilere karşı şiddet hareketleri

baş gösterdi. Doğrudan yönetim gibi basit bir politikanın yürümeyeceği

anlaşılarak, bunun yerine manda kuran devletler amaçlarına Arap hükümetleri

eliyle dolaylı olarak ulaşmak istediler. Böylece de onlara bir ölçüde bağımsızlık

tanıdılar. Bununla birlikte kendilerinin ayrıcalıklı durumlarını ve milli

topraklarda silahlı kuvvet bulundurma haklarını güvenceye alacak antlaşmalar

yaptılar.

Ancak bu politika başarılı olmadı. Mandater devletlerce milliyetçi isteklere

verilen ödünler çok küçük ve geç ordu. Antlaşmalar aktif siyasi desteği olmayan

hükümetler tarafından ya da ortak bir dış tehdide karşı yapıldı. Habeşistan’ın

İtalya tarafından istila edilmesi, İngiltere ve Mısır’ı tehdit etmeye başladığında

1936 yılında yapılan İngiliz ve Mısır Antlaşması da böyle bir antlaşmaydı.

Bir takım milliyetçi hareketlerle Araplar’ın' hayal kırıklıkları kendini

gösterdi. Mücadeleleri uzun, zorlu ve en azından siyasi amaçlarına

ulaşmalarında başarılı olmuştu. Kısa bir süre sonra Mısır ile Irak resmen

bağımsız oldular, birindeki himaye, diğerindeki manda rejimi son buldu. Öte

yandan, Irak’ta Kraliyet Hava Kuvvetleri üsleri ve Mısır’da kanal bölgesinde ile

diğer yerlerde askeri üslerle İngiliz varlığı sürdü. Yabancı güçlerin çekilmesi ve

eşit olmayan antlaşmaların iptal edilmesi konusunda resmi bağımsızlığı gerçek

bağımsızlığa dönüştürecek milliyetçi çabalar devam etti.

Manda sistemi, Levant devletlerinde daha uzun süre devam etti. Fransızlar,

Suriye ve Lübnan’da kalırken, İngilizler de, Ürdün emirine biraz daha fazla

özerklik vererek Filistin'de doğrudan yönetimi sürdürdüler.İki bölgede de

durumu karmaşık hale getiren şeyler vardı. . Lübnan, Osmanlı

İmparatorluğu’nun Asya’daki kalıntıları üzerinde kurulan yeni Ortadoğu

devletleri arasında özel bir konuma sahipti. Lübnan ötekilerin tersine, yeni

kurulmuş bir devlet değildi ve Osmanlı hakimiyetindeki yüzlerce yıl,

genellikle büyük zorluklarla yerleşen ayn bir özerklik geleneğine

sahipti. Fransızlar, dağ ve çevresindeki özgün Lübnan topraklarına ekledikleri

bölgelerle “Büyük Lübnan’ı kurmuşlardı. Bu ana bölgede genellikle Sünni

olmayan Müslümanlar ve Hıristiyanlar” yaşardı ve bu bölge uzun zamandır

Osmanlı dünyasında sosyal, entelektüel ve bir ölçüde siyasi bağımsızlığın

sığınağı durumundaydı. Hıristiyan çiftçiler, Beyrut’un kuzeyindeki bölgelerde o

zaman tüm Ortadoğu’da tek bağımsız toprak sahipleri toplumunu

oluşturmuşlardı. XIX.yy’da da gelişen Hıristiyan burjuvazisi Beyrut şehri ve

limanı etrafında yerleşmişti. Yetenek ve enerjileriyle Arap canlanmasına çok

önemli entelektüel, siyasi ve ekonomik katkılan olmuştu. Tekrar canlanan

Müslüman milliyetçiliği, Hıristiyanlar’ın etkisini önemli derecede azaltmasına

rağmen, Lübnan bir süre daha Arap dünyasındaki kültürel ve dini çoğulculukla

siyasi ve ekonomik özgürlüğün tek merkezi olarak benzeri olmayan görevini

sürdürmüştür.

Arap-İslam dünyasının tek istisnası olan Lübnan’daki Hıristiyan kalesinden

başka, güneyde daha önemli bir istisna ortaya çıkmaya başlıyordu. Antik

çağlardan itibaren Filistin’de bulunan Museviler, Roma döneminin sonu

geldiğinde artık nüfusun çoğunluğu durumunda değillerdi. Musevi nüfus, göçler

ve dini esinlenmelerle desteklenmeye çalışılıyordu. XIX.yy’ın son çeyreğinde

Doğu Avrupa’dan gelen genç Museviler durumu değiştirdiler. Bu Museviler,

önce Avrupa, sonra da Ortadoğu’da reddedilişlerine ve gördükleri zulme karşı

gelişen ve bir ölçüde Musevi dini geleneğinden, bir ölçüde de yeni

milliyetçi akımlarının Musevi biçiminden doğan Siyonist akımın öncüleriydi.

Gelecekte bu akımı devam ettirenlerin kurdukları yerleşim birimleri İsrail devleti

olacaktı.

Gençlerin ve yaşlıların oluşturduğu Musevi toplumu Birinci Dünya Savaşı

sonunda epeyce büyümüştü. Siyonist girişimi, 1917 yılının Kasım ayında

Balfour Deklarasyonuyla İngiliz hükümeti tarafından resmen tanındı.

“Museviler’in milli vatanının kurulması” projesine devlet desteği vaat edildi ve

bu konudaki hükümler İngiltere’nin Filistin’i yönettiği Milletler Cemiyeti

mandasına geçirildi. Araplar’ın İngiliz mandasına ve Musevi varlığına-karşı

mücadeleleri bu vaadin verilmesi ve gerçekleştirilmesiyle özel konuma geldi.

1930’lardan sonra Ortadoğu’daki Batı’nın hâkimiyetinde yeni bir tehdit

ortaya çıktı. Bu tehdidin kaynağı isyan eden halk değil, imparatorluk gücünün

iki yeni rakibi Faşist İtalya ile Nazi Almanya idi.

1930’larda bölgede liberal ve anayasal kurumların bir dönem sahip oldukları

çekicilik etkisini yitirmeye başladı. Aslında bunların iyi işlememesi şaşırtıcı

değildi. Çünkü bu kurumlar, küçük bir Batılılaşmış seçkinler grubu olarak

kalmışlar ve toplumda bir bütün olarak gerçek bir destek bulamamışlardı. Ayrıca

gerek kavram olarak gerekse de görünüşte hiçbir etkileri yoktu. Geçmişi

canlandıramadıkları gibi, günün gereklerine de yanıt olamıyorlar ve geleceğe

dair bir umut veremiyorlardı. Daha kötüsü de, artık çok sayıda Arap tarafından

Batı Avrupa’daki nefret edilen imparatorluk güçleri gibi görülüyorlardı.

Farklı bir alternatif sunan İtalya ile Almanya, yakın bir geçmişte birçok

küçük devleti zorla özgürleştirip birleştirerek birlik sağlamışlardı. Onlar,

durumlarının ve çözümlerinin benzer koşullarda olduğunu düşünenlerin liderleri

için fesin kaynağı ve örnek olmuşlardı. En önemlisi de, siyasi, stratejik ve

ideolojik olarak İngiltere, Fransa ve Filistin’de artmaya devam eden Musevi

varlığının hasımları olmalarıydı.

Hitler başa geçtikten sonra, 1933 yılında İngilizlerin Kudüs Müftüsü olarak

atadıkları Hacı Emin el-Hüseyni, Alman konsolosuna desteğini bildirmiş ve

yardım teklifinde bulunmuştu. Hacı Emin el-Hüseyni, İngilizler ve Musevilerle

yıllarca süren mücadeleden sonra Filistin’den ayrılarak Beyrut, Bağdat

ve Tahran’a gittikten sonra 1941 yılında Berlin’e ulaştı. 1941 yılının Nişan

ayında Raşid Ali el-Geylani adlı Iraklı bir siyasetçinin askerin de desteğini

alarak iktidarı ele geçirerek Mihver ülkeler yanlısı bir rejim kurduğu Bağdat,

müftünün en önemli durağı olmuştu. Vichy hükümetihin denetiminde bulunan

Suriye’den az da olsa yardım almıştı ama Mihver güçlerinin kurtaramayacağı

uzaklıkta olduğu için rejimi Ingilizler ve İngiliz yönetimindeki birliklerce

devrilmişti. Raşid Ali rejimine destek amacıyla Suriye’de, gelecekte Baas partisi

olacak ve rakip kollan Suriye’yi de Irak’ı da yönetecek olan bir komite kuruldu.

Raşid Ali kaçarak Berlin’de Kudüs Müftüsü ile buluştu. Savaş yıllarında

Mihver devletlerine destekleri ya da onlara sempatileri olan bazı kişiler ileride

ünlü kişiler olmuşlardır. Nasır, Almanya’ya sempatisini ve Alman yenilgisiyle

yaşadığı hayal kırıklığını ifade etmiştir. Enver Sedat, Almanya için gönüllü

casusluk yaptığım belirtmiştir. Raşid Ali bile Saddam Hüseyin’in Irağı’nda

kahraman olarak görülmüştür.

Nazi davasına göre aşağı ırktan bir halka Nazi ırkçılığı çekici gelemezdi.

Nazi propagandası Sami ırkı aleyhtarlığı yerine, Musevi aleyhtarı olduğu için

destek görebilirdi. Öte yandan Museviler, Almanya’da Naziler ve başka yerlerde

onların taklitçilerinin zulümleri yüzünden Filistin’e göçmek zorunda kalıyor ve

orada Musevi toplumu güçleniyordu. Naziler yalnızca bu göçe neden olmakla

kalmadılar, îngilizler Araplar’ın iyi-niyetini kazanabilmek için Filistin’e girişte

sınırlamalar getirirken, Naziler savaş başlayana dek bunu teşvik edip

kolaylaştırmışlardı. Yine de çok sayıda Arap, Museviler’i Filistin’den

uzak tutmaya çalışan îngilizler yerine, onları oraya gönderen Almanlar’ ı

tutmuşlardır.

Mihver devletleri olanlardan farklı şekillerde fayda sağlamaya uğraştılar. İlk

önce Faşist İtalya, sonra da Nazi Almanya Arap dünyasındaki geniş çaplı

propagandalarıyla siyasi düşünür ve eylemci yeni nesili etkilediler. Özellikle de

Naziler, Museviler’e karşı nefreti körükleyerek kendilerinin yarattıkları sorunu

sömürmeyi- başardılar.

Mihverlere dönüş aslında bir tür önlemdi. Savaşın" başlangıcında, özellikle

de 1940-194l’de, Fransa’nın düşmesiyle Rusya’nın işgali arasında İngiltere tek

başınayken Mihver zaferi-kaçınılmaz görünüyordu. Artık Ortadoğu’da

başlarındaki imparatorluk devletlerine bağlılık ve sadakat duyan kişi sayısı çok

azalmıştı. Irak’ın Nuri Said’i, Mısır’ın Nahas Paşası ve Arabistan’ın ibn Suud’u

gibi Batı dostları oldukları için övgü (ya da yergi) alan kişiler bile Berlin’le ilişki

kurmaya uğraşmışlardır. Aldıklan çok sayıdaki yardım teklifini kabul etmeyen

Naziler bu konuda başarılı olamadılar. Mihverler açısından destek kısmen

ideolojik olmasına karşın, “düşmanımın düşmanı benim dostumdur” ilkesi

geçerliliğini koruyordu. Batı’nın amansız düşmanları olmaları Mihverlerin en

çekici yanlarıydı. İleride çok daha farklı bir güç olan Sovyetler Birliği de aynı

nedenle, hatta aynı kişilerden destek alacaktı.

II. Dünya Savaşı’nda iki taraf Ortadoğu’daki destekçilerine hayal kırıklığı

yaşatırken, onlar da kendilerini hayal kırıklığına uğrattılar. İki tarafa da az da

olsa askeri yardım oldu. Raşid Ali’nin devrilmesinde ve Ortadoğu’da Müttefik

düzenin devam etmesinde Ürdün’ün Arap Lejyonu’nun önemli bir rolü olmuştur.

Almanlar’ın “Doğu Lejyonları” adıyla topladıkları Fransız Kuzey Afrikalıları,

İngiliz Hintlileri, Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinden Kızılordu askerleri

gibi Müttefik savaş tutsaklarından oluşan gönüllü güçler olmuştu. Bu güçlere bu

halkların Almanya’nın işgalindeki Avrupa’da yaşayanlarından gönüllüler de

katılmışlardır ama bu katılım ciddi bir boyutta ve sayıda olmamıştır. Londra’nın

pişmanlığına karşın Filistin’de oluşturulan bir Musevi Tugayı, Kuzey Afrika ve

İtalya seferlerinde rol almakla birlikte askeri açıdan önemli olmamıştır.

Ortadoğu ülkelerinin Müttefik davasına en önemli katkılan toprak, kaynak ve

tesislerinin kullanılması olmuştur. Bu da ülkelerin çoğunluğunda,inanda ve

himaye şartlarında oluşturulan askeri garnizonlar ile olanaklı olmuştur. Tarafsız

İran’da da 1941 yılında aynı anda İngiliz ve Rus birliklerinin İran topraklarına

girmeleriyle sağlanmıştır. Savaşın sonuna dek tarafsızlığını koruyan yalnızca

Türkiye olmuştur. Türk hükümeti, galip devletlerin yanında yer alabilmek için

ancak son haftalarda savaş ilan etmiştir. Bu durum, bir Türk devlet adamı

tarafından şu şekilde ifade edilmiştir: “Biz, yemek listesinde değil,

konuk listesinde bulunmak istedik.”

Durum Ortadoğu halkları ve hükümetleri açısından hüsranla son buldu.

Almanlar Arap yandaşlarını hayal kırıklığına uğrattılar. Aslında Naziler

Avrupa’yı hedef almış olduklarından Ortadoğu ile gerçekten ilgilenmiyorlardı.

Avrupalı dostları olan Faşist İtalya’yı, Vichy Fransası’nı ve 1939 yılının

Ağustosundan 1941 yılının Haziran’ına dek Sovyetler Birliği’ni tatmin etmek

için Ortadoğu’da korudukları devletleri gözden çıkarabilirlerdi.

Müttefik kuvvetleri bağımsızlık ve çekilme sözlerine rağmen savaş bittiği

zaman halen Arap ülkelerinde bulunuyorlardı. Kuzey Afrika gibi bu ülkelerden

bazıları halen sömürge yönetimindeydiler. Filistin’deki Museviler bile, İngiliz

makamlarının, savaşın öncesinde ve sonrasında Avrupa’da kalan

Museviler’in Filistin’e gitmelerini engellemeye çalıştıkları için

yöneticilerine yabancılaşmışlardı.

Musevi Örgütleri’nin, Londra ve Washington’dan Auschwitz’teki Ölüm

kamplarını bombalamalarını istemeleri ve Berlin’deki Müftülük’ün de Alman

hükümetinin Tel Aviv'i bombalamasını istemesi olmak üzere savaş sırasında

savaşan taraflara sürekli olarak istekte bulunulmuştu. Bu istekler kabul

edilmemişti ama bu ne bir tarafın kötü ne de diğer tarafın iyi niyetiyle olmamıştı.

Her ikisinin kabul edilmeme nedeni de aynıydı: Bunların askeri bir amacı

olamayacağı ve savaşın kazanılmasına katkı sağlamayacağı için getireceği riske

ve masrafa değmeyecekti.

Sonuç olarak, 1939-1945 arasındaki savaş yıllan Ortadoğu’daki her iki taraf

açısından da tatmin edici olmadı. Mihver devletlerin büyük çabalarına ve

davalarına duyulan büyük sempatiye karşın tepki çok yetersizdi. Vichy

hükümetinin işgali altodaki Suriye’de birkaç tesis ile 1941 yılında Irak’taki

Mihver yanlısı darbe, Almanlar’ın tek kazanından oldu ama her ikisi de uzun

sürmedi. İngilizler’in Arap milliyetçiliğinin dostluğunu kazanma girişiminin

sonucu daha da kötü oldu. Muazzam askeri varlıklarına rağmen Müttefikler

ancak hoşgörüsüz bir tarafsızlık elde ettiler. Mısır’ın önce İtalyanlar’a, sonra da

Almanlar’a karşı savunulması İngiltere’ye ve imparatorluk güçlerine, Kuzey

Afrika’nın kurtarılışı da Amerikalılar’a bırakılmıştı.

Bu büyük savaş, ilkindeki gibi, yine hızlı ve uzun vadeli değişikliklere yol

açtı. Müttefik ve Mihver propagandacılar milliyetçi hareketlerin teşvik edilmesi

konusunda yarışıyorlardı. Arap topraklarında kamp kurup savaşan Müttefik ve

Mihver orduları, yanlarında modem savaşın ayrılmaz parçaları olan kaygıyı ve

alışılmamış bir yaşamı da getirmişlerdi. Artık çok sayıda Arap devleti az ya da

çok oranda bağımsızlık elde etmiş ve dış siyasetlerini uygulamaya başlamıştı.

1945 yılında kurulan Arap Birliği, Ortadoğu’nun egemen Arap devletlerinin

tümünü ortak siyasi amaçlar için bir araya getirmişti. Başlangıçta İngilizler

tarafından desteklenen bu proje, çok geçmeden onlardan kurtularak üyelerinin

zaman zaman çatışan amaçlarına uygun şekilde gelişmişti.

Petrolün bulunması, çıkarılması ve kullanılması, bu yüzyılda bölgedeki en

önemli değişikliklerinden biri olmuştur ve Ortadoğu’nun Rusya yönetimindeki

yerlerinde başlamıştır. 1842 yılında Apsheron yarımadasında ilk petrol sondajı

yapılmıştır. Rus Azerbaycanı’nda petrol sanayiinin gelişmesi ile

Pennsylvania’daki Amerikan petrolünün gelişmesi yaklaşık olarak aym zamanda

olmuştur. 1863 yılında Bakü’de ilk rafineri inşa edilmiştir. 1877-1878 yıllarında

Apsheron petrol bölgesinden Bakü'ye ilk petrol hattı döşenmiştir. Rus Devrimi

yaklaşırken Rusya’nın petrolünün yüzde doksan beşi Bakü petrol yataklarından

sağlanıyordu. Avrupalı ve Amerikalı iş adamları, henüz bağımsız olan İran ve

Osmanlı topraklarında ayrıcalık kazanmak üzere ilk girişimlere başlamışlardı.

XX. yy’ın başlarında İran şahı, aslında Yeni Zelandalı olan bir İngiliz işadamı

William Knox D’Arcy’ye ilk önemli ayrıcalığı tanıdı. Sonra da D’Arcy’nin

ayrıcalığı Anglo-Iranian Oil Company tarafından alındı. Bu, çoğu İngiliz,

Fransız,Hollandalı ve Amerikan olan imtiyaz şirketlerinin imtiyaz hakkını

ödeyerek Ortadoğu petrolünü çıkartmalarının ilk örneği olmuştur. Sonraları da

sırasıyla İran, Irak, Arabistan ve başka yerlerde yeni büyük petrol yatakları

bulundu. Böylece Ortadoğu petrol üreten başlıca bölgelerden biri oldu.

Ortadoğu ülkeleri bu yeni gelişmeyle çeşitli şekillerde etkilendi. Kara

ulaşımı, içten yanmalı motorun kullanılmaya başlamasıyla kolaylaştı. Önceki

yüzyıllarda hayal bile edilemeyecek hızda, büyük merkezleri birbirine bağlamak,

insanları, ürünleri, basılı malzemeyi ve düşünceleri taşımak artık

olanaklıydı. Araba, kamyon ve otobüsün, at, eşek ve devenin yerini alması;

matbaa, gazete, sinema, radyo ve televizyon gibi Batılı iletişim araçlarının

yaygınlaşması ve hızlı ekonomik gelişme ile çok uzun menzilli toplumsal bir

değişim başladı.

Fransızların ve İngilizler’in Ortadoğu’dan ne umup ne buldukları merak

edilebilir. Artık kabul edilen gerçek şudur ki iki devletin de bölgeye gidip orada

yirmi beş yıl kalmasının en önemli medeni stratejik, bölgenin askeri tehlikesi ile

potansiyeli olmuştur. Bu stratejik amacın kapsamı, bir tampon,, bir kavşak,

iletişimde bir merkez noktası, bir üs olarak Ortadoğu şeklinde sunulmuştur.

Bölgeye başkalarının girmesini engellemek stratejik amaçlardan biriydi ve eğer

Batılı güçler onları kovmak için orada olmasalardı başkalarının oraya

gireceklerinden emindiler. Fransızlar ve İngilizler için çok önemli diğer bir konu

da daha zengin imparatorluk topraklarını güvence altında tutmaktı. Hindistan

konusunda İngilizler, Kuzey Afrika konusunda da Fransızlar endişeleniyorlardı.

İki devlet de bu topraklarını Müslüman Ortadoğu’dan çıkabilecek istikrar

bozucu güçlere karşı korumaya gerek duyuyorlar, buna engel olmak için de,

Ortadoğu halklarının ve ülkelerinin imparatorluk kontrolünde ya da hiç olmazsa

denetiminde olması gerektiğini düşünüyorlardı.

Şüphesiz daha başka unsurlar da söz konusuydu. O dönemde Fransız

varlığından yana olanlar, Fransa'nın kültürel ve dini misyonuna, Hıristiyan,

özellikle de Katolik azınlıkların korunmasına ve Fransız kültürünün

yaygınlaştırılmasını desteklemişlerdir. Benzer düşünceler İngilizler tarafından da

destek bulmuştur.

Zamanında geçerli olan emperyalizm yorumunun tersine ekonomik

nedenlerin çok önemi olmadığı gibi fazla bir ekonomik beklenti de yoktu. Tam

tersine, İngilizler de, Fransızlar da stratejik ve siyasi amaçlarına ulaşabilmenin

yüksek maliyetleriyle çok uğraşmışlardır. İki devlet de maliyeti

olabildiğince düşük tutmaya gayret etmişlerdir. Önemli bir unsur olarak oldukça

geç ortaya çıkan petrolün ileride kazanacağı önem bilinmiyordu. Savaşlar arası

dönemde petrole karşı ilgi ekonomik olduğu kadar stratejikti.

Fransızların ve İngilizler’in Ortadoğu’daki durumlarında birtakım hataları

olmuştu. Güçlerini devam ettirmek için yapmaları gereken masraftan

kaçmıyorlar, muhalefete karşı koymak için de güç kullanmak istemiyorlardı.

Hem Fransa’da, hem de İngiltere’de bir kararsızlık, duraklama ve güçsüzlük söz

konusuydu. Girişimin masrafa ve çabaya değip değmeyeceği en başında tartışma

konusu olmuştu. Rivayete göre, Churchill Ortadoğu’yu olduğu gibi Türkler’e

geri vermenin daha iyi olacağını söylemiştir; herhalde bu hediye Türkiye

Cumhuriyeti tarafından asla kabul edilmezdi.

Fransızlar’ın ve İngilizler’in Ortadoğu’daki konumu önemini kaybederken,

diğer taraftan bölge, halen imparatorluk havasının açgözlülük, acımasızlık ve

kendini beğenme ruh halini taşıyan milletler ve rejimlerden oluşan diğer düşman

güçlerin tehdidindeydi. Bu unsurlar iki devlet arasında yorgunluk, doygunluk ve

kendinden şüphelenme durumunu ortaya çıkarmıştı. Bir süreliğine her ikisi de

birbirleri için oluşturdukları tehdidin farkına varmışlardı. Her ikisi de hem

bölgedeki hâkimiyetlerine son vermek isteyen güçlerden ya da dışardan onların

yerini almak isteyenlerden gelen çok daha büyük tehditlere, hem de birbirlerine

karşı kararsız ve güçsüz davrandılar.

Kavga ve didişmelerin sürekliliği de Fransızlar'ın ve İngilizler’in

konumunun zayıflamasına neden olmuştu. Bu durum, Fransız'lar ve İngilizler ve

diğerlerine karşı; Fransızlar ve İngilizler birbirlerine karşı; Fransızlar ve

İngilizler kendi kendilerine olmak üzere pek çok düzeyde ve pek çok şekilde

yaşanıyordu. Bugün karar verme süreci olarak adlandırılan durum, yerel

makamlarla merkezi hükümetler arasında, toplumsal kökenler, çatışan çıkarlar ve

amaçlarla bölünmüş bürokratik fraksiyonlar arasında, çeşitli servisler ve daireler

arasında ısrarlı ve sayısız çatışmalarla saptırılıyor ve gecikiyordu.

Ortadoğu’ya bir yapı ve koruyucu bir perde sağlayan OsmanlI

İmparatorluğu, bölgeyi dışarıdan gelecek tehlikelere karşı korumuştu. Artık bu

koşullar ortadan kalkmıştı. Osmanlı sisteminin ve yapısının yerini sonuç olarak

tümü yıkılıp yok olan yenileri almıştı. Koruyucu perde yine var olsa da, Avrupalı

devletlerin sağladığı koruma ancak birbirleri için olduğundan, Ortadoğu

ülkelerinin halklarının çoğuna pek de fayda sağlamıyordu.

Bu dönemin bilançosu, bir taraftaki Fransızlar ve İngilizler için ve diğer

taraftaki Ortadoğu halkları için ne olmuştu? Ortadoğu’daki Fransız ve İngiliz

güçlerinin hakim olduğu dönem, modem tarihin en büyük zaferlerinden birinden

hemen sonra sona erene dek ne başarmıştı? Batılı devletler ya da Ortadoğu

ve halkları açısından sonuçlar bir değer taşıyor muydu?

En olumlu sonuçlar, büyük olasılıkla o dönemde en az önem taşıyan hedefler

olan ekonomik ve pratik hedeflerle ilgili olmuştu. Şüphesiz Ortadoğu halkının

çoğunluğu açısından 1939 yılındaki yaşam, 1918 yılından ve hatta 1914 yılından

çok daha iyi olmuştur. Nüfusun tamamının olmasa da çoğunluğun yaşam

standardı yükselmişti. Konfor artmış ve yaygınlaşmış, yaşam süresi eskisine

göre uzamış, yeni bir altyapı kurulmuş ve her çeşit genel hizmet sağlanmıştı.

İngiliz Hindistanı veya Fransız Kuzey Afrikası gibi imparatorluk

yönetiminin doğrudan bulunduğu yerlere oranla bu yararlar Ortadoğu’da daha az

olmuştu. Ortadoğulular emperyalizmin kötü yanlan altında yaşadıkları ve önemli

avantajlarının çok azından faydalanabildikleri için şanssızdılar. Çok az da olsa

faydalandıkları bu avantajlar önemli olmuştu. Birçok açıdan bölge halklarının

durumu 1939 yılında açıkça görünür şekilde iyileşmişti.

Ortadoğuluların kazandığı çok önemli bir fayda da Lübnan ve Mısır dışında

pek bilinmeyen İngilizce ve Fransızca dilleri olmuştu. Modem dünyaya, onun

kültürüne ve bilimine bu diller sayesinde erişebilmişlerdi. Bölge halkları

açısından Batı bilimi, başka bir deyişle modem bilim önemli bir kazanç olmuştu.

Batı kültürü ve toplumsal sonuçlarının etkileri çok daha farklı olmuş, kimileri

tarafından hevesle karşılanırken, kimileri tarafından da şüpheyle karşılanmış,

kimilerince de lanet olarak görülmüştür.

Ortadoğu, Fransız ve İngiliz hâkimiyeti ile liberal ekonomi ve siyasi

özgürlük dönemi yaşamıştır. Ancak özgürlük sınırlıydı ve zaman zaman

kaldırılırdı. Yine de tüm sınırlamalara ve iptallere rağmen, öncesinde hiç

rastlanmamış, sonrasmda da rastlanmayacak denli geniş kapsamlıydı. Artık Batı

tarzı kurumların çoğunluğu yok olmuş, terk edilmiş, hatta suçlanmışlardır.

Ortadoğu’da liberal düşüncelere ve uygulamalara karşı tekrar bir ilgi doğmaya

başlamıştır ve bu değişim bölgenin bazı ülkelerinde daha uygun bir zemin

bulabilir.

Fransız ve İngiliz hâkimiyetinin, öncelikle Batılı devletler, sonuç olarak da

Ortadoğulular açısından en olumlu sonucu, Ortadoğu’nun II. Dünya

Savaşı’ndaki rolünden de anlaşılacağı üzere, istenen stratejik hedefe

ulaşılmasıdır. Ortadoğu’nun Mihver devletlere karşı savaşta üs ve destek

kurumlan sağlaması, Batı için en önemli hizmeti olmuştur. Buna karşılık

olarak onu Mihver devletlerin doğrudan hâkimiyetinden kurtarmaları da Batı’nın

Ortadoğu’ya en önemli hizmeti olmuştur.

19.BÖLÜM

ÖZGÜRLÜKLER

1945'te Müttefikler’in kazandıkları zafer ve Mihver devletlerin aldıkları

yenilgi dünyaya hemen barış getirmemiştir. Doğu ve Orta Avrupa’da Sovyet

İmparatorluğu’nun ilerlemesi, Asya ve Afrika'da Batılı sömürge

imparatorluklarının gerilemesi bu bölgelerde önemli sorunlara yol açmıştır.

Kaybedilen ve kazanılan bağımsızlık, eski nefretlerin canlanmasına ve yenilerin

ortaya çıkmasına neden olmuş ve milyonlarca kişiyi mülteci durumuna

getirmiştir. Ortadoğu da savaş sonrası ve imparatorluk sonrası karışıklıklardan'

nasibini almıştır. Bölge barışı, sıklıkla içeriden ve zaman zaman da dışarıdan

düşmanlarla mücadelelerle huzursuz olmuş ve kesintiye uğramıştır.

Ortadoğu’daki sıkıntılar, Sovyetlerin Orta ve Doğu Avrupa’daki

hâkimiyetinden ya da İngiliz yönetiminin Güney ve Güneydoğu Asya’yı

terk ederken yaşananlar kadar zarar verici ve yoğun olmamıştır. Ortadoğu

sorunları, büyük boyutta olmasa da siyasi ve diplomatik çözümleri bakımından

yoğun ve zor olmuştur.

Ortadoğu’da da eski sömürgeler dünyasındaki başka yerlerde olduğu gibi,

halkın bir süreliğine ilgilendiği tek konu bağımsızlık olmuştu.I. Dünya

Savaşı’nın ardından, Türkiye, İran ve Afganistan olmak üzere bölgenin üç ülkesi

tam bağımsızlıklarını kazanmış ve bu konuda da uzun süreli deneyimleri

olmuştu. Bunlara iki savaş arası dönemde dört Arap devleti, Suudi

Arabistan, Yemen, Irak ve Mısır katılmıştır. Suudi Arabistan ve

Yemen’in bağımsızlığı kuramsal olduğu kadar uygulamada da söz konusuydu,

ancak- Irak ve Mısır, eşit olmayan antlaşmalarla' diplomatik olarak ve Ingiliz

güçlerinin ve üslerinin varlığıyla askeri olarak eski hükümdarlarına bağlı

durumdaydılar. Suriye ve Lübnan da Fransa zorunlu olarak Levant’ı terk ettikten

sonra bağımsız Arap devletlerine katılmıştır. 1945 yılının Mart ayında, Suudi

Arabistan, Mısır, Irak, Suriye, Lübnan, Yemen ve prensipte halen İngiliz

mandasında olan Filistin bölgesinin bir parçası durumundaki Trans-Ürdün

tarafından Arap Devletleri Birliği kuruldu. Trans-Ürdün, 1946 yılının'Mart

ayında bağımsızlığını kazanarak Ürdün adını aldı.

Antlaşmaları iptal ederek ve yabana varlığına son vererek sözde

bağımsızlıklarını gerçek bağımsızlık yapmak bu devletlerin ilk hedefiydi. Batılı

imparatorlukların topraklarından çekilmesinden sonra, 1950’li yılların başında

tam bağımsızlık süreci tamamlandı.

Yine bu dönemde Arap dünyasının geri kalanında da bu süreç yayılmıştı.

1951 yılında Libya, 1956 yılında Sudan, Tunus ve Fas, 1960 yılında Moritanya

1960, 1961 yılında Kuveyt 1961, 1962 yılında Cezayir, 1967 yılında Güney

Yemen (Eski Aden kolonisi), 1971 yılında Körfez Emirlikleri bağımsızlıklarını

kazandılar. Güney Yemen ve Cezayir başta olmak üzere, bağımsızlıklarına zorlu

ve uzun bir mücadeleyle kavuşanlar da oldu. Diğerleri de bağımsızlıklarını

çoğunlukla barışçı yollarla, zaman zaman da anlaşmalarla yapılan sıkı

pazarlıklarla kazandılar.Filistin mandası son bulduktan sonra 1948 yılında

kumlan İsrail dışında, savaştan sonraki dönemde bağımsızlığını elde eden yeni

devletlerin tümü Arap devletleriydi. 1990’lı yılların başlarında durumda

dramatik bir değişiklik oldu. XIX.yy’da çarların ele geçirdikleri ve XX.yy’da

Sovyetlerin elindeki Kafkas ve Orta Asya ülkeleri, Sovyetler Birliğinin 1991

yılında dağılmasıyla, hiç beklemedikleri bir bağımsızlığa kavuştular. Tüm bu

ülkeler, tarihsel süreçte Ortadoğu’nun parçası ya da Ortadoğu’ya bağımlı

olmuşlardı. Bu ülkelerden Gürcistan ve Ermenistan Hıristiyan’dı ama

yüzyıllarca Türk ya da İran Müslüman imparatorluklarına tabi olmuşlardı.

Azerbaycan ve beş Orta Asya cumhuriyeti olan diğerlerindeki hâkim din

İslamiyet’ti; Farsça ve Türkçe’ye yakın diller konuşuyorlardı. Bunlar,

Ortadoğu’daki güney komşularına tarihi, dini ve kültürel sayısız bağ ile

bağlıydılar, içlerinden Tacikistan hem dili hem de kültürüyle bir Pers ülkesiydi.

Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan olmak üzere diğer dördü

Türkçe ile akraba dilleri konuşuyorlardı. Kazakça’nın hariç, bu diller arasında,

Irak’tan Fas’a kadar konuşulan Arap lehçelerinden daha fazla bir

fark bulunmuyordu ama Araplar’ın tersine, Türkler’in ortak bir yazılı dilleri

yoktu. Çok uzun zamandır Ortadoğu’ya hâkim olan ve politikasını belirleyen

Arap dünyasına paralel bir Türk devletleri dünyası pek çok şey vaat eden yeni

bir gelişmeydi. Ancak yeni devletlerin eski deneyimleri onları milli ve kişisel

özgürlüğe pek hazırlamamıştı. Sovyetler Birliği’nin dağılmasına rağmen, yeni

Rus devleti bu cumhuriyetlerle ilgilenmiş ve oralarda Rus varlığım devam

ettirmek istemişti. Türk dünyasının, bir süre önce Arap dünyasının yaşadığı eski

imparatorluk efendilerinden kurtulma deneyimlerini yeniden yaşamak üzere

olduğu görülmüştür.

Ne var ki egemen bağımsızlığın elde edilmesi bölgedeki siyasi sıkıntılara son

verememişti. Eski çatışmalar sürerken, iç, bölgesel ve uluslararası düzeylerde

yeni çatışmalar çıkmıştır. Arap dünyasındaki yeni bağımsız milletlerden Fas ve

Mısır gibi ayn bir kimliğe sahip eski ve sürekli bir tarihsel varlıkları olanların

sayısı çok azdı; çoğunluğu gerek ülke gerek de rejim olarak yeni yaratılmışlardı.

Suudi Arabistan, farklı aşiret ve bölge gruplarının fetihleriyle bir araya geldiği

halde, homojenlik gibi bir üstünlüğe sahipti. Tamamı Arap, tamamı Müslüman

ve doğu bölgesi hariç tamamı Sünni idi. Yeni devletlerden pek çoğu böyle bir

avantaja sahip değillerdi. İç rekabetler ve nefretlerle parçalanmışlardı ve bu

rekabetlerin isyan, devrim ya da iç savaş adını alan silahlı çatışmalara dönüştüğü

de oluyordu.

Yerel ve bölgesel, mezhepçi ve dinci, aşiretçi ve etnik bu rakip gruplar ile

bazen de aynı grubun içindeki rakip fraksiyonlar arasında gerçekleşen en yıkıcı

ve uzun olan mücadele Lübnan’da olmuştur. Yabancı devletlerin katkılarıyla bu

mücadeleler çok daha karmaşık duruma gelmiş ve uzamıştır. 1958, 1975-1976 ve

1983-1991 yıllarındaki Lübnan iç savaşları da bu şekilde gerçekleşmiştir.

Güney Arabistan da sürekli çatışmanın olduğu bir bölgedir. 1962 yılında

Mısır’ın desteklediği devrimci bir hareketle İmam’ın geleneksel yönetimi

devrilmiş ve yerine bir cumhuriyet kurulmuştur. Suudi Arabistan ve Mısır gibi

dış devletlerin ve ülkedeki kralcı ve cumhuriyetçi grupların mücadeleleri

daha uzun süre devam etmiştir. Eski imamlık ile merkezinde Aden olan eski

İngiliz topraklarının birleşmesiyle 1990 yılında kurulan Birleşik Yemen, 1994

yılında güneyi ile kuzeyi arasındaki iç savaşla tekrar sarsılmıştır. 1965-1975

yıllan arasında parçası olduğu Umman Sultanlığı’ndan ayrılmak isteyen

Dofar’daki uzun süreli çatışmaya Yemenliler de katılmışlardır, şahın gönderdiği

bir İran birliğinin yardımıyla bastınlan bu ayrılıkçı Do-far isyanı, o dönemde

Sovyetler Birliği’ne çok yakın bir marksist devlet olan Güney Yemen de dahil

olduğu için çok büyük önem taşıyordu.

Ortadoğu ülkeleri arasında hükümetlerin muhalif azınlıkları ve bölgeleri

bastırmak üzere güç kullandıkları başka ülkeler de vardır.-Türkiye ve Irak, Kürt

azınlıklar arasındaki tatminsizlikler ve zaman zaman da ayaklanmalarla

karşılaşmıştı. Irak, aslında ülkenin tamamında çoğunluk olan orta ve güney

bölgelerdeki Şii nüfusa karşı askeri hareketle karşılık vermiştir. Sudan’ın Arapça

konuşulan Müslüman kuzey bölgesi, çoğunlukla Arap ve Müslüman olmayan

güneydeki Afrikalılarla savaş durumundadır. 1970 yılının Eylül ayında

Ürdün’deki Filistin liderliği ile Ürdün krallığı arasındaki anlaşmazlık doruk

noktasına ulaşması sonucunda, Ürdün devletinin otoritesine açıkça meydan

okuyan Filistin Kurtuluş Örgütü kanlı bir yenilgiye uğramıştır. Tüm bu

gelişmelerden en kötü olanı 1990’ların başlarında, Cezayir’de güçlü İslami

köktendinci hareket ve liderliğin, Cezayir hükümetinin meşruluğuna ve

otoritesine karşı iç savaştır.

Bir Arap ülkesinin herhangi anlaşmazlığı sonuçlandırmak için başka bir

Arap devletine karşı silah kullanmaması Arap Birliği’nin temel ilkelerinden

biridir. Arap devletlerinin aralarında çeşitli anlaşmazlıklar çıkmış, bazen bir

devlet komşu devletin toprağında hak iddia ederek oranın kendi elinden

emperyalist müdahaleyle alınan milli toprağı olduğunu savunmuştur. Mısır’ın

Sudan, Suriye’nin Lübnan, Fas’ın Moritanya ve Irak’ın Kuveyt üzerindeki

iddiaları bu yönde olmuştur. 1953 yılında Mısır, Sudan’ın ayn bir egemenliği

olduğunu kabul ederek üzerindeki iddialarından vazgeçmiştir. 1970 yılında Fas

da Moritanya’yı tanımıştır. Zorlu ve uzun bir mücadelenin ardından 1994 yılının

Kasım ayında Irak, Kuveyt’in egemenliğini ve bütünlüğünü kabul etmek

zorunda kalmıştır.

Irak’ın sınır düzeltmesi ve Kuveyt’in bütününde hak iddia etmesi şeklinde iki

ayrı iddiası olmuştur. 1961 yılındaki Irak tehdidi nedeniyle Kuveyt’e İngiliz

askerleri gönderilmişti. Böylece bir süreliğine de olsa Irak’ın ilerlemesi

durdurulmuş ancak iddiasına son verilememişti. Suriye’nin Lübnan ve eski

Filistin mandasının tamamı üzerindeki iddiasına ilişkin sorunlara henüz çözüm

bulunamamıştır. 1963 yılında Fas ile Cezayir arasındaki, 1980, 1986-87

yıllarında da Libya ile Çad arasındaki ufak sınır çatışmaları, yerel düzeyde

kalmış ve önemli bir genel etkileri olmamıştır. 1990 yılında Irak’ın Kuveyt

egemen devletini istila, işgal ve ilhak etmesi, Arap Birliği’nin ilk büyük ihlali

olmuştur. Olay Araplar arası çatışma şeklinde başlayıp hızla uluslararası büyük

bir kriz haline gelmiştir.

Pan-Arabizm ideali doğrultusunda zaman zaman egemen Arap devletleri, bir

tür doğrudan ama gönüllü birliktelik çaba-' lan olmuştur. 1958 yılında Mısır ve

Suriye’nin birleşmesiyle kurulan Birleşik Arap Cumhuriyeti bunlardan en

önemlisidir. Kısa süreli huzursuz bir birlikteliğin ardından BAC'den ayrılan

Suriye, 1961 yılından itibaren varlığını birlik dışında sürdürmüştür.Daha çok

Libya’nın başlattığı başka ayrılma çabaları da sonuç vermemiştir.

Bölgelerini imparatorlukların terk etmelerinin ardından kumlan Arap

devletleri, bir iki istisna hariç, yapay nitelikli olmalarına karşın bağımsız

devletlerini ve toprak bütünlüklerini korumak konusunda hayret verici ölçüde

ısrarlı olmuşlardır. İki açıdan da sayısız girişim olmasına rağmen Arap devletleri

ne dağılmış ne de birbirleriyle birleşmişlerdir (Yemen hariç).

Bölgede yakın geçmişte yapılan savaşlardan iki tanesi çok yıkıcı ve uzun

olmuştur. Bu savaşlar, 1948 yılında İsrail ile Arap devletleri arasında çıkan ve bir

dizi kısa savaştan sonra 1994 yılında son bulan savaş ve 1980-1988 yıllarında

İran ile Irak arasındaki savaştır.

İsrail-Arap savaşlarının kökenleri, İsrail devletinin kuruluşundan daha

öncesine, Arap liderliğinin orada bir Musevi vatanı oluşturulma çabasını

engellemeye çalıştığı döneme kadar uzanır. Bu mücadele, henüz o günlerde

Filistin olarak tanımayan topraklar Osmanlı İmparatorluğu’a aitken başlamıştır.

Bu mücadele, Filistin’de Museviler için milli bir vatan oluşturulması ilkesinin de

yer aldığı İngiliz mandasının uygulanmaya başlamasından sonra ivme

kazanmıştır. 1930-1940’larda Almanya’da Naziler’in iktidara gelmesiyle birlikte

Nazi düşünce ve uygulamalarının gerek zorla gerekse de başka yollarla diğer

ülkelere yayılması durumu kriz haline getirmiştir. Avrupa’nın ortasında militan

bir Sami ırkı düşmanlığı, Siyonistler’iri Museviler’in kaderiyle ilgili fikirlerini

doğrular nitelikteydi. Durgunluk nedeniyle ekonomilerinin çökmesinden sonra

eski sığınılacak ülkelerin kapılarının kapanması, Avrupa'nın, daha sonra da

Ortadoğu’nun Musevileri’ne gidecek yer bırakmayacaktı.

1945 yılında savaş bittiğinde Avrupa’nın Almanya işgalindeki yerlerindeki

Museviler’in çoğunluğu öldürülmüş, sağ kalan birkaç yüz bini de genellikle

kamplarda yaşıyorlardı. Batı Avrupa’dan gelmiş olanlar ülkelerine dönerek pek

bir zorlukla karşılaşmadan tekrar entegre oldular. Oysa, iç karışıklıklar, yabancı

istila ve işgallerine uğrayan Doğu ve Orta Avrupa ülkelerinden gelenler çok daha

büyük sorunlar yaşadılar; geri dönmek istediklerinde eski komşularının şiddeti

ve düşmanlığıyla karşılaştılar. Sonuç olarak da Vaad Edilmiş Topraklar’a

gitmenin tehlikelerini, onları kabul etmeyen vatandaşları arasında yeni bir baskı

ve zulüm süreci yaşamaya tercih ettiler.

Bu beklenmedik Musevi göçmen dalgası, İmparatorluğun yıkılan sütunlarına

tutunmaya çalışan, Filistin’de ve diğer yerlerde Araplar’ın artan öfkesinin

farkında olan İngilizler açısından çok önemli bir sorundu. İki yıl boyunca,

İngiltere hükümetinin bazı ülkelerde diplomasi aracılığıyla, açık denizlerde güç

kullanarak gelen bu dalgayı Filistin mandasında polisiye eylemlerle engelleme,

durdurma ve püskürtme çabalan girişimleri sınırlı oldu. Nazi kıyımının

dehşetiyle henüz şaşkına durumdaki Batı dünyasının Museviler’e karşı sempatisi

vardı. Sovyet bloğu da Museviler’i kendiyle ilgili nedenler yüzünden İngiltere'ye

karşı koruduğundan diplomatik çabalar da sonuç vermedi.

Hindistan’da İngiliz yönetiminin son bulmasının ardından İn-gilizler’in

Ortadoğu’da kalmalannın asıl amacı ortadan kalkmıştı. Savaş sonrasında fakir ve

güçsüz durumdaki İngiltere’de yurtiçi ve yurt dışında popüler olmayan başarısız

.bir politikayı sürdürmek artık anlamlı değildi. İngiltere hükümeti, ortadan

kalkmış olan Milletler Cemiyeti’nden aldığı mandayı Birleşmiş Milletler’e iade

edeceğini 2 Nisan 1947 tarihinde bildirdi ve 15 Mayıs 1948 Cumartesi günü

mandaya son verilmesi karan alındı.

Bir yıl daha Filistin’de kalan İngilizler, bu sürede yalnızca geçici bir

hükümette görev aldılar. Artık eski manda bölgesinin geleceğinden Birleşmiş

Milletler sorumluydu. Yoğun ve uzun görüşmelerin ardından 29 Kasım 1947

tarihinde Genel Kurul tarafından Filistin’in üçe bölünmesi kararı verildi. Bu üç

bölüm, bir Musevi devleti, bir Arap devleti ve Kudüs şehrinin uluslararası

gözetimde olacağı bir ayn birim (corpus separatum). Bu karar, Genel Kurul

tarafından gerekli üçte iki çoğunlukla alınmasına karşın uygulanması konusunda

zorlayıcı bir hüküm bulunmuyordu.

Öte yandan kararın uygulanmasını engellemeye çalışanlar da olmuştu. 17

Aralıkta, Arap Birliği Konseyi bu bölünmeye gerekirse güç kullanarak karşı

koyacağını bildirdi. Manda hükümetine ve Musevi yurduna karşı Filistin liderliği

tekrar silahlı direnişe geçti. Filistin’deki Musevi liderliğiyse Birleşmiş Milletler

planım kabul etti. Manda “Sabat” günü son bulduğundan birkaç saat önce

harekete geçerek 14 Mayıs 1948 Cuma günü, BM bölünme planında onlar için

ayrılan topraklarda İsrail adını verdikleri devleti kurduklarını duyurdular. Bir

süredir bu devletin kurulmasını engellemek için savaşan Filistin liderliği, şimdi

de komşu devletlerin ordularından ve uzaktaki Arap-ülkelerinden destek

buldular.

Filistin’de savaş zamanında azalan Museviler ile Araplar arasındaki

çatışmalar, 1947 yılında tekrar başlayarak manda sona erdikten sonra da sürdü.

Suriye’den Arap Kurtuluş Ordusu adlı gönüllü bir birlik de Filistin Arapları’na

yardım ediyordu. ABD tarafından “de facto” ve SSCB tarafından “de jure’’

olarak kabul edilen İsrail devletinin kurulması ve komşu Arap devletlerinin

silahlı müdahalesiyle çatışma resmen uluslararası bir boyut kazandı. Böylece

Filistin için mücadele, Arap-İsrail savaşına dönüştü.

Bu şartlar altında yeni devletin dayanabilme şansı pek yoktu ama birkaç

haftalık mücadelenin sonunda durumda önemli bir değişiklik meydana geldi.

Düşmanları ve deniz arasında sıkışmış olan Museviler umulmadık bir güç

sergilediler. Öte yandan da Arap koalisyonu hanedan rekabetleri ile milli

rekabetler yüzünden gücünü kaybetti.

Birleşmiş Milletler gözetiminde yapılan hassas ateşkeslerle kesintiye

uğrayan ilk savaş aylarca devam etti. Bu aralıklı savaşlarda askeri durumda kesin

bir değişiklik oldu. İlk Arap saldırısı karşısında İsrail devleti, yalnızca

direnmedi, biraz da toprak ele geçirdi. İleride “Gazze Şeridi” adını alacak olan

Gazze’de Mısırlılar, Şeria ırmağının batısında ve Doğu Kudüs’te Ürdünlüler, Ölü

Deniz’in doğu kıyısında Suriyeliler olmak üzere Filistin’in geri kalan kısmı

komşu devletlerin ordularının elinde bulunuyordu. İsrail ile komşu Arap

devletleri arasında 1949 yılının Ocak ve Nisan aylarında Rodos adasında ateşkes

pazarlıktan yapılarak anlaşmalar imzalandı.

Sonraki onlarca yıl boyu, anlaşmaların tarafları arasındaki ilişkiler yalnızca

bu anlaşmalara göre sürdü. Arap devletleri ateşkes anlaşmalarını kabul

etmelerinin İsrail devletini ve sınırlarını da kabul etmiş olmaları anlamı

taşımadığını kesin olarak bildirmişlerdi. Lübnan ile yapılan anlaşma iki tarafın

arasındaki eski uluslararası sının tanıyordu. Suriye, Mısır ve Ürdün ile yapılan

anlaşmalar, yalnızca ateşkes hatlarını tanıyor, siyasi ve toprak sınırlarının

belirlenmesini “Filistin sorununun kesin olarak çözülmesine” bırakıyordu.

1

İsrail topraklarında yaşayan, sayılan o dönemin Birleşmiş Milletler

kuruluşları tarafından 726.000 olarak tahmin edilen Filistinli Arap savaş

sırasında kaçmış, sürülmüş ya da komşu Arap ülkelerine sığınmıştı.

Kaçışın ve sürgünün yol açtığı acı ile savaşın ve diplomasinin karmaşası ve

kararsızlığı içindeki Filistinli mülteciler, II. Dünya Savaşı sonrasında dünyanın

kanlı bir şekilde tekrar şekillenmesi sırasında Hindistan, Doğu Avrupa ve başka

yerlerden kaçan ya da vatanlarından kovulan milyonlarca insanın kaderine ortak

oldular. Ancak onlardan farklı ve benzeri görülmeyen bir şekilde, ne yerlerine

iade edildiler, ne de yeni yerlerine yerleştirildiler, kamplarda tutularak, hem

onlar ve hem de onlardan sonraki nesiller daima vatansız mülteci olarak

görüldüler. Ürdün bunun tek istisnası olmuştu. Haşimi devleti ırmağın batı

yakasında kendi işgalindeki topraklan resmen ilhak etmiş, sonra da Arap

Filistinliler'in tümüne vatandaşlık hakkı vermişti. İsrail de Arap ülkelerinden

kaçan ya da sürülen yüz binlerce Musevi’yi kabul etmişti. Bunların durumu

giderek yoğunlaşan Arap-Musevi çatışmalarında oldukça zor bir hale gelmişti.

İsrail ve Arap komşuları arasında zaman zaman toplu olarak, zaman zaman

da ayrı ayn yapılacak savaşların ilki 1948-49 savaşıydı. Bu savaşların

yapılmasında her iki taraf da eşit sorumluluğa sahipti. Arap devletleri 1948 ve

1973 savaşlarını başlatırken-İsrail de 1956 ve 1982 savaşlarını başlatmıştır.

Sorumlusunu belirlemenin daha zor olduğu 1967 savaşının başlamasına neden

olan olaylarla ilgili daha fazla çok bilgi elde edildikçe, tarafların bir Yunan

trajedisindeki gibi, savaşa doğru yaklaşmalarının kaçınılmaz olduğu

görülmektedir.

1967 savaşı, bu savaşların en dramatiğiydi. İsrail silahlı kuvvetleri altı günde

Mısır, Ürdün ve Suriye ordularıyla bir Irak birliğini art arda yenilgiye

uğratmışlardı. İsrail savaşın sonunda Ürdün ırmağının batısındaki manda

Filistini ile birlikte güneyde Mısır’dan Sina Yanmadası’nı, kuzeyde de

Suriye’den Golan Tepeleri’ni ele geçirmişti. Artık İsrail’in askeri sınırlan Süveyş

Ka-nalı’nda, Ürdün ırmağında ve Şam’dan 48 km uzaktaki Golan

Tepeleri’ndeydi. 1979 yılma dek Sina Yarımadası İsrail’in elinde kalmıştı. O

tarihte Mısır ile İsrail arasında imzalanan ve bir Arap devletiyle yapılan ilk

anlaşma olan barış anlaşmasıyla iki devlet arasında banş ve normal diplomatik

ilişkiler sağlanmış, İsrail belirli aşamalarla manda Filistini ile Mısır Krallığı

arasındaki eski uluslararası sınıra çekilmeyi kabul etmiştir. Bir Arap devletiyle

yapılan ikinci barış anlaşması, İsrail ile Ürdün arasında 1994 yılının Ekim ayında

imzalanan barış anlaşmasıdır. Suriye ile de aynı amaca yönelik görüşmeler

başlatılmıştır.

Anlaşmazlık, İsrail hâkimiyetinin Batı Şeria ve Gazze Şeri-di’ne

yayılmasıyla Filistin liderliğinin aktif katılımı şeklinde yeni bir boyut

kazanmıştır. 1949-1957 yılları arasında Arap Birliği ve özellikle Filistin’de bazı

yerleri işgal etmiş olan Arap devletleri, Filistinliler adına konuştuklarını ileri

sürmüşler ve Filistinlilerin siyasi sürece aktif olarak katılımını teşvik etmemişler,

hatta zaman zaman da engellemişlerdir. 1967 yılında bu devletlerin topyekün

yenilgileriyle bu gibi iddialar sona ermiş ve üç yıl _önce kurulan, o güne dek

Araplar arası siyasetin aracı olan Filistin Kurtuluş Örgütü yeni bir önem

kazanmıştır. Filistin Kurtuluş Örgütü tamamen yeni bir rol elde etmiş, İsrail

karşısındaki Arap muhalefetinin simgesi gerileyen asker yerine ilerleyen gerilla

olunca da giderek uluslararası boyuta erişmiştir. 25 yıl süresince, Filistin

Kurtuluş Örgütü liderliği farklı görüşlerin gerilla savaşı, direniş ve terörizm

olarak adlandırdığı bir mücadele sürdürmüştür. Filistin Kurtuluş Örgütü’nün ilk

üssü Ürdün'de bulunuyordu. 1970 yılında Ürdün krallık hükümetiyle çatıştıktan

sonra Lübnan’a gitmişlerdi. Lübnan’daki iç savaş ve merkezi hükümetin gücünü

kaybetmesiyle Filistin Kurtuluş Örgütü denetiminde bir devlet içinde devlet

kurulmuştur. Bu dönem, 1982 yılında Lübnan’a giren İsrail ordularının Filistin

Kurtuluş Örgütü’nü ülkeden kovulmasını sağlamasına kadar sürdü. Sonra da

Tunus’a taşınan liderlik ve karargâh 1994 yılına kadar orada kaldı.

Bundan sonra da Filistin Kurtuluş Örgütü’nün İsrail’e karşı mücadelesinin

yönü değişmiştir. O güne kadar öncelikli amaçlan propagandaydı ve eylemleri

diğer ülkelerdeki İsrailli ve başka hedeflere yönelikti; 1980’lerin sonu ve

1990’ların başında da mücadele işgal edilmiş topraklara taşınarak “İntifada”

adı verilen yeni bir isyan ve direniş dönemi başladı. İntifada yabancı ülkelerdeki

tarafsız hedefler yerine, ülke içindeki işgal personel ve araçlarına karşıydı ve

birincil amacı dikkati çekmek değil, işgalin gücünü ve cesaretini kırmaktı.

1993’te İsrail ve Filistin Kurtuluş Örgütü hükümeti görüşmelere başlama ve

birbirlerini tanıma karan aldılar. Görüşmelerin sonucunda İsrail polis ve

askerlerinin Gazze Şeridi ve Batı Şeria’daki otoritelerinin Filistinliler’e

devredilmesi ile ilgili anlaşmalar yapıldı.

Kaçınılmaz olarak bu gelişmeleri Arap-İsrail çatışmasının uluslararası

bağlamı etkilemiştir. ABD ile SSCB, 1948-49 yıllarında yeni İsrail devletine

diplomatik destek sağlamışlardır. Bu tarihlerde Stalin, dünyadaki en büyük

düşmanı olarak ABD’yi değil,‘İngiltere’yi görüyor; İngiltere’nin Ortadoğu’daki

durumunu sarsmak için yeni İsrail devletinin iyi bir fırsat olduğunu

düşünüyordu. Amacını gerçekleştirmek için de o günlerde bir Sovyet uydusu

olan Çekoslovakya’nın, İsrail’e ilk savaşından ayakta çıkmasını sağlayan

silahları satmasına izin verdi. Her iki tarafın da genel olarak uyduğu resmi

ambargoya rağmen bazı özel ABD kaynaklarından askeri yardım gelmişti.

Fransızlar ve İngilizler 1956 yılında, öncesinde İsrail’le anlaşarak, sözde İsrail

ve Mısır'ın arasına girmek için Mısır’a asker gönderdiler. Ancak üç işgalci

devlete karşı sert bir tavır takman ABD ve SSCB hükümetleri çeşitli yollarla

Mısır topraklarından çekilmelerini sağladılar.

Bu sırada stratejik durum bazı radikal değişimlere uğramıştı. Savaştan

sonraki yıllarda Sovyet baskısı daha çok Türkiye ve İran üzerinde oldu ve bu iki

ülke Sovyet baskı ve tehditlerine karşı Amerika Birleşik Devletleri’nden yardım

istediler. İlk başlarda İngilizler’in çökmekte olan durumlarını desteklemek

isteyen ABD, bunun mümkün olmadığını görünce, muhtemel bir Sovyet

saldırısına karşı Ortadoğu’da bir savunma sistemi kurmak üzere Ortadoğu

işlerine karışmıştı. Türkiye ile Yunanistan, 1952 yılında NATO’ya girdiler. 1955

yılında da Irak hükümeti, İran, Türkiye ve İngiltere ile Bağdat Paktı adı verilen

yeni bir ittifak kurması için ikna edildi. O günlerde Amerika Birleşik Devletleri

bu ittifakta resmi bir üyelik yerine gayri resmi bir ilişkiyi tercih etti.

Bir Arap ülkesinin Batılılar’ın himayesindeki bir ittifaka alınmaya

çalışılmasının verimli sonuçları olmadı. Eski egemen devletler olan İran ve

Türkiye, Sovyetler Birliği’nin güney sınırında olduklarından, gerek geçmiş

deneyleri gerek de günün gerçekleri nedeniyle kuzeyden gelecek tehdidin

farkındaydılar. Bu tür bir deneyimleri olmayan Arap devletlerinin yakın

geçmişteki siyasi tarihleri önce Batı yönetiminden, sonra da Batı işbirliğinden

kurtulma çabalarından oluşmuştu. Irak’ın Bağdat Paktı’na girmesi, ülkede Batılı

devletlerin hâkimiyetine doğru bir geri adım olarak kabul edildi. Başta yeni

cumhuriyetçi rejime girmiş olan Mısır olmak üzere, öteki Arap ülkelerinde bu

durum güçler dengesinin Mısır aleyhine değiştirilmeye çalışılması olarak

görüldü. Sovyetler Birliği 1950’li yıllarda Mısır ve diğer Arap devletleriyle

yakın ilişkiler kurmaya çalıştığında iyi karşılandı ve çok geçmeden kazandığı

güç ve etkinlikle Arap hükümetlerini antlaşma imzalamak ve kendine /üs

kolaylıkları tanımak konularında ikna etti.

Birleşmiş Milletlerde ve diğer uluslararası alanlarda İsrail’e karşı Arap

davasını diplomatik olarak savunmaları, Sovyet politikasının 1950’li yılların

ortalarından başlayarak 1960-70’li yıllarda daha da güçlenen bir özelliği

olmuştur. Arap ordularına gelişmiş silahlarla teknik ve lojistik olarak askeri

yardım sağlamışlardır. Bu durum karşısında ABD, İsrail ile yeni ve daha yakın

bir stratejik ilişki kurmak zorunda kalmış ve İsrail’in başlıca diplomatik, stratejik

ve mali kaynağı olmuştur.

Bu gelişmelerle Arap-İsrail çatışması, Soğuk Savaş’ın en önemli

konularından biri haline gelmiştir. Diğer sorunlarda da yaşandığı gibi

Ortadoğu’da süper devletlerin çeşitli devletlerin yanında yer almaları krizlere ve

yol açtıklarına kısıtlama getirmiş ama diğer taraftan da çözüm için gerçek bir

adım atılmasına engel olmuştur. Dünyanın başka yerlerindeki paralel

barış süreçleri için olduğu gibi, Ortadoğu barış süreci için de Soğuk Savaş’ın

bitmesi gerekiyordu.

Arap-İsrail çatışması, Ortadoğu devletleri ve halkları arasındaki savaşlar

içinde dış dünyanın en çok dikkatini çeken savaş olmuştur. Bunun nedeni kısmen

rakip süper devletlerin doğrudan işe karışmaları, kısmen de olaylara karşı endişe

ve ilgidir. Bu dış kaygılar, taraflardan birinin zafer kazanmasına ve çatışmanın

kesin bir sonuca ulaşmasına engel olmuştur. Sert ve kısa savaşlar şeklinde süren

bu çatışmalar, uluslararası müdahalelerle asla stratejik olmayan zaferler olmak

üzere taktik zaferleriyle son bulmuştur. Uluslararası kurumların çatışmayı

çözmek yerine devam etmeye götürmesi bu konuda amaçlanmayan bir sonuç

olmuştur.

1980-1988 yılları arasında İran ve Irak arasındaki savaşa tepki daha farklı

olmuştur. Onlar, İsrailliler ve Araplar gibi güçlü bir uluslararası destek

alamamışlardır. Hatta tam tersine, her iki devletin de dış dünyada güçlü

düşmanları olduğundan, gerek diğer devletler gerek de uluslararası kurumlar

savaşa son vermek için risk almayı ve uğraşmayı göze almamışlardır. Bu iki ülke

arasında, tüm Arap-İsrail savaşlarındakinden çok daha fazla can kaybı olan ve II.

Dünya Savaşı'ndan bile uzun süren bir savaş olmuştur.

Temelde çok açık ve basit olan Arap-İsrail çatışmasında ortada üç soru yardi:

İsrail var olacak mı? Olacaksa, sınırlan ne olacak? Bu sınırların içinde kim

hüküm sürecek? Çok farklı yönleri olan Irak-İran savaşındaysa konu daha

karmaşıktı. Bir bakıma bu savaş, Saddam Hüseyin ve Humeyni gibi iki güçlü

lider arasında kişisel bir mücadele olarak düşünülebilirdi ve zaten de böyle

gösterilmiştir. Etnik açıdan Araplar ile İranlılar arasındaki bir mücadeleydi.

İdeolojik açıdan İslama canlanma ile laik modernizm (sonradan Saddam

Hüseyin bu konuda fikir değiştirmiştir) arasında bir mücadeleydi. Mezhep

açısmdan Şiiler ile Sünniler arasındaki bir mücadeleydi. Ekonomik

açıdan bölgedeki petrolünün kontrolü için bir mücadeleydi. Bu mücadeledeki

önemli bir başka nokta da hem Iraklılar’ın hem de İranlılar’m ülkelerine ve

kendilerini yönetenlere olan vatansever bağlılıklarıydı. Güneybatı İran’da

yaşayan Arap azınlık Iraklılarla birleşmemiş; Irak’ın Şii nüfusu da, birkaç istisna

dışında İran devrimi ve rejimine sempati duymamıştır.

İran ve Irak, iç ve dış baskı altında olmadıkları ve ikisi de petrol ihraç ettiği

için henüz mali sıkıntıları olmadığı için karşılıklı olarak yıkıcı savaşlarına 8 yıl

devam etmişlerdir. Başlarda üstünlüğü sağlamış gibi görünen İran, Irak’ın ilk

saldırısını durdurarak güçlü bir karşı saldırıya geçmiş ve Irak topraklarına

girmiştir. Irak, ABD’den aldığı büyük istihbarat ve lojistik yardımının yanı sıra,

zengin Arap ülkelerinden de gördüğü destek sayesinde bu saldırıyı durdurmuş ve

kendisinin biraz daha avantajlı olduğu bir barışı İran’a imzalamayı başarmıştır.

Saddam Hüseyin, İran karşısında bu yarım zaferi kazanmasından ve dış

dünya tarafından onaylanmasından aldığı cesaretle 1990 yılının Ağustosu ayında

Kuveyt’i işgal ve ilhak etmiştir.

Saddam Hüseyin, bazı açılardan doğru bazı açılardan da yanlış olan askeri ve

siyasi hesaplar yaparak bu iki savaşı başlatmıştır. İran’a saldırırken doğru

düşünerek, hiçbir bölge ve dış devletin onları dehşete düşüren ve korkutan

devrimci bir rejimi desteklemek için kılını kıpırdatmayacağını

hesaplamıştı. Ancak öte yandan yanlış düşünerek, devrim karışıldığı

içindeki İran’ı kolayca ve hızla işgal edeceğini hesaplamıştı. Aradan geçen 10

yılın ardından Kuveyt’i işgal ederken bu defa doğru ve yanlışların dengesi tersti.

Kuveyt’i kolayca ve hızla işgal edeceği askeri hesaplan doğruydu. Yanlış olan,

bölge devletlerinin onu destekleyecekleri, en azından kabullenecekleri ve

dış güçlerin zorunlu ve etkisiz bir protestodan ileri gitmeyecekleri siyasi

hesabıydı.

Bu hataya dünyadaki değişikliği dikkate almaması nedeniyle düşmüştür.

1990 yılının sonunda, birkaç ay sonra Sovyetler Birliği’nin dağılmasına ve

Soğuk Savaş’ın sona ermesine yol açacak süreçler başlamıştı. Saddam Hüseyin,

eskiden olduğu gibi bir süper devletin tedbirliliği ile bu tehlikeli serüvenlere

girmekten kaçınmıyordu ve bu yeni özgürlüğünden sonuna faydalanmak

istiyordu. Ancak bunun için ödemesi gereken bir bedel olacaktı. Çok geçmeden

göreceği üzere, süper devlet, bölgedeki kurbanlarının çağırdığı diğer süper

devlete karşı kendini koruması için hamisini çağıramayacaktı.

Bölgedeki yeni oluşumda dış devletler artık Ortadoğu’daki olaylarla ilgili

karar vermiyor ve bunları yönetmiyor olduklarından, Ortadoğu hükümetlerinin

eylemleri ve siyasetleri giderek isteksizleşen yabancı devletlerin müdahalesini

gerektiriyordu. 1990-1991 arasındaki Kuveyt savaşı, bölgedeki daha

önceki mücadelelerin tersine dış rakiplerce ne kışkırtılmış ne de uzatılmıştı;

bölgesel, hatta Araplar arası bir mücadele olmuştu. Bu savaşa özellikle ABD

olmak üzere yabancı devletler de karışmışlardı. Savaş ve sonrası, süper

devletlerin her ikisinin de Ortadoğu için savaştan çekildiklerini gösterdi. Çünkü

bir imparator rolü oynamak ya da en azından bölgenin tehlikeli devletlerine

karşısında diğerlerini korumak için birinin gücü, ötekinin de isteği yoktu.

8 yıl süren İran ve Irak savaşıyla karşılaştırıldığında, Saddam Hüseyin’in

ordularının bölgesel ve dış devletler-koalisyonu tarafından yenilmesi, çok daha

kolay ve hızlı olmuştu. Öte yandan Amerika Birleşik Devletleri ve müttefikleri

Irak güçlerini Kuveyt’ten çıkarmakla yetinmeyip Saddam Hüseyin’i ve rejimini

iktidarda bırakmışlardı. Bu sonuca ilişkin çeşitli yorumlar yapılmışsa da,

oldukça basit bir nedeni vardı. 1991 yılında rejimi yıkmak yerine bir başkasını

getirmek anlamına geliyordu; bu da geçmişteki bazısı açık, bazısı gizli manda ve

koruma dönemlerini anımsatacak bir korumaya neden olacaktı. O günlerde

ABD’nin Bağdat’a bir yönetici konsül yerleştirme niyeti olmadığı belirtilmişti

ve Amerika'nın Arap müttefikleri de bunu istemiyorlardı. Böylece hükümetlerini

koruma ve değiştirme karan Irak halkına bırakıldı. Koalisyon güçleriyle Irak

arasında yapılan ateşkesin hemen ardından bu politikanın pratik sonuçlan

görüldü. Saddam Hüseyin güneyde Şiiler’i, kuzeyde Kürtler’i ve merkezdeki

muhalifleri acımasızca bastırmaya girişti.

Ders açıkça ortadaydı; ABD kendinin ve uluslararası toplumun temel

çıkarlarını savunacak şekilde davranacaktı; bu çıkarlar da deneme yanılma

yöntemiyle tanımlanacaktı. Diğer taraftan Ortadoğu halkları ve devletlerinin

başlarının çaresine bakmaları gerekiyordu. Artık Ortadoğu daha özgür olduğu

kadar da daha tehlikeli bir yerdi.

Soğuk Savaş

:m bitmesiyle iki süper devletin bazen düşman olarak, bazen de

beraber hareket ettikleri çift kutuplu sistemin çöküşü, süper devletlerin

müdahalesinden ya da kontrolünden kurtarılmış başka yerlerde olduğu gibi

Ortadoğu'da da halkları zor bir seçim yapmak zorunda bırakmıştı. Dünyânın

başka bölgelerindeki örnekleri gibi, sorunlarını çözmek için istemeden ve zor

olsa da harekete geçerek yan yana barış içinde yaşamayı seçebilirler ya da

sorunlarını ve birbirlerine karşı nefretlerini dizginlemeden kanlı çatışmaları

seçebilirlerdi. Bu kanlı çatışmalara girme olasılıklarını ve bunu bölgenin dışında

değil, içinde isteyen güçlerin varlığım fark etmeleri, Filistin Kurtuluş Örgütü

liderlerinin, İsrail hükümetinin ve bazı Arap devletlerinin, başta Amerika olmak

üzere dış yardımlarla, karşılıklı olarak birbirlerini tanıma, ortak bir hoşgörü ve

daha pratik olarak, işgal edilmiş toprakların İsrail’den Filistin yönetimine

verilmesi ilgili görüşmeler yapmalarını sağlayan önemli bir etkendir.

Arap halklarının sonuncusu olan Filistinliler, işgal edilmiş bölgelerde İsrail

yönetimine son verilmesiyle ilgili anlaşma sağlanması üzerine özgürlük

hayallerine ulaşabileceklerdi. Ne var ki geçmişte Arap halkları arasında olduğu

gibi, Filistinliler arasında da aciliyet kazanan yabancı yönetiminden kurtulduktan

sonra kendilerini nasıl bir özgürlüğün beklediği sorusuna yanıt aranıyordu.

Yabancı yönetimindeki halkların kimileri için ilk, kimileri için de tek hedef bu

yönetimi sona erdirmekti. Ancak yabancı bir yönetim altındayken bile o sona

erdikten sonra gelecek rejim konusunda tartışmalar başlamıştı. Bu tartışma

bağımsızlık elde edildikten sonra daha acil bir duruma geldi.

Fransızlar ve İngilizler kendilerini örnek alarak yeni devletler yaratmışlar;

Fransızlar parlamenter cumhuriyetler, İngilizler anayasal monarşiler

kurmuşlardı. Ancak efendileri çekildikten sonra bunların neredeyse tamamı

yıkılmış ya da terk edilmiş; bölge halkları başka modeller aramaya

başlamışlardı. Mihverlerin Ortadoğu’ya yönelttikleri stratejik ve siyasi tehdidin

yenilmelerine neden olmasına rağmen, düşüncelerinin yeni ortaya çıkan

milliyetçi ve ona bağlı başka hareketlerde artan bir etkisi olmuştu.

Bu yeni düşünce, toplumsal ve siyasi organizasyon biçimi iki nedenle çok

çekiciydi. Bunlardan ilki, Batı hâkimiyetine karşı olması; İkincisi, sunulan

ideolojilerin ve toplumsal stratejilerin bölgenin geleneklerine ve gerçeklerine

daha yakın olmasıydı. Toprak tanımlamasının belirsiz olduğu, değişen

milli kimliğe sahip ülkelerde etnik milliyetçilik, vatanseverlikten daha

anlaşılabilir bir olguydu. Benzer biçimde, otoriter ve radikal ideolojilerin

çekiciliği, özgürlükçü ve liberal düşüncelerden fazlaydı. Batı’nın gereksiz ve

uygunsuz görülen daha bireyci formülleri karşısında, kolektif ve komünal

kimlikler ve haklar daha anlamlıydılar. Irak’ta ve Suriye’de Mısır’da olduğundan

daha aktif olan bu etkiler, halen öyledirler. Mısır’da da daha güçlü bir milli

kimlik ile daha yaygın ve etkili parlamenter tecrübeye sahip eski bir liberalizm

geleneği vardır.

İsrail’in doğuşunun Birleşik Arap güçleri tarafından engellenememesi, Arap

ülkelerinde derin bir iç hesaplaşmaya'yol açmış ve sorumlu olan yöneticilerin ve

rejimlerin birkaç yıl içinde şiddet eylemleriyle yıkılmasına neden olmuştu. İlk

rejim Suriye’de yıkılmıştır. Albay Hüsnü Zaim, 1949 yılının Mart ayında

başkanlık ve parlamenter düzenini kansız bir darbeyle sona erdirmiş ve bir dizi

darbeyi başlatmıştır. Askeri yönetim, parlamenter rejimin başlaması ve

seçimlerin yapılmasıyla 1954 yılında son bulmuş ama bu durum kısa sürmüştür.

1958-1961 yıllarında Birleşik Arap Cumhuriyeti’nin bir_parçası olan Suriye, bu

birlikten ayrıldıktan sonra hızla Baas partisinin diktatörlüğüne girmiştir.

Ürdün’de Filistin’deki Arap yenilgisinin sorumlusu olarak görülen, daha kötüsü

de, İsrail’le barış yapmaya çalışan Kral Abdullah 1951 yılında öldürülmüştür.

Arap rejimlerinin en zayıfı olarak görülen Haşimi monarşisi ise bir şekilde

ayakta kalabilmiş ve krallığın kurucusu Abdullah’tan sonra oğlu, ondan sonra da

torunu hükümdar olarak başa geçmişlerdir.

En dramatik değişikliklerin olduğu Mısır’da, Kral Faruk 1952-54 yıllarındaki

bir dizi hareketin ardından sürgün edilmiş ve monarşinin yerine cumhuriyet ilan

edilmiştir. Kısa bir süre sonra devrimin lideri General Muhammed Necib

indirilerek yerine, rejim değişikliğini planlayan ve gerçekleştiren “Hür Subaylar”

örgütünün gerçek başı Albay Nasır geçmiştir. Askeri karakterini kaybetmeye

başlayan Cumhuriyetçi hükümet, otoriter olmayı sürdürmüştür.

Arap devle deri de zamanla başka devrimci dalgadan etkilenmişlerdir.

Irak’ta, özellikle Batılı bağlan nedeniyle gözden düşen monarşi 1958 yılında

kaldırılmış, yerine bir dizi askeri diktatör almıştır. Irak’ta da Suriye’de olduğu

gibi ordunun yerini, Baas’ın parti diktatörlüğü almıştır. Suriye’de hüküm

süren partiyle ortak kökenleri olmasına rağmen Baas’ın iki kanadı birbirlerine

düşmandılar.

İsrail’e sınırı olan Arap devletlerinden yalnızca, 1948 askeri harekâtında

önemli bir rolü olan ve Rodos ateşkes anlaşmasıyla İsrail’le uluslararası sınırı

kabul eden Lübnan demokratik ve parlamenter sistemini korumuş, ama büyük

ölçüde dış müdahaleler sonucunda iç savaşla yıkılmıştır.

Daha uzaktaki, İsrail’e sının olmayan Arap rejimlerinden, Kuzey Afrika’da

Libya ve Cezayir ile Güney Arabistan’da da iki Yemen devrimle yıkılmıştır.

Arap yarımadasında Filistin’deki çatışmaya daha uzak yerlerde ve Fas’ta

geleneksel rejimler varlıklarını sürdürebilmişlerdir.

Olayda daha aktif olan ülkelerde arka arkaya gelip geçen devrimler ve

devrimci rejimler olmuştur. Ancak her yeni rejimi iktidara getiren, İsrail’in

bölgenin ortasında olması, tüm Arap dünyasının düşmanlığına karşın ayakta

kalması, hatta gelişmesi temel sorunları çözülemeden sürmüştür.

Aylarca süren zorlu savaşların ardından İsrail’in halâ ayakta kalması,

umutsuzluğun aşırı özgüvene karşısındaki zaferi olarak görülebilir. Ancak bu

görüş, sonraki savaşlarda daha büyük ve daha donanımlı ordular karşısında

kazandığı çok daha büyük ve hızlı zaferler için yeterli olmayacaktır.

Kimileri açısından İsrail’in kurulması ve gelişmesini Batı emperyalizminin

Arap ve İslam ülkelerine karşı saldırgan eylemlerinin devamı olarak

görüyorlardı. Bu açıdan bakıldığında İsrail, Batı etkisi, nüfuzu ve hâkimiyeti için

bir köprübaşı olmak için çok uygundu. Siyonizm emperyalizmin ve İsrail Batı

gücünün bir aracıydı. Daha sonra da kimileri de bir açıklamaya gerek duyarak

Avrupa’nın Sami ırkına aleyhtarlığı düşüncesinden hareketle olayları aynı ölçüde

dramatik ama tarafları rolleri değiştirmiş olarak göstermek istemişlerdir.

Başkalarının açıklarını aramak ve onları suçlamak yerine kendi toplumlarının

hatalarını bulmak ve düzeltmekle uğraşan bazı kesimler de tarafların bilimsel ve

teknolojik başarılarına, toplumsal ve ekonomik yapılarındaki farklılıklara,

Araplar’da olmayan İsrail’in siyasi özgürlüğü gibi ayrıntılara dikkat

çekmişlerdir. Nüfusunun büyük çoğunluğunun Ortadoğulu olmasına rağmen

İsrail, yalnızca Batılı devletlerin bir aracı olarak değil, Batı uygarlığının bir

parçası olarak Batı’nın bir parçası gibi görülmektedir. Dolayısıyla İsrail’in

başarısı, Müslümanların yüzyıllardır süregelen, Müslüman devletlerin fakir ve

güçsüz olmasına karşın Batı’nın gücü ve refahı çelişkisinin parçasıdır.

Bu çelişkiye çeşitli yanıtlar verilebilir. Kimilerine göre başlıca neden

dağınıklık ve bir dönemin büyük Arap dünyasının kendi aralarında anlaşamayan,

enerjilerini kısır rekabetler ve çatışmalarla harcayan küçük devletlere ayrılmış

olmasıydı ve çözümü de pan-Arabizm, yani çeşitli Arap devletlerinin dar fikirli

politikalarından daha saf ve soylu olan daha büyük bir ülkeye sadakat idealiydi.

Emperyalizme karşı mücadelelerinde bu ideal en üst seviyesine çıkmıştı. Ancak

bu ideal, devletler bağımsızlıklarını elde ettikten sonra liderlerin bu görevlerini

kurumlara bırakmak konusunda isteksiz olmaları yüzünden gerilemiştir. Öte

yandan Avrupa, hatta Batı dünyası tarihinde, ülkeler arasında birlik olmamasının

maddi ve entelektüel ilerlemeye mutlaka engel olmadığı, hatta bazı durumlarda

ilerlemeye katkı bile sağladığı görülmüştür.

Bölgenin ayrılmış olduğu devletler siyasi sınıf ve bölgenin gerçekleri

konusunda bilinçlenmede bir istikrar sağladıklarında, hükümetler ve halklar milli

egemenlik yapısı içinde uygulanacak çözüm arayışına girdiler. Siyasi

bağımsızlık mücadelesi gerilerde kalmaya başlayınca, ekonomik sorunlar ve

daha hızlı ekonomik kalkınma gereksinimleri ön plana çıktı. Ancak bu şekilde

modem dünyadaki yerlerini alabileceklerini ve modem düşmanlarına karşı

koyacak gücü bulabileceklerini düşünen bu ülkelerin çoğunluğunda ekonomik

durum,, "yalnızca Batı ve Uzakdoğu’nun yükselen ekonomileri karşısında değil,

hızla artan nüfusun yaşam standardının düşmesiyle de kötüye gidiyordu.

Bir süre tüm bu sorunlara yalnızca sosyalizmle çözüm arandı. Gelişmekte

olan ülkelerin pazar ekonomisindeki yavaş ilerlemeyi bekleyecek zamanlan

olmadığı ileri sürülüyor ve bu anlayış genel kabul görüyordu. Bununla birlikte

siyasi demokrasinin kararsızlıklarına ve karışıklıklarına dayanacak sabırları da

yoktu. Gereken hızlı kalkınma ancak güçlü bir el ve merkezi planlama, başka bir

deyişle otoriter bir sosyalist hükümet tarafından gerçekleştirilebilirdi. Bu görüş,

zamanın Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki en saygın devleti olan Sovyetler Birliği

örneği ve etkisiyle daha da güçleniyordu.

1950’li yıllarda entelektüeller arasında yayılmış olan sosyalizmi iktidara

getirenler entelektüeller olmamıştır. Sosyalizm de önceki neslin yaşadığı

liberalizm gibi zorla tepeden inmişti ve durumu daha iyi değildi. Mısır’da

iktidara gelişinin 9- yılında Nasırcı rejimin bir kararıyla sosyalizm getirilmişti.

Başka ülkelerde de farklı görüşlerdeki askeri ve milliyetçi rejimler sosyalizmin

hızlı ekonomik kalkınmanın tek yolu olduğunu düşünüyorlardı. Sosyalizmin

çeşidi türleri vardı: Aşağı yukarı Marksist ve Sovyet türü; Arap sosyalizmi adı

verilen diğerleri daha insancıl, daha az katı ve Arap koşullarına daha uygun

görülüyordu.

1990’ların başlarında Marksist sosyalizmin de Arap sosyalizminin de başarılı

olmadığı ve reformcu hükümetlerin genellikle yanlış yönlendirilmiş, beceriksiz

reformlarının ekonomik kalkınmayı hızlandırmak şöyle dursun, daha da

yavaşlattığı görüldü. Ekonomik politikaların başarılı olduğu tek alan, ’

geleneksel İslami düzenin ılımlılığının ve yeni Batılı düzenin özgürlüklerinin

baltalandığı ve yok edildiği acımasız diktatörlüklerin yıkılması alanıydı.

Bunların yerlerini, sözde sosyalist ülkelerdeki yeni siyasi düzenin en kötü

örneklerinden, Orta ve Doğu Avrupa modellerinden bazen oralardan ithal edilen

uzmanların yönetimiyle taklit edilen çeşitli totaliter diktatörlükler

aldı. Ekonomik politikalar başarılı olamadıkları halde, hızlı bir ekonomik ve

daha hızlı bir toplumsal ve kültürel değişim dönemi yaşandı. Siyasi açıdan en

aza inen Batı etkisi, başka açılardan artıyordu.

En maddi, en kalıcı ama en az fark edilen Batı etkisi, çoğu eski Avrupalı

yöneticiler ya da imtiyaz sahipleri tarafından yapılan modern devlet ve şehir

hizmetleri alanlarında görülmüştür. Bu alanda modernleştirme süreçleri tersine

çevrilmemiş ya da saptırılmamıştır. Telefon, televizyon, araba, uçak, top ve tank

top gibi Batılı olan ya da icatlarını kolaylaştıran Batılı felsefelerle ilgili alanlarda

da bir engelleme olmamıştır.

Daha şaşırtıcı olanı da, Batı aleyhtarı olduklarını belirten devletlerin Batı’nın

anayasa ve yasama meclisleri gibi siyasi mekanizmalarını korumalarıdır. Gerçek

İslam devletini kurduğunu iddia eden İran İslam Cumhuriyeti, bunu İslam

doktrini ve tarihinde benzeri olmayan bir biçimde yazılı bir anayasa ve seçilmiş

bir parlamentoyla yapmıştır.

Bölgedeki Batılı siyasi düşüncelerinin en kalıcı ve güçlü olanının devrim

düşüncesi olduğu söylenebilir. Müslüman Ortadoğu’nun tarihinde, başka

toplumlarda olduğu gibi, hükümetlerin komplolar ya da isyanlarla devrilmesine

ilişkin pek çok örnek vardır. Eski bir İslami gelenek de liderlerin siyasi ve

toplumsal sistemdeki kutsal görevlerinin uranlığı yıkarak yerine adaleti getirmek

olduğuna inanmaktır. Hükümdara karşı gerekli saygının sınırlarını belirleyen

İslam hukuku ve gelenekleri, bir hükümdarın tebaasının bağlılığını kaybettiği ve

yasal olarak tahtından indirilmesi gereken durumları çok dikkatle ele alarak

tartışmaya açıktır.

İslam dünyası için XVI. yy Hollandası’nda, XVII. yy İngilteresi’nde ve

XVIII. yy Amerika ve Fransası’nda ortaya çıkan devrim düşüncesi çok yabancı

ve yeniydi. 1905 yılında İran’daki meşrutiyetçilerin ve 1908 yılında da Osmanlı

İmparatorluğu’ndaki Jöntürkler’in kendilerine özgü devrimleri Ortadoğu’da

gerçekleşen ilk devrimler olmuştur. Bunlardan sonra da pek çok devrim

gerçekleşmiştir. XX. yy’ın son 10 yılında bölgedeki devletlerin önemli bir

çoğunluğu daha öncekilerin şiddet yoluyla yerlerinden atıldıkları rejimlerle

yönetilmişlerdir. İlk başlarda yabancı efendilere karşı bir milli mücadele

verilmiş, sonraları da genellikle askerlerin, hizmet ettikleri orduların

hükümdarlarını devirmeleriyle gerçekleşen rejim değişiklikleri olmuştur. Bütün

bunlar aynı heyecanla, zamanla Ortadoğu’da bir hükümetin meşruluğuna ilişkin

olarak en yaygın kabul gören sıfat olan “devrimci” unvanında iddia sahibi

olmuşlardır.

Rejim değişikliği, bazı durumlarda toplumun daha derin hareketlerinden, en

üst konumdakileri değiştirmenin ötesinde, çok daha derin nedenlerden ve çok

daha büyük sonuçlara neden olarak yapılmıştır. 1979 yılındaki İran İslam

Devrimi bunlardan biridir. Bu devrim, şekli, kökenleri ve kaderi

açısından Fransız ve özellikle de Rus devrimleriyle kıyaslanabilir.

İran’da gerçekleşenler klasik-anlamda bir devrim gibi görülebilir. Hal-kın

katılımıyla bir kitle hareketinin siyasi ve ekonomik gücü değiştirmesi ve büyük

bir toplumsal değişim sürecini başlatması, daha doğrusu devam ettirmesi söz

konusudur.

Fransa’da Bourbonlar ve Rusya’da Romanovlar dönemlerindeki gibi büyük

bir değişim süreci İran’da da Pehleviler döneminde başlamış bulunuyordu. Bunu

sürdürebilmek için siyasi güçte bir değişiklik olması gerekiyordu. İran

devriminde de başka yerlerdeki devrimlerde olduğu gibi değişim sürecinin

sapması ve durması olasılık dahilindeydi. Farklı ve kimi zaman çelişkili

açılardan bakan kimi İranlılar, bunun daha ilk aşamada gerçekleştiğini ileri

sürmüşlerdir. Devrimci rejim, iktidarı elde ettikçe onların bu görüşlerine

katılanların sayısı artmıştır.

İran'daki devrim, devrim adı verilen önceki süreçlerin aksine, Islami Devrim

adını almıştır. Devrimin Paris ve Petrograd örneklerini önemsemeyen liderleri,

tıpkı sağdakiler gibi Avrupa'nın sol ideolojilerini kendilerine karşı mücadele

sürdürdükleri kafir düşmanın bir parçası gibi görüyorlardı. Onlarınki farklı bir

toplumdu, farklı bir kitaba dayanıyordu ve farklı tarihi anılarla biçimlenmişti.

Yalnızca onların mücadele için kitleleri seferber edecek gücü olduğu için

devrimin sembolleri ve sloganları İslami’ydi.

İslamiyet sembol ve sloganlardan ibaret değildi ve devrimci liderler ile

sözcülerinin yorumlayışlarına göre de varılacak hedefleri belirliyor, en az o

kadar önemli bir konu olarak mücadele edilecek düşmanları tanımlıyordu.

Bunlar, ülke dışında kafirler, ülke içinde mürtetler olmak üzere tarihten,

hukuktan ve geleneklerden tanıdık kişilerdi. Devrimcilere göre “mürtet” onların

gerçek İslam yorumlarına inanmayan, kafir ve yabancı yöntemleri ithal ederek

İslam toplumunu ve onun içinde yaşadığı hukuk ve inancı yıkan tüm

Müslümanlar ve özellikle de Müslüman hükümdarlardı. İran’daki İslam

devriminin ve bu tür hareketlerin yerleşeceği başka ülkelerdeki amacı,

Müslüman ülkelere ve halklara yabana hâkimiyetindeyken zorla kabul ettirilen

tüm yabancı ve kafir birikimleri yok etmek ve gerçek ilahi kudretin İslâmî

düzenini getirmekti.

Ne var ki İran’da ve başka yerlerdeki bu devrimcilerin geçmişlerinin

incelenmesi sonucunda elde edilenler, onların Batı’yı ve Batı’nın sunduklarını

reddederken, propagandalarında ki gibi geniş kapsamlı ve ayrım gözetmez

olmadıklarını ve dinsizlerin ülkelerinden gelen bazı şeylerin iyi karşılanmaya

devam edildiğini ortaya koymaktadır.

Bunlardan bazıları çok belirgindir. İran’daki İslam devrimi elektronik

çağdaki ilk gerçek modem devrimdir. Humeyni milyonlarca v atandaşına sesini

kasetlerle ülke dışından gönderen ilk karizmâtik hatiptir. Aynı zamanda sürgünde

olup da yurdundaki taraftarlarına Şah’ın İran’da gerçekleştirdiği otomatik telefon

sistemiyle ulaşan ilk sürgün liderdi. (Ama bunu ilk sürgün yeri olan Irak’tan

değil, daha sonra Fransa’dan yapabilmiştir.) İran devrim liderleri resmi ve iç

savaşlarda Batı’nın ya da Batı taklitçilerinin silahlarını kullanmışlar, ayrıca

internet ve uydu anteni gibi yine Batı’nın hediyesi olan silahlan da

ellerinin altında bulundurmuşlardır.

İran’daki devrimci rejim Avrupa’dan başka bir alanı daha ödünç almıştır.

Sembolleri Avrupalı’dan çok İslami olmakla birlikte, yöntemleri ve tarzları

İslami olmaktan çok Avrupalı’dır. İdeolojik açıdan düşman kabul edilen pek çok

kişinin acilen yargılanarak idam edilmesi, özel mülkiyete büyük oranda

el konulması, yüz binlerce erkek ve kadının sürgün edilmesi, iktidarın

pekiştirilmesi için uygulanan şiddet, endoktrinasyon ve baskı, Hz. Muhammed

ve Hz. Ali örneklerinden çok Robespieıre ve Stalin örneklerine çok yakındır.

İslami olmayan bu yöntemler, tam anlamıyla devrimcidir.

İran devrimcileri de Ruslar ve Fransızlar gibi kendi ülkelerine olduğu kadar

diğer ülkelere de hitap etmişler ve devrimleriyle aynı kültüre sahip ülkelerde de

büyük bir hayranlık yaratmışlardır. Doğal olarak bu hayranlık Güney

Lübnan’daki Şiiler arasında ve Sünni komşuları arasında zayıf durumda kalan

bazı Körfez devletlerinde çok daha fazla olmuştur. Hatta bir süre Müslüman

dünyasında Şiiliğin neredeyse hiç bilinmediği bölgelerinde de büyük güç

kazanmıştır. Mezhep farklılığı önemli olmadığı için Humeyni bir Şii ya da bir

İranlı olarak değil bir İslami devrim lideri olarak görülmüştür. Zamanında Paris

ve Petrograd’daki gelişmelere ilahi bir heyecanla tepki gösteren genç Batılı

radikallerin yaptığı gibi, İslam dünyasının her köşesinden milyonlarca genç,

genç olmayan, erkek, kadın da aynı heyecanla, sonsuz umutla, her türlü dehşeti

mazur görme ve bağışlama isteğiyle, gelecek için endişeli sorulan sorarak İslami

devrimin çağrısına koşmuşlardır.

İran devrimin ardından zor yıllar yaşamıştır. Halk iç çatışmalar ve baskı,

yabana savaşlar, giderek artan ekonomik kriz yüzünden çok acı çekmiştir. Başka

devrimlerdeki gibi, bazen aşırılıkçılar ve ılımlılar, başka bir deyişle ideologlar ve

pragmatikler olarak tanımlanan rakip fraksiyonlar birbirleriyle sürekli

çatışmalardır. Tüm bunlar ve başka değişiklikler nedeniyle İran tarzı İslami

devrim ideali, çekiciliğinin tamamını olmasa da birazını yitirmiştir. Başka

Müslüman ülkelerde ortaya çıkan ve ondan ilham alan,, etkilenen ya da ona

paralel giden İslami devrim hareketleri de oralarda iktidar için ciddi, bazen de

başarılı rakipler olmuşlardır.

Tüm bu devrimci rejimlerin, monarşilerin ve geleneksel rejimlerin ortak

yanlan, modernleşmenin onlara sunduğu siyasi mekanizmaları ve ekonomik

faydaları korumaları ve kullanmaları olmuştur. İstenmeyen şey ekonomik

mekanizmanın yabancı kökeni değil, mekanizmanın yabancılar tarafından

kontrolü ve sömürülmesi olmuştur.

Ortadoğu rekabetinde, Sovyetler ve ABD de onlardan önceki İngilizler ve

Fransızlar gibi, kendi imajlarında devlet ve toplumlar oluşturmak istemişlerdi.

Ancak bu hiç de kolay değildi. Otoriter bir devleti desteklemek bir sorun

olmayabilirdi, ama bir İslam ülkesinde Marksist, sosyalist bir rejim

yaratmak oldukça zor, Liberal bir demokrasi yaratmaksa fazlasıyla zordu. Öte

yandan demokrasilerin yaratılması kadar yıkılması da zordur. Uzun vadede bu

durum bölge içinde ve dışındaki demokrasilere yarar sağlarken, onların otoriter

düşmanlarına da zarar vermiştir.

Sonuç olarak büyük güçlüklerle elde edilen bağımsızlığın kullanılması ve

insanların kaderlerinin iyileştirilmesi konularında temel iki ideolojik görüş

oluştu: Demokrasi ve İslamiyet. İkisi de çeşitli ve rekabetçi şekillerde

uygulandılar. Müslümanların kopya ya da taklitle kullandıkları çeşitli ithal

yöntemlerin tümü açık bir başarısızlığa uğrayınca, zarardan başka bir

şey getirmeyen yabancıların ve kafirlerin bu yöntemleriyle ilgili tartışmalar güç

kazandı. Müslümanların İslam dinine ve hukukuna dönmeleri, devlet ve toplumu

yabancı birikimlerden arındırarak özbenliklerine kavuşmaları ve gerçek bir

İslâmî düzen yaratmaları çözüm olarak görüldü.

Diğer seçenek demokrasiydi. Ancak barış zamanlarında uygulanan yalnızca

en üst düzeydeki küçük bir grubun yönettiği Batı demokrasisinin taklidi yerine,

köyden en tepeye dek kamu yaşamının her düzeyinde özgür kurumlanyla gerçek

demokrasinin uygulanmasıydı. Demokratlarla köktendinciler muhalefetteyse,

köktendinciler çok daha avantajlıydılar. Çok despot olsa da hiçbir hükümetin

tamamen kontrol edemeyeceği ve başka hiçbir grubun rakip olamayacağı

camilerde ve vaazlarda gerçekleştirdikleri bir toplantı ve iletişim ağları vardı.

Zaman zaman despot bir rejim tarafından rakip muhalefet ortadan kaldırılarak

köktendincilerin yolu açılmıştır. Köktendinciler dışında toplumdaki tek bir grup,

bağımsız eylem yapacak birlik, yapı ve olanağa sahip ve bölgedeki siyasi

değişimin diğer büyük motoru olan ordudur. Ordu, çeşitli zaman ve zeminlerde,

Sudan’daki gibi köktendincilik, Türkiye’deki gibi demokrasi için harekete

geçmiştir.

Gerek demokratik gerek de İslami çözümlerin savunucularının kendi

içlerinde de büyük ayrılıkları, hatta zıt düşünceleri vardır. Müslümanlar içinde

aktif ve önemli bir azınlık olan islami köktendinciler için yalnızca iktidara gelme

aracı olması dışında demokrasi gerekli değildir. Demokratlar içinde militan

laikler de İslamiyet’in bir devletin kamu yaşamında oynadığı geleneksel role son

verme ya da en azından azaltma isteklerini gizlemezler. Batı’nın din ve devlet

ayrılığı düşünceleriyle dine dayalı İslam devleti geleneği arasındaki çatışmanın

süreceği görülmektedir.

İslam ülkelerinde yaşanan uzun özgürlük döneminin kadınlar ve erkekler

üzerinde silinemeyecek derin etkileri olmuştur. Geri dönüşler olsa da Avrupa

tarzı demokrasi İslam topraklarında henüz ölmemiştir ve yeniden canlanma

işaretleri görülmektedir. Parlamenter ve anayasal sistemlerin etkin

olmaya başladığı ülkeler bulunmaktadır. Aynca henüz daha küçük olsa da

ekonomik olduğu kadar siyasi liberalleşmeye doğru adımlar atan ülkeler de

vardır.

En militan ve radikal kesimlerin ya fark edemedikleri ya da kabul etmek

istemedikleri Avrupa yöntemlerinin getirilmesi ve kabullenilmesi toplumsal ve

kültürel yaşamda çok ileri gitmiş ve ısrarla varlığım korumuştur. Geleneksel

sanat ilk değişikliklere sahne olmuştur. Kitaplardaki eski minyatür ve

binalardaki eski süsleme gelenekleri XVIII.yy sonlarına doğru yok olmaya

başlamıştı. Bunların yerini XIX.yy’da Batılılaşmış ülkelerde başlarda Avrupa

örneklerinden etkilenen, sonra da onların hâkimiyetine giren örnekler almıştır.

Eski minyatür ve hat sanatları bir dönem daha sürmüş olmasına karşın, birkaç

istisna hariç, özgünlüklerini ve prestijlerini kaybetmişlerdi. Sanatsal

anlamda toplumun kendini anlatma şekli olarak bunların yerine tuvale yağlı

boyayla çizen Avrupa stili ressamlar geçmiştir. Mimari, cami mimarisi bile, Batı

teknikleriyle birlikte Batı sanat akımlarına da uyum göstermiştir; bazı geleneksel

İslami örneklere dönme çabaları da bilinçli bir neo-klasisizm formunu almıştır.

Heykel, İslami sanatsal normların değişmediği ve İslamiyet’in resim yasağının

ihlali olarak görülen tek alan olmuştur. İran’da Şah ve Türkiye’de Atatürk gibi

laik modem liderlere karşı olan suçlamalardan biri kendi heykellerini

diktirmeleri olmuş ve bu putperestlik olarak görülmüştür.

Edebiyatta da sanattakinden daha yavaş ve geç bir Batılılaşmadan olmuştur.

Geleneksel edebi biçimler, XIX. yy ortalarından sonra belirli kesimler dışmda

bırakılmıştır. Yerlerini Batı’dan gelen yeni biçimler ve düşünceler alarak,

geleneksel masal ve öykünün yerine roman ve öykü geçmiş; denemeler ve

gazete makaleleri ortaya çıkmış; modem şiir yeni konular ve biçimlerle tüm halk

katmanlarına yayılmıştır. Bölgedeki ülkelerin tümünde Modem edebiyatın

yazıldığı dil bile, Batı etkisiyle geri dönülemez, ve yaygın bir biçimde

değişmiştir.

Avrupa sanat müziğinin etkisinin hâlâ çok az görüldüğü müzik alanı en az

değişiklik olan alandır. Avrupa etkisinin daha derin ve uzun süreli olduğu

Türkiye’de, uluslararası ün kazanmış yetenekli sanatçılar ve Avrupa tarzında

besteciler yetişmiştir. Batı’mn kültürel bir parçası haline gelen İsrail’deki

şehirler gibi, Ankara ve İstanbul da uluslararası konser şehirleri olmuştur. Aynca

bu şehirlerde konserleri doldurup taşıracak ölçüde çok ve sadık dinleyici kitleleri

bulunmaktadır.Ortadoğu’da diğer yerlerde Batı müziği besteleyen, çalan ve

dinleyenler henüz sayıca çok azdır. Müzik hâlâ çeşidi geleneksel biçimleriyle en

yüksek düzeyde bestelenmeye, çalınmaya ve halkın büyük çoğunluğu tarafından

kabul ve takdir görmeye devam etmektedir. Son zamanlarda Batı müziğinin

popüler türlerine karşı görülen ilgi, daha çok büyük şehirlerdeki küçük gruplar

arasında kalmıştır. Bir kültürün en derin ve mahrem ifadesi olan müziğin yabancı

etkilere en kapalı kültür alanı olması çok normaldir.

Kıyafet, Avrupa etkisinin çok açık bir şekilde gözlendiği bir alan olmuştur.

Müslüman ordular tarafından modem silahların ve donanımın kullanılması bir

ihtiyaç olabilir. Aynca savaşta kafir düşmana karşı zafer kazanmak üzere onu

taklit etmenin hukuka uygun olduğuyla ilgili hadisler de bulunmaktadır. Ama

kafirin kıyafetini taklit etmek çok farklıdır ve hem sembolik, hem kültürel, hem

de dini bir önem taşır.

XIX. yy’da Osmanlılar subay ve askerleri için Avrupa tarzı üniformaları,

atları için Avrupa koşumlarını kullanmışlar, başka Müslüman devletler de onları

izlemişlerdir. Batıklaşmayan tek şey başlıklar olmuştur ki bunun da nedeni

önemlidir. Türkiye’de İslami tutuculuğun bu son kalesi, Kemalist devrimle

düşmüştür. Avrupa tipi şapka ve kepler, Türk ordusu ile halkı tarafından

kullanılmaya başlamış ve bir süre sonra da Müslüman devletlerinin neredeyse

hepsinde tüm halk ve sonra da ordular tarafından benimsenmiştir.

Kadınların durumu daha farklıydı. XIX. yy’da ve XX. yy başlarında kadın

kıyafetinin Batılılaşması çok yavaş, çok geç ve çok sınırlı olmuştur. Bu değişim

güçlü bir direnişle karşılaşmış ve nüfusun çok daha küçük bir kısmını

ilgilendirmiştir. Toplumun çeşitli katmanlarında erkeklerin Batılı kıyafetleri

normal görülürken, kadınlar henüz geleneksel kıyafetleri içindeydiler. XX. yy

ortalarında önce modernleşmiş zengin sınıflar, sonra çalışan kadınlar ve

öğrenciler arasında Batılı kıyafetleri giyen kadın sayısında artış oldu. Bu

değişimin tersine dönerek erkeklerden çok kadınların geleneksel kıyafetlerine

dönmeleri İslami canlanmanın dikkat çekici sonuçlarından biridir.

Kadınların durumundaki değişim, Batılı etkisi ya da örneğine dayalı

değişikliklerin hepsinin en büyüğü ve en uzun vadelisi olmuştur. Cariyelik,

köleliğin kaldırılmasıyla birlikte kanun dışı olmuş, bazı yerlerde bir süre daha

sürse de, kabul edilirliği ve yaygınlığı sona ermiştir. Çok eşlilik başta Türkiye,

Tunus ve şahın devrilişine kadar İran olmak üzere birkaç ülkede yasaklanmıştır.

Müslüman devletlerin çoğunluğunda yasal olmaya devam etse de, bazı hukuki

ve başka sınırlamalar getirilmiştir. Çok eşlilik, Şehirli orta ve üst sınıflar

arasında toplumsal olarak kabul edilemez olmuş; şehirli alt sınıflarda ise zaten

ekonomik nedenlerle hiç olmamıştı.

Ekonomik gereksinim kadınların özgürlüğünde önemli bir noktaydı. îlk

çağlardan itibaren iş gücünün bir parçası olan köylü kadınlar ve şehirli

hemcinslerine yasaklanmış bazı toplumsal özgürlüklere sahiptiler. Ekonomik

modernleşmeyle kadının el emeğine gereksinim ortaya çıkmış, modern savaşlar

için yapılan seferberlikle bu gereksinin artmıştır. Bu durum, özellikle Osmanlı

İmparatorluğu’nda, I. Dünya Savaşı’nda erkek nüfusun büyük çoğunluğu askere

alındığında önem kazanmıştır İki dünya savaşı arasındaki döneme ve sonrasına

kadar uzanmış olan kadınların ekonomiye katılması ve neden olduğu toplumsal

değişiklikler kadınlar lehine bazı hukuksal değişikliklere de yol açmıştır. Bu

değişiklikler toplumsal yaşamı ve aile yaşamını da etkilemiştir. Kadınların

eğitiminde de önemli gelişmeler olmuş, 1970-80'li yıllarda pek çok kadın

üniversitelere yazılarak öncelikle, “kadın meslekleri” olarak tanımlanan

hemşirelik ve öğretmenlik eğitimi almaya başlamışlar, sonra da başka fakültelere

ve mesleklere girmişlerdir, İran’da bile kadın hastalar için kadın doktorlar, daha

önemlisi de kadın parlamenterler bulunmaktadır.

Bazı militanlar, kadınların geleneksel mesleklere girmelerine bile tepki

göstermişlerdir. Humeyni, kadınların erkek çocuklara öğretmenlik yapmasının

mutlaka ahlaksızlıkla sonuçlanacağını büyük bir öfkeyle ifade etmiştir.

Parlamenter rejimlerin olduğu ülkelerde kadınların siyasi özgürlüklerinde

önemli gelişmeler olmuştur. Bu, ordu ya da parti denetimindeki diktatörlükte,

pek de önemli değildir, ikisi de büyük çoğunlukla erkeklerden oluşur. Batılılar

kadınların özgür olmasının liberalleşmenin bir parçası olduğunu ve kadınların

durumunun otokratik rejimlere oranla liberal rejimlerde daha iyi olacağını

düşünmüşlerdir. Bu varsayım şüpheli ve genel olarak yanlıştır. Irak ve Güney

Yemen, Arap ülkeleri arasında kadınların en çok hukuksal özgürlüğe sahip

oldukları yerlerdir ve ikisinin rejimi de baskıcıdır. Mısır, Arap ülkelerinin en

açık ve en hoşgörülü ülkesi olduğu halde, orada kadın haklan çok gerilerde

kalmıştır. Bu tür toplumlarda büyük bir bölümü erkek ve muhafazakâr olan

kamuoyu değişikliğe karşı koymaktadır. İran gibi köktendincilikle yönetilen ya

da köktendincilerin etkin oldukları ülkelerde kadın hakları konusunda çok

önemli gerilemeler olmaktadır. Köktendincilerin başlıca şikâyetlerinden biri olan

kadınların özgürlüğüdür ve geri alınması programlarının en başında yer

almaktadır.

Öte yandan geri dönülmez değişikliklerin olduğu çok açık ortadadır. Şeriatı

yeniden getireceklerini ileri sürenler dahi cariyeliği yasallaştıramayacaklardır.

Ortadoğu şehirlerindeki eğitimli sınıflar arasında çok eşlilik olasılığı fazla

değildir. Kadınların eğitiminde köktendinci etkiler ve yöneticiler

tarafından önemli değişiklikler yapılmış olmakla birlikte, kadınlar eski cahil

hallerine getirilememiştir ve bu da pek mümkün değildir. İslam ülkelerinde de

Avrupa ve Amerika’daki gibi kendi kurtuluştan için çalışan ve seslerini

duyurmaya çalışan kadınlar bulunmaktadır. İslam topraklarında Batı eğitimi

almış çok sayıda kadın yaşamaktadır ve onların önemli etkileri görülmeye

başlanmıştır. Nüfusun dışlanmış yarısının katkılarıyla İslam kamu yaşamı daha

zengin olacaktır.

Halk arasında kendilerinden önceki ve sonraki toplumsal, hukuksal ve

kültürel değişiklikler çok farklı tepkiler yaratmıştır. Tüm bu gelişmeler pek çok

kadın için kurtuluş ve fırsat olmuş; pek çok erkek için gizli olan bir dünyanın

yolu açılmıştır. Batı etkisi bazı yerlerde hayal edilemeyecek ölçüde

servet sağlamıştır. Batı teknolojisi ve Batı tarzı ticaret para kazanmanın yeni

kapılarını açarken, Batı tüketim kültürü de bu paranın harcanacağı yeni yolları

açmıştır.

Modernleşme, kimilerine göre de Batılılaşma, fakir ile zengin arasındaki

uçurumu iyice büyütmüş, bu uçurumu gözle görülür, elle tutulur yapmıştır. Arap

yarımadası dışındaki pek çok yerde artık zenginlerin kıyafetleri, yiyecekleri

farklıdır ve halkın modernleşmemiş kitlesinden farklı toplumsal kurallar

çerçevesinde yaşamaktadırlar. Başta televizyon olmak üzere Batılı iletişim

araçları, fakirlerin kendileriyle zenginler arasındaki farkı ve daha da önemlisi

neleri kaçırdıklarım görmelerini sağlamaktadır.

Bazı ülkelerin akıllı ve ılımlı hükümetleri bu hızlı değişim döneminde

yaşanan kaçınılmaz huzursuzluk ve sancıyı daha aza indirebilmişlerdir.

Bazılarında da otokratik rejimlerin ekonomik yanlışlıkları yüzünden durum daha

da kötü olmuştur. Hızla artan nüfusa karşılık ülkedeki besin kaynaklarında

paralel bir artışın olmaması gibi ciddi sorunlar ortaya çıkmıştır. Bazı ülkelerin

ellerinde bulunan önemli kaynaklar da boşa harcanmıştır. Ekonomik sıkıntıların

büyük bir bölümü, ülkede düzeni korumak, ülke dışında da olası düşmanlardan

korunmak için askeriye ve güvenliğe yapılan çok miktardaki harcamalardan

kaynaklanmıştır. Ne var ki her şey bu harcamalarla açıklanamaz. Bir Fransız

haber dergisinde röportaj yapılan bir Cezayirli şunları söylemiştir: “Eskiden

Cezayir Roma'nın tahıl ambarıydı ama artık ekmeklik buğdayı ithal etmek

zorunda. Bahçeler ve sürüler ülkesi ama et ve meyve ithal etmek zorunda. Doğal

gaz ve petrol yönünden zengin ama milyarlarca dolar dış borcu ve milyonlarca

işsizi var.” Ve bu durumun 30 yıllık kötü yönetimin sonucu olduğunu da

eklemiştir.

Cezayir’in petrol geliri az ve nüfusu çoktur. Öte yandan gelirleri büyük,

nüfusları küçük olan ülkeler de ekonomilerini altüst etmişler ve halklarını

fakirleştirmişlerdir. Petrol yatakları olan ülkeler uzun vadede bundan hem yarar

hem de zarar görebilirler. Petrol gelirleri siyasi olarak otokratik hükümetli

devletleri mali baskılardan kurtarıp güçlendirirler. Oysa başka ülkelerde aynı

mali baskılar hükümetleri demokratikleşmeye zorlarlar. Bu ülkeler, petrol

zenginlikleri yüzünden tehlikeli bir şekilde dünyadaki petrol fiyatı

dalgalanmaları ve petrol dışı enerji kaynaklan gibi, denetimleri dışındaki

etkenlere maruz kalmaktadırlar. Ortadoğu’nun baskılarından ve kararsızlığından

kaçmak isteyenler, Ortadoğu’dan başka yerlerde de petrol olmasını ve petrolden

başka enerji kaynakları bulunmasını çözüm olarak görmektedirler.

Ortadoğu XX.yy’ın son on yılında iki büyük krizle karşılaşmıştır. Bunlardan

biri ekonomik ve toplumsaldır; ekonomik yoksunluğun yol açtığı zorluklar ve

bunların toplumsal sonuçlandır. İkincisi siyasi ve toplumsaldır: Uyumun, bir

devletin işlerliğini sağlayan ve otokratik bir yönetimde bile toplumun onlar

olmadan işlevini göremeyeceği kabul edilmiş kuralların ve ilkelerin

bozulmasıdır. Uyum kaybının sonuçlan ve yeni bir uyum yaratmanın zorluk ve

tehlikeleri için Sovyetler Birliği’nin dağılması iyi bir örnektir.

Ortadoğu devletleri ve halkları XX. yy’ın son on yılında bu sorunları,

çözmek için yalnız kalmışlardır. Artık yabancı devletler bölgenin işlerine

karışmıyor, hatta aşırı bir isteksizlik gösteriyorlardı. Avrupa, Amerika ve

Uzakdoğu ülkeleri gibi dış dünya devletleri Ortadoğu ile üç konuda ilgiliydiler:

Enerji gereksinimleri için kaynak; mal ve hizmetleri için zengin ve genişleyen

bir pazar ve bu ikisini güvenceye almak için görünüşte de olsa, uluslararası

hukuk ve düzenin sağlanması.

Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i işgal ve ilhakı ile Suudi Arabistan ve diğer

Körfez ülkelerine karşı oluşturduğu tehdit, dış askeri müdahaleyi kışkırtmış ve

en üst noktasına ulaştırmıştı. Çünkü dış dünya açısından iki tehdit söz

konusuydu. İlk tehdit, bölgenin petrol kaynaklarının, daha doğrusu dünya petrol

kaynaklarının büyük bir bölümünün saldırgan bir diktatörün tekelci kontrolüne

girmesi; İkincisi de II. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan uluslararası düzene

dönülmesiydi. İlk kez Birleşmiş Milletler’in bir üyesi başka bir ülkenin işgaline

uğruyordu.

Saddam Hüseyin’e göz yumulması, çok güçsüzleşmiş durumdaki Birleşmiş

Milletler’in eski Milletler Cemiyeti’nin kaderini paylaşması ve dünyanın şiddet

taraftarlarına bırakılması anlamına gelecekti.

Bölgenin içinden ve dışından büyük güçler, Saddam Hüseyin’i Kuveyt’ten

çıkarmak için birleşerek onun kazanmasına izin vermediler. Öte yandan Saddam

Hüseyin, Irak’tan değil Kuveyt’ten çıkarılmış, ülkesindeki hükümet biçimine

devam etmesine izin verilmişti. Verilen mesaj açıktı.Iraklılar eğer istiyorlarsa

yeni ve farklı bir hükümeti kendileri yaratmak zorundaydılar, onlar adına bunu

başkası yapmayacaktı.

XX.yy’ın son on yılında dış güçler, daha çok kendi çıkarlarını gözetmek,

yani pazarlarını ve petrolü ve Birleşmiş Milletlerin temel kurâllarına gereken

saygıyı elde etmek, uluslararası toplumun çıkarlarını savunmak için hareket

edecekleri mesajını veriyorlardı. Diğer taraftan Ortadoğu’da iki yüzyıldan beri

ilk defa halklar ve hükümetler kendi kaderlerini belirleyeceklerdi. İsterlerse

beraber yeni bölgesel devletler kurabilirler ya da bölge hakimiyeti için rekabete

girebilirlerdi. Belki de Yugoslavya ve Somali gibi bölünerek bir kaosa

girebilirlerdi; aslında bölgede dini görevleri ve milli haklan olduğuna

inandıklarından ödün vermektense bu yolu tercih edeceklerini açıkça ifade etmiş

hareketler ve kişiler vardı. Lübnan’da iç savaş sırasında yaşananlar tüm bölge

için bir örnek teşkil edebilir. Tıpkı geçmişteki gibi yeni bir Haçlı Seferi

yaratacak yeni bir cihad başlatabilirler. Belki de kendileriyle, komşularıyla ve dış

dünya ile bir barış yapmak için birleşerek daha tatmin edici, zengin ve özgür bir

yaşam için maddi kaynaklarıyla birlikte manevi kaynaklarını da paylaşabilirler.

Modem çağların bu zor döneminde, Ortadoğu halkları ve devletleri en doğru

kararı ancak kendileri verecektir.

NOTLAR

GİRİŞ

1. Kâtip Çelebi, Mizan Al-Haqq (İstanbul, Hicri 1290), sf. 42-43.

İngilizcesi G. L. Lewis, The Balance Of Truth (Londra, 1957), sf. 56.

2. Abu Abdallah Muhammad’ 'Abd Al-Wahhab, RihlaîAl-Wazirfi

îftikak Al-Asir, Ed. A. Bustani (Tangier, 1940), sf. 67.

3.. Takvim-t Veka'i, I Jumada 11247/14 Mayıs 1832.

4. Mehmed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. Ebüzziya (İstanbul,

Hicri 1306), sf. 139-146.

1. BÖLÜM Hıristiyanlık Öncesi

1. Sabbath 33b; Bkz. The Babylonian Talmud: Seder Mo’ed, Çev. I. Epstein (Londra, 1930), cilt. I, sf. 156.

2. BÖLÜM İslamiyet Öncesi

1. Ammianus Marcetlinus, Çev. John C. Rolfe (Cambridge, Mass.r

Loeb Classical Libraıy, 1963) cilt II, sf. 375 ve cilt I, sf. 27

2. Menander, Excerpta De Legationibus, Ed. C. De Boor (Berlin,

1903), cilt I, sf. 205-206; Cambridge Medieval History, cilt IVa, sf.

479’daki çeviri.

3. BÖLÜM Kökenler

1. Al-Mas'udi, Muruj Al-Dhahab, Ed. Barbier De Meynard ve Pavet

De Courteille, Charles Pellat (Beyrut, 1970), cilt IH, sf. 76-77.

2. İbn Qutayba, 'Uyun Al-Akhbar, Ed. Ahmad Zaki Al-’Adawi

(Kahire, 1343-8/1925-30), cilt II, sf. 210; İngilizcesi Ed. ve Çev. Bemard

Lewis, İslam From The Propbet Muhammad To The Capture O/Constantinople, 2 (1974), sf. 273.

3. Al-Muqaddasi, Descriptio Imperii Moslemici, Ed. M. J. Goeje, 2.

Baskı (Leiden, 1906), sf. 159.

6. BÖLÜM Moğollar’m Ardından

1. Al-Suyuti, Hıtsn Al-Muhadara (Kahire, Hicri 1321), sf. 39.

2. C. Imber, The Ottoman Empire 1300-1481 (İstanbul, 1990), sf. 24.

3. TbeReign Of The Sultan Orchan, SecondKing Of The Turks, Translated Out Of Hojah Effendi, An Eminent Turkish Historian, By William Seaman

(bonûn, 1652), sf. 30-31.

7. BÖLÜM Barut İmparatorlukları

1- İbn Kemal, Tevârib-İÂl-t Osman VU Defter, Ed. Şerafettin Turan

(Ankara, 1957), sf. 365.

2. Kemalpashazade, Mohaczname, Ed. M. Pavet De Courteille

(Paris, 1859), sf. 97-109-

3. Rudolf Tschudi, DasAsafname Des Lutfi Pasha (Berlin, 1910), sf. 32-

33-

4. Peçevi, Tarih (İstanbul, Hicri 1283), cilt I, sf. 498-99-

5. The Turkish Letters Of Ogier Gbiselin De Busbecq, Çev. Edward Seymour Forster (Oxford, 1922), sf. 112.

6. Ed. Guglielmo Berchet, La Repubblica Di Venezia E La Persia (Torino, 1865), sf. 181; İngilizcesi A. Narrative Öfltalian Travels in Persia in The

15th and I6th Centuries (Londra, 1873), sf. 227.

7. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanh Devleti Teşkilatından

Kapıkulu Ocakları, cilt I (Ankara, 1943), sf. 306, Not l’deki alıntı.

8. Selaniki Mustafa, Tarib-i Selâniki, Ed. Mehmed İpşirli (İstanbul, 1989),

sf. 471.

9. Koçu Bey, Risale, Ed. Ali Kemali Aksüt (İstanbul, 1939), sf. 32; sonraki

alıntı sf. 45.

8. BÖLÜM Devlet

1. Ed. ve Çev. Emest Barker, Social And Political Thougbt in Byzanti-um

From Justinian I To The Last Palaeoiogos: Passages From Byzan-tine

Vvriters AndDocuments (Oxford. 1957), sf. 54-55.

2. Barker, op. cit. sf. 75-76.

3. Metin ve çeviri M. Back, Die Sassanidischen Staatsinschrlften,

Açta Iranica 18 (1978), sf. 284-85.

4. The Diıvans Of ‘Abid B. Al-Abras, Ed. ve Çev. Sir Charles Lyali OLeiden, 1913), sf. 81, sf. 64.

5- Repertoire Cbronologique D'Epigraphie Arabe, cilt I (Kahire, 1931), No.

1.

6. Al-Jahiz. Rasa'il, Ed. A. M. Harun (Kahire, 1964-65), cilt II, sf. 10-11.

7. Ibn Qutayba, op. cit. Cilt II, sf. 115.

8. Mustafa Nuri Paşa, Netaic Öl-Vukuat (İstanbul, Hicri 1327), cilt I, sf.

59.

9. Lütfi Paşa, Tevarih-i Âl-i 'Osman (İstanbul, Hicri 1341), sf.

21; Yazıcıoğlu Ali, Selçukname, Agah Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve

Sadeleşme Safhaları (Ankara, 1949), sf. 34'teki alınu.

10. ‘Abbas Iqbal, Vezarat Dar Ahd-i Salatin-i Buzurg-i Saljuqi

(Tahran, 1959), sf. 302.

11. Ibn' Al-Rawandi, Rabat-Us-Sudur, Ed. Muhammad Iqbal (Leiden,

1921), sf. 334.

12. Al-Jahshiyari, Kitab Al-Wuzam Wa‘l-Kuttab, Ed. Mustafa AlSaqqa, İbrahim Al-Abyari, ‘Abd Al-Hafiz Shalabi (Kahire, 1938), sf. 53-

13- Lütfi Paşa, Asafname, sf. 14-15-

14. Hilal Al-Şabi’, Kitab Al-Wuzara, Ed. H- F. Amedroz (Leiden-Bevnıt

1904), sf 64.

15- Al-Baladhuri, Futub Al-Buldan, Ed. M. J. Dc'Goeje (Leiden, 18b6),

cilt I, sf 263.

16- Ibn Qutayba, op. cit. cilt I, sf 2, 6, 9, 10.

9- BÖLÜM Ekonomi

1. Ibn Al-Faqih, Mukhtaşar Kitab Al-Buldan, Ed. M. J. De Goeje

(Leiden, 1885), sf 187-88.

2. Peçevi, op. cit. cilt I, sf 365.

3. Akbbar Al-Şin Wa’l-Hînd, Ed. J. Sauvaget (Paris, 1948), sf. 18.

4. Ralph sf. Hattox, Coffee and Coffeebouses: The Origins Of A

SocialBe-veragein The Medieval Near fiast(Seatde, Wash., 1985), sf. 14-

15’ten alıntı.

5. Ibn Khaldun, Al-Muc/addima, Ed. E. Quatremere (Paris, 1858), cilt I, sf.

272.

6. Jean De Thevenot, Relation D'un Voyage FaitAu Levant (Paris,

1665), A. Lovell, The Travels OfMonsieurDe Thevenot înto The Levant

(Londra, 1687), bölüm I, sf 144’ten alıntı.

7. Volney, Voyage En Egypte (Paris, 1825), ciltli, sf 254.

8. Kari Jahn, Die Frankengeschicbte Des Raşid Al-Din (Almanca

Çeviri) (Vienna, 1977), Fol. 415 V. (Farsça Metin), sf 54 (Almanca Çeviri).

9. P. Dan, Histoire De Earbarie Et De Ses Corsaires (Paris, 1637), sf.

277. Calendar Of The State Papers Relating To Ireland Of The Reign

Of Charles I, 1625-1632, Preserved in The Public Record Office, Ed. R.

P. Mahaffy (Londra, 1900), sf. 621-622.

10. BÖLÜM Seçkinler

1. Malik İbn Anas, Al-Mudaunvana Al-Kubra (Kahire, Hicri 1323),

cilt IV, sf. 13-14; ATMuıvatta’ (Kahire, Hicri 1310), 3, sf. 57, 262.

2. ‘Abd Al-Hamid, Risala ila ‘l-Kuttab, Ahmad Zaki Şafwat, famharat

Ra-Sa’ilAl-Arab (Kahire, 1356/1937), II, sf. 534; İngilizcesi Ed. ve Çev.

B. Lewis, İslam From The Propbet Muhammad To The Capture OfConstantinople (New York, 1974), cilt. I, sf 186.

3. Paul Rycaut, The History Of The Present State Of The Ottoman Empire, 4. Baskı (Londra, 1675), sf. 45.

4. Abu ‘Amr Muhammad Al-Kashshi, Ma'rifatAkbbar Al-Rijal

(Bombay, Hicri 1317), sf. 249.

5. Ibn Sama'a, Al-Iktisab Pi'l-Rizq Al-Mustatab (Kahire, 1938), sf. 16.

11. BÖLÜM Halk

1. Metin: Al-Maqrizi, Al-Khilat (Bulaq, 1270/1854), sf. 199-200;

İngilizcesi Yusuf Fadl Haşan, The Arabs And The Sudan, From Tbe Seventb

To The Early Svcteenth Century (Edinburgh, 1967), sf. 23.

2. Abu Dulaf, Qasida Sasaniyya, 17-23- satırlar; Çev. C.E. Bosworth, The

Mediaeval Islamic Undenuorld; The Banu Sasan in Arabic Soci-ety and

Literatüre (Leideıı, 1976), bölüm 2, sf. 191-92.

12. BÖLÜM Hukuk ile Din

1. Mirza Abu Talib Khan, Masir-i Talibi, Ed. H. Khadiv-Jam

(Tahran, 1974), sf. 251.

2. Al-Jahiz, Kitab Al-Hayawan (Kahire, 1938), cilt I, sf. 174.

3. Al-,Ghazali, Faysal Al-Tafriqa Bayn Al-Isiam Wa’l-Zandaqa

(Kahire, N.D.), sf. 68.

4. Ignaz Goldziher, Vorlesungen Über Den İslam (Heidelberg, 1925),

sf. 185-86’daki alıntı.

5. ‘Ali Ai-Muttaqi Al-Hindi, Kanz Al-'Ummal, bölüm I (Hyderabad

Hicri 1312), Nn. 5350, 5445, 5451, 5987.

6. Mehmed Esad, Uss-i Zafer (İstanbul, Hicri .1293), B. Lewis,

İstanbul And The Civüization Of The Ottoman Empire (Norman, Okla.,

1963), sf. 156’daki alıntı.

7. Jalal Al-t)in Rumi, Ruba ‘iyyat.

8. Jalal Al-Din Rumi, Divan-i Shams-i Tabriz. No. 31.

13. BÖLÜM Kültür

1. Mehmed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. Ebüzziya (İstanbul,

Hicri 1306), sf. 109; Fransızcası Le Paradis Des Infideles, Ed. Gilles Veinste-in

(Paris, 1981), sf. 163.

2. Abu’l-Faraj Al-Isfahani, Kitab Al-Aghani (Kahire, 1372/1953), VII,

sf. 13-14.

3. Ghars Ai-Ni’ma Al-Şabi’, Al-Hafawat Al-Nadira, Ed. Salih AlAshtar (Damascus, 1967), sf. 305-306.

4. Ibn Qutayba, op. cit. cilt II, sf. 55.

5. Anna Comnena, Alexiad, 15.1; Çev. E. R. A. Sewter (Londra, 1969),

sf. 472.

6. Tbe- 'Complete Letters Of Lady Mary Wortley Montagu, Ed. Robert

Halsband (Oxford, 1965), cilt I, sf. 338-39.

14. BÖLÜM Mücadele

1. Abu Shama, Al-Rauıdatayn Fi Akhbar Al-Daıvlatayn, Ed. M. Hilmi ■

Ahmad ve M. Mustafa Ziyada (Kahire, 1926), I/II, sf. 621-22.

2. B. lewis, The Müslim Discovery OfEurope, sf. 193’ten alıntı.

3. Sthhdar Tarihi (İstanbul, 1928), cilt II, sf. 87.

15. BÖLÜM Değişim

1. Abdülhak Adnan (Adıvar), La Science Chez Les Turcs Ottomans

(Paris, 1939), sf. 57.

2. Richard Hakluyt, The Principall Navigations Of The English

Nation, cilt V, sf. 178-83.

3. State Papers 102/61/23.

4. Letters, op. ciL cilt I, sf. 316-17.

16. BÖLÜM Etki ve Tepki

1. Ahmed Lütfi, Tarih (İstanbul, Hicri 1290-1328), cilt VIII, sf. 15-17.

17. BÖLÜM Yeni Düşünceler

1. Cavid Baysun, Tarih Dergisi 5 (1953), sf. 137-45.

2. E. De Marcere, Une Ambassade A Constantinople: La Politique Orientale De La Revolution Française (Paris, 1927) ciltli, sf. 12-14.

3. Cevdet, Vekâyi-i Devlet-i Aliye (İstanbul, 1294/1877), cilt V, sf. 130.

4. Cevdet, op. cit. cilt VI, sf. 280-81.

5. E. Z. Karal, Fransa-Mtsır Ve Ostnanh İmparatorluğu (1797-

1802) (İstanbul, 1940), sf 108; İstanbul arşivlerinden alıntı. Sir Sidney

Smith, Acre; CezzarPaşa, Ta'nkh Ahmad Basha Al-Jazzar(Beyrut, 1955),

sf. 125.

6. Cevdet, Tezakir 1-12 Ed. Cavid Baysun (Ankara, 1953), sf. 67-68.

7. Harold Temperley, EnglandAnd TheNear East: The Crimea

(Londra, 1936), sf 272'deki alıntı.

18. BÖLÜM Savaşlar

1. Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi (İstanbul, 1940), cilt I, sf. 225.

19- BÖLÜM Özgürlükler

1. Şubat 1949 İsrail-Mısır Anlaşması, Madde V, Alt Bölüm 2, Suriye ve

Ürdün Anlaşmalarıyla Benzer Hükümler.

KAYNAKÇA

İki bin yıllık Ortadoğu tarihi için hem nitelik hem de içerik açısmdan çok

çeşitli pek çok kitap yazılmıştır. Ortadoğu tarihini tamamıyla olmasa da büyük

ölçüde anlatan önemli başvuru eserleri ve kaynakçalar da bulunmaktadır. Bu

kitapta ele alman konularla ilgili önemli başvuru eserleri, özellikle yeni ve

kapsamlı çalışmalan içerecek şekilde aşağıda listelenmiştir.

1. Kaynakçalar ve El Kitapları

J. D. Pearson, Index Islamicus, 1906-1955. A Catalogue Ofarticles On Islamic Subjects In Periodicals And Other Collective Publications. Camb-ridge,

1958, I, 1956-1960 (Cambridge, 1962); II, 1961-1965 (Cambridge, 1967); m,

1966-1970 (Londra, 1972); IV, 1971-1975 (Londra, 1977); V, 1976-1980

(Londra, 1982), Quarterly Index Islamicus (Londra, 1977-). Deniş Sinor,

Introduction A l’Etude De VEurasie Centrale, Wiesbaden, 1963.

Jean Sauvaget, Introduction To The History Of The Müslim East: A

Bibliog-rapbical Guide, Berkeley & Los Angeles, 1965- (Claude Cahen,

Fransızca II. Basım)

J. D. Pearson, A Bibliograpby Of Pre-Islantic Persia, Londra, 1975.

Diana Grimwood-Jones, Derek Hopwood, J. D. Pearson, Arab Islamic

Bibliograpby: The Middle East Library Committee’s Guide, Hassocks, Süsse^

1977.

Margaret Anderson, Arabic Materials In English Translation- A

Bibliograpby Of Works From The Pre-Islamic Period To 1977, Boston, 1980.

Claude Cahen, Introduction A l’Histoire Du Monde Musulman Medieval

VII-XVSiecle: Metbodologie Et Elements De Bibliograpbie. Paris, 1982.

Wolfgang Behn, Islamic Book Reuieıv Index, Berlin/Millersport, PA, 1982-.

L. P. Elwell-Sutton, A Bibliograpbical Guide To Iran, Totowa, NY, 1983-

Jere L. Bacharach, A Middle East Studies Handbook, Seatde & Londra, 1984.

R. Stephen Humphreys, Islamic History: A Frameıvork For Enquiry,

Prince-ton, NJ, 1991.

2. Kronoloji ve Şecere

Eduard Von Zambaur, Manuel De Geneaologie Et De Cbronologie Pour

l’Histpire De l’Islam. Hanover, 1927; II. Basım, 1955.

C. E. Bosworth, The Islamic Dynasties: A Chronological And Geüealogical

Handbook. Edinburgh, 1967.

H. U. Rahman, A. Chronology Of Islamic History 570-1000 C.E., Londra,

İ989-

Robert Mantran, Les Grandes Dates De Tlslam, Paris, 1990.

3. Atlaslar

Donald Edgar Pitcher, An Historical Geograpby Of The Ottoman Empire

From The Earliest Times To The End Of The Sixteenth Century, Leiden, 1972.

Tübinger Atlas Des Vorderen Ortents, Wiesbaden, 1977-.

William C. Briçe, An Historical Atlas Of İslam, Leiden, 1981.

Jean Sellier, Andre Sellier, Atlas Des Peuples d'Orient, Moyen Orient,

Cauca-se, Asie Centmle, Paris, 1993.

4. Belgeler

Sylvia G. Haim, Ar ah Nationalism: An Antbology, Berkeley & Los

Angeles, 1962.

Charles Issawi, The Economic History Of Tbe Middle East, 1800-1914

(Chi-cago, 1966); The Economic History Of Iran, 1800-1914 (Chicago, 1970);

The Economic History Of Turkey, 1800-1914 (Chicago, 1980); The Ferti-le

Crescent, 1800-1914 (New York, 1988).

Kemal H. Karpat, Political And Social Thought İn The Contemporary

Middle East, Londra, 1968.

Lewis, Bemard, İslam, From Tbe Prophet Muhammad To The Capture Of

Constantinople, 2 Cilt, New York, 1974.

J. C. Hurewitz, The Middle East And Nortb Africa In World Politics. A

Docu-mentary Record, II. Basım, New Haven & Londra, 1975.

Andrew Rippin, Jan Knappert, Tesctual Sourcesfor The Study Of İslam,

Chicago, 1986.

Norman Stillman, The Jews OfArab Lands (Philadelphia, 1979); The Jews

Of Arab Lands In Modern Times (Philadelphia, 1991).

5. Ansiklopediler

The Encyclopedia Of İslam, Leiden, 1954-,

Encyclopedia Iranica, Ehsan Yarshater. Londra & Boston, 1982-.

The Cambridge Encyclopedia Of The Middle East And Nortb Africa,

Camb-ridge & New York, 1988.

The Oxford Dictionary OfByzantium, New York, 1991-

TAKVİM HAKKINDA

Kronolojide yer alan tarihler başlangıcı Hz. İsa’nın doğumu olan miladi

takvime göredir. 1582 yılında Papa XIII. Gregor’un hazırladığı Gregoryen adlı

takvim, tarihin çeşitli dönemlerinde, dünyanın çeşitli yerlerinde kullanılmıştır.

Modern çağlara gelene dek Doğu kiliselerinin çoğunluğu ve Ortodoks

Hıristiyanlar tarafından eski Julien takvimi kullanılmıştır; halen de dini takvim

olarak kullanılmaktadır. Gregoryen takvimin 7 Ocak günü Ortodoks Noeli’dir.

Ortadoğu’da, İslamiyet’in doğuşundan itibaren büyük çoğunlukla Müslüman

takvimi yani hicri takvim kullanılmıştır. Müslüman takviminin başlangıcı, Hz.

Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretinin tarihi olan 16 Temmuz 622’dir.

Hicri takvim 10 ay 354 gündür. Hicri takvimde güneş yılına uygun bir düzeltme

yapılmadığı için aylar mevsimlere uygun değildir. Hac ve Ramazan orucu gibi

önemli dini günler güneş yılma göre değişir. Yaklaşık olarak 103 Hicri yılı, 100

Gregoryen yılıdır.

Ay hesabına dayanana Hicri takvim idari ve mali amaçlara uygun

olmadığından, Müslüman devletler, ilk dönemlerinden itibaren Hicri yılda,

Hıristiyan, İran ve başka takvimlere uyacak düzenlemelere gitmişlerdir.

Aşağıdakiler başlıca düzenlemeler olmuştur:

1- Türk Mali Yılı Maliye:

Hicri tarihi güneş yılı ile birleştiren eski mali takvimlerden uyarlamadır. İlk

kez 1789 yılında, Osmanlı gelirler idaresinde kullanılmıştır.

2- İran Güneş Yılı.

İlk kez 1925 yılında kullanılmıştır. Hicret ile başlar ancak güneş yılına göre

hesaplanır. İran güneş yılını Gregoryen îakvimi-ne uygun hale getirmek için

hesaplama; 1 Ocak - 21 Mart tarihlerine 622 ve 21 Mart - 31 Aralık tarihlerine

621 eklenerek yapılır. Mart’ın 3- haftasına denk gelen 1 Farvardin Yeni Yıldır.

Artık İran’da yalnızca dini amaçlar için kullanılmaktadır.

Musevi takvimi ise, dünyanın yaratılışından itibaren başlar. Ay esasına

göredir. 19 yılda 1 ay eklenerek güneş yılma çevrilir. 5756 yeni yılı 25 Eylül

1995 tarihinde başlamıştır. İsrail devletinde dini ve başka bazı amaçlar için

kullanılır.

Author

Title

Language

Your paste - Paste your paste here

Bernard Lewis
ORTADOĞU
Kitabın
Özgün Adı:The Middle East
İÇİNDEKİLER
Önsöz
1. KISIM Giriş 1
2. KISIM Geçmiş
1 Hıristiyanlık Öncesi 23
2 İslamiyet Öncesi . 37
3. KISIM İslamiyet’in Doğuşu ve Yükselişi
3 Kökenler 57
4 Abbasi Halifeliği 84
5 Bozkır Halklanmn Gelişi 97
6 Moğöllar’m Ardından 116
- 7 Barut İmparatorlukları 127
4. KISIM Kesitler
8 Devlet 153
9 Ekonomi 181
10 Seçkinler 207
11 Halk 238
12 Hukuk ile Din 253
13 Kültür 283
5. KISIM Modern Çağ
14 Mücadele 315
15 Değişim 331
16 Etki ve Tepki 353
17 Yeni Düşünceler 365
18 Savaşlar 385
19 Özgürlükler 415
Notlar 453
Kaynakça 458
Takvim Hakkında 460
Kronoloji 462
Haritalar 470
Dizin 481
ÖNSÖZ
Ortadoğu’nun tarihini tek bir ciltle anlatan, çoğunluğu İslamiyet’in ortaya
çıkışıyla başlayan ya da Hıristiyanlık çağının başlangıcıyla sona eren birçok
kitap yazılmıştır. Ben kitabıma Hıristiyanlığın ortaya çıkışı ile başlarken iki
amaç güdüyorum,ilk amacım,İslam Devleti’nin kurulması ve Hz. Muhammed’in
görevinin odağındaki İslamiyet öncesi Arabistan ile büyük Bizans ve Pers
imparatorluklarını tarihteki mütevazı yerlerinden kurtarmaktır. Yüzyıllardır
Ortadoğu’yu parçalayan ve paylaşan bu birbirinin karşıtı güçler yüzeysel bir
yaklaşımı hak etmiyor doğrusu.
İkinci amacım ise, bugün tanıdığımız Ortadoğu ile bölgenin tarihi belge ve
anıtları aracılığıyla tanıdığımız eski uygarlıkları arasında köprü kurmaktır.
Hıristiyanlığın başlangıcında, başka bir deyişle Hz. İsa ile Hz. Muhammed
arasındaki dönemde, Pers İmparatorluğu’nun batısında kalan bölgeler
Helenleştirme, Romalılaştırma ve Hıristiyanlaştırma süreçlerinden
sırasıyla geçerken eski uygarlıkların tüm izleri olmasa da anılan kaybolmuştur.
Kaybolan anıların bir bölümü modem çağ arkeologları ve doğu bilimcileri
tarafından yeniden gün ışığına çıkarılmıştır.İlk çağ’ın sonlarından başlayarak
Ortaçağ’dan modern Ortadoğu’ya kadar doğrudan süregelen bağlantılar dikkate
değerdir.
Ortadoğu tarihinin kaleme alınması için yapılan ilk modem girişimlerde,
tarihin derinlemesine ve kolay anlaşılmasında olmazsa olmaz değilse bile
zorunlu olan siyasi ve askeri olayların tarihçesine önem verilmiştir. Tarihçilere
teşekkürlerimle birlikte, çok gerekmedikçe siyasi tarihi anlatmadan, özellikle
ekonomik, toplumsal ve en önemlisi kültürel tarih üzerinde durdum.Bu bakış
açısıyla, çağdaş kaynaklardan yararlandım; tarihçeler,seyahatnameler, belgeler,
yazıtlar, zaman zaman da öyküler ve şiirlerden alıntılar yaptım. Kaynakların var
olan İngilizce çevirilerini kullandım, çevirisi olmayanları kendim çevirdim.
Yazılı belgelerin yanı sıra, resimlerin katkısı da çok önemli oldu. Metinlerden ve
hatta analizlerden çok da kolay elde edilemeyen görüşler sağladılar.
Böylesine önemli, zengin ve hareketli bir bölgenin iki bin yıllık tarihini bir
kitap cildine sığdırmaya çalışmak, taşıdığı önemin büyük bir kısmına değine
memeyi de beraberinde getiriyor. Bu konuda çalışan her araştırmacının kendi
seçimini yapması gerekiyor. Benim de kendi kişisel seçimimi yapmam gerekti.
Daha çok en özgün bulduğum olaylara, kişilere ve durumlara önem verdim. Ne
kadar başarılı olduğuma siz okurlarım karar vereceksiniz.
Princeton Üniversitesi’deki genç araştırmacılar, David Marmer, Michael
Doran, Kate Elliott ve Jane Baun’a bu kitabın hazırlanmasında ve sizlerle
buluşmasındaki önemli katkılan için teşekkürlerimi ve takdirlerimi sunuyorum.
Özellikle titiz, bilimsel ve eleştirel yaklaşımı için Jane Baun’a sonsuz
teşekkürler.Asistanım Annamarie Cerminaro’ya kitabın ilk taslağından son
durumuna kadar her aşamasındaki özenli ve sabırlı katkısı için teşekkür
ediyorum. Kitabın resimlendirilmesi, editörlüğü ve yayınlanmasında değerli
emekleri ve sabırları için Benjamin Buchan, Tom Graves ve dizini hazırlayan
Douglas Matthews’e teşekkür ediyorum. Kitabın hazırlanma sürecini
hızlandırmak ve sonucun niteliğini artırmak için çok çaba gösterdiler.
Katkıda bulunan herkese, kabul ettiğim tüm önerileri ve fikirleri için
teşekkür ediyorum; kabul etmediklerim için ise kendilerinden özür diliyorum.
Bundan da açıkça anlaşılacağı gibi, kitapta olabilecek tüm hatalar bana aittir.
BERNARD LEWIS Princeton, Nisan 1995
1. KISIM
GİRİŞ
Gün içinde herhangi bir saatte insanların, aslında yalnızca erkeklerin, bir
masada oturup bir bardak çay ya da bir fincan kahve içerken yanında da
sigaralarını tellendirdikleri, gazetelerini okuyup, tavla oynarken bir kenardaki
televizyon ya da radyoya kulak verdikleri kahvehane ya da çayhanelere
Ortadoğu’nun pek çok şehrinde sıkça rastlanır.
Ortadoğu’daki kahvehanelerde zamanlarını geçiren insanların dış görünüşleri
Avrupa’daki,özellikle de Akdeniz Avrupası’ndaki kahvehanelerdeki insanlardan
farklı değildir. Ancak elli yıl önce aynı yerde bulunan insanlardan çok farklı,
yüz yıl önceki insanlardan ise bambaşkadır. Böyle bir fark, Avrupa’daki bir
kahvehanede bulunan insanlar için de söz konusudur ama bu iki farklılık
birbirine benzemez. Avrupalı’nın giyim, görünüş, tavır ve davranışlarında ortaya
çıkan değişikliklerin neredeyse tamamı Avrupa kökenlidir. Birkaç istisnası
olmakla birlikte, bu değişim toplumun kendisinden kaynaklanır; istisnalar işe
yakın ilişkide bulunulan Amerikan toplumundan etkilenmiştir.
Ortadoğu’da gerçekleşen değişiklikler ise,bu durumun tam aksine dış
kaynaklıdır. Ortadoğulu’nun kendi geleneklerine tümüyle yabancı toplumlardan
ve kültürlerden kaynaklanmıştır.Kahvehanedeki bir masanın başında bir
iskemleye oturmuş gazete okuyan adam, kendisinin ve daha önce de anne
babasının yaşamlarını etkilemiş olan değişiklikleri taşımaktadır. Hali, tavrı, dış
görünüşü, giyinişi ve davranışları, hatta kimliği ile modem çağlarda Batı'dan
gelip Ortadoğu’yu etkisi altına alan son derece güçlü ve yıkıcı değişiklikleri
simgeler.
Açıkça görülen ilk ve en belirgin değişiklik giyiniş biçimindedir. Geleneksel
giysiler giymesi de olasıdır ama şehirlerde buna pek rastlanmaz. Genellikle Batı
tarzında gömlek ve pantolon ya da günümüzdeki gibi tişört ve kot giyer.
Giyinmek, özellikle dünyanın bu bölgesinde, yalnızca örtünmek, soğuktan ve
sıcaktan korunmak için değil, kimliğini tanımlamak, kökenini göstermek ve aynı
gruptakilerce tanınmak için çok önemlidir.M.Ö.VII.yy’da peygamber
Zephaniah’ın kitabında (1:8), Allah'ın “Kurban gününde tuhaf biçimde giyinen
herkesi” cezalandıracağı yazıyordu. Museviler’in ve sonra da Müslümanların
kitaplarında inananların inanmayanlar gibi giyinmemeleri, kendi ayırt edici
giysilerini giymeleri buyrulur. “Onlar gibi olmamak için kafirler gibi
giyinmeyin” genel bir uyarıdır.Hz.Muhammed’e atfedilen bir hadise göre
“başörtüsü, inançsızlıkla inanç arasındaki sınır” olarak kabul ediliyor. Bir başka
hadise göre, “diğerlerine benzemeye çalışan onlardan biri olur&quot;. Yakın zamanlara
kadar, bazı yerlerde günümüzde bile, her etnik grubun, her dini zümrenin, her
aşiretin, her bölgenin ve bazen de her meslek grubunun kendine özgü, ayırt edici
bir giyiniş şekli vardır.
Kahvehanede oturan adamın (Türkiye dışında) hâlâ bir tür şapka, belki bir
takke ya da daha geleneksel bir şey giymesi olasıdır. Osmanlı' dönemine ait
mezarlıkları görenler, kişinin yaşarken giydiği başlığın mermerden yapılmış bir
benzerinin mezar taşlarının üzerinde yer aldığını anımsayacaktır. Bir kadıya ait
mezar taşında kadı sarığı, bir yeniçerinin mezar taşında katlanmış elbise koluna
benzeyen özel yeniçeri başlığı bulunur. Mezar taşlarında kişinin yaşarken yaptığı
mesleği simgeleyen başlık yer alır. Bir kişiyi mezarında da bırakmayan
bir ayrımın, o kişi yaşarken ne kadar fazla önemli olduğu ortadadır. Yakın
zamanlara kadar Türkçedeki “şapka giymek” deyimi İngilizcedeki “totum one’s
coat” (paltosunu ters yüz etmek)şeklindeki-eski bir deyimle aynı anlamda
kullanılıyordu. Deyimin anlamı dininden dönmek, başka dine geçmekti.
Günümüzde Türkiye’de şapka, kasket ya da dindarların giydiği başlık gibi pek
çok türde şapka kullanıldığı düşünüldüğünde artık bu deyimin anlamını
kaybettiği açıktır. Öte yandan Arap ülkelerinde Batı tarzında şapkalar nadir
kullanılır, İran’da bile durum aynıdır. Giyinme tarzının, özellikle de şapkanın
Batılılaşma süreci, Ortadoğu'nun modernleşme aşamalarını göstermesi açısından
önemlidir.
Modernleşmenin gerçekleştiği pek çok alanda olduğu gibi giyimde de
değişimin başlangıcı askeriye ile olmuştur. Batılı askeri üniformalar, reformcular
açısından büyülü bir çekiciliğe sahipti. Müslüman hükümdarlar, savaş
alanlarında ordularının kafir düşmanlar karşısında peş peşe yenik düşmesiyle
birlikte, istemeyerek de olsa düşmanlarının silahlarının yanı sıra, kurumlarını,
Batı tarzında üniformalarını ve teçhizatlarını da benimsediler. XVIII.yy
sonlarında Osmanlı ordusundaki ilk reform çalışmalarında Batılı silahları ve
talim yöntemlerini benimsemelerinin gerekli olduğu düşünülse bile, Batılı
üniformaları benimsemeleri gerekli değildi. Bu, askeri değil toplumsal bir
seçimdi. Bu seçim, Libya ve İran İslam Cumhuriyeti de dahil olmak üzere tüm
Müslüman ülkelerin modern orduları tarafından yapılmıştır. Batılı silahların ve
taktiklerin etkileri ve güçleri nedeniyle tercih- edilmeleri bir zorunluluk
olmuştur, ancak üniforma ve siperli kasket için herhangi bir zorunluluk olmadığı
halde hâlâ giymektedirler. Bu tarz değişikliği, şiddete ve net olarak karşı çıkanlar
için bile Batı kültürünün süregelen çekiciliğinin ve otoritesinin bir kanıtı
olmuştur.
Askeri üniformalardaki en son değişiklik şapkada oldu. Çoğu Arap ülkesinde
kahvehanedeki adamın bugün bile, desen ve rengiyle toplumsal ya da bölgesel
aidiyetini simgeleyen geleneksel bir şapka giyiyor olması mümkündür. Başın
örtülmesinin sembolik durumu açıkça ortadadır. Müslümanlar için önemli bir
nokta da çoğu Avrupalı şapka tarzının siperli olması nedeniyle namaz kılmaya
engel oluşuydu. Hıristiyanların aksine Müslümanlar, Museviler gibi bir saygı
ifadesi olarak başları örtülü ibadet ederler. Müslüman ibadeti olan namaz, alın
yere değerek secde etmeyi gerektir ancak şapkanın siperi bunu engeller.
Ortadoğu’daki Müslüman orduları Batılı üniformaların neredeyse aynısını
giymişler ancak uzunca bir zaman Batılı şapkaları giymeyip, geleneksel şapka
tarzlarını sürdürmüşlerdir. XIX.yy'ın ilk önemli reformcularından Sultan
Mahmud (padişahlığı 1808-1839) Arapçada “tarbış” adı verilen yeni bir şapka
türünü, fesi getirmişti. Önceleri kabul görmeyen ve kafir icadı olarak görülen fes
zamanla kabul edilerek Müslümanlığın bir simgesi haline geldi. Türkiye
Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk
tarafından 1925’te fesin kaldırılması da tıpkı kabul edilirken olduğu kadar sert
tepkilere yol açtı. Toplumsal sembolizmin uzmanı olan Atatürk, fesin ve
geleneksel erkek şapkalarının yerine Avrupa şapka ve kasketlerin giyilmesi
yasasını koyarken, yaptığı şey kesinlikle bir otoritenin yersiz kaprisi değildi.
Kendisi de, yanında olanlar da, ona karşı çıkanlar da verdiği bu önemli
toplumsal kararın anlamını çok iyi biliyorlardı.
Bu türden bir değişim ilk değildi. XHI.yy’da Ortadoğu’nun Müslüman
topraklan Moğollar tarafından fethedilmiş, Hz. Muhammed döneminden sonra
ilk olarak Müslüman olmayan bir hükümdar başa geçmiş ve Müslümanlar askeri
alanlarda Moğol yöntemlerini benimsemişlerdi.Moğolların himayesine hiç
girmemiş olan Mısır’da bile Müslüman emirleri Moğollar gibi giyinmeye,
onların teçhizatlarını kullanmaya ve Müslümanların adetleri saçlarını kısa
kesmek olduğu halde, Moğollar gibi uzatmaya başlamışlardı. Müslüman
ordularının Moğolların üniformalarını ve teçhizatlarını benimsemelerinin nedeni
bugün giydikleri üniforma ve siperli şapkaları benimseme nedenlerine
dayanıyordu. Bu neden, benimsedikleri şeylerin zamanlarının en önemli askeri
gücünün dış görünüşünü ve taktiklerini simgeliyor olmasıydı. Moğolların
üniformalarının, teçhizatların ve saç biçimlerinin etkileri 1315 yılına kadar
sürmüştür. Ortadoğu’daki Moğol hakanlarının Müslümanlığı kabul etmelerinin
ardından, Mısır sultanı askerlerin saçlarını kesmelerini, benimsedikleri Moğol
tarzını bırakmalarını, geleneksel Müslüman giysilerini ve şapkalarını giymelerini
emretmişti. Böyle bir değişiklik modem Müslüman ordularında henüz
olmamıştır.
Askeriyeden sonra sarayda değişimler olmaya başladı. Sultanın giysileri
Batıkların aynısı gibi görünmemesi için farklılaştırılmaya çalışılmış ama çok
farklı olmayan yine Batı giysisi gibi görünen bir değişim geçirmişti. Sultan
Mahmud’un askeri giyim reformundan önce ve sonra yapılmış iki portresi
Topkapı Sarayı’nda yer almaktadır. Aynı ressamın yaptığı anlaşılabilen bu iki
portrede II.Mahmud aynı atın üstünde,aynı açıdan görünür. Portrelerden birinde
geleneksel Osmanlı giysileriyle,diğerinde pantolon ve ceket ile resmedilmiştir.
Atatürk daima yaptığı gibi konuyu temelinden ele alarak “Uygar giysiler
giyelim” derken neyi anlatmak istemiştir? Eski uygarlıkların giysileri neden
uygar değildir? Atatürk’e göre uygarlık, modernliktir,yani Batı uygarlığıdır.
Sultandan sonra sarayda da Batık giyim tarzı etkili olmuştur. İlk ke2 o
dönemde siviller için giyim kanunları konuldu ve uygulandı. Osmanlı saray
memurlarının giymeye başladık-lan pantolon ve redingot, diğer memurlara da
yayıldı. XIX.yy sonlarında artık Osmanlı topraklarındaki tüm devlet
memurları;türlü pantolon ve ceketler giyiyorlardı. Giysilerdeki bu
değişim,toplumsal yapının önemli bir değişim içinde olduğunun göstergesiydi.
Yeni giyim tarzı memurlardan sonra şehirlerde yaşayan halk arasında da
benimsenmeye başladı. İran’da bu boyuttaki bir değişimin gerçekleşmesi zaman
almıştır- Osmanlı’da da, İran’da da işçi sınıfının ve kırsal kesimde yaşayanların
Batılı giysileri benimsemeleri uzun sürmüştür ve henüz tamamen
benimsenmemiştir. 1979 İslam Devrimi’nden sonra bile İran Cumhuriyeti devlet
adamları Batılı tarzı ceket ve pantolon giymişlerdir. Kravat takmayı
benimsemeyerek Batılı geleneklere ve kısıtlamalara karşı koyduklarını
göstermeye çalışmışlardır.
Kadınların giyiminde Batılılaşmaya ve modernleşmeye karşı direniş güçlü
olmuştur. Değişim, çok sonraları yaşanmıştır, bugün de olduğu gibi, hiçbir
zaman erkeklerdeki orana ulaşamamıştır. Müslümanların kadın ahlakı ile ilgili
kuralları bu durumu oldukça kritik bir sorun ve sıkça gündeme gelen bir tartışma
konusu haline getirmiştir. Atatürk bile erkekler için fesi ve geleneksel şapkaları
yasakladığı halde, kesinlikle peçeyi yasaklamamıştır. Peçenin kaldırılmasını,
erkeklerin başlıklarının kaldırılmasındaki gibi kanuni yaptırımlar değil,
toplumsal baskı sağlamıştır. Kadın giyimindeki değişiklik süreci, başka
konulardaki gibi farklı kadın gerçeklerini ortaya koymaktadır. Kahvehanede
kadınlara nadiren rastlanır, onlar da çoğunlukla geleneksel giyim tarzına uygun
olarak örtünmüşlerdir. Ama bazı ülkelerde, zengin olanların gittikleri pahalı otel
ve kafelerde modern giyimli, başka bir deyişle Batılı tarzı giyinmiş kadınlara
rastlanır.
Batı karşıtı, radikal ülkelerde giyimde gerçekleşen değişim, başka bir ciddi
değişimi göstermektedir. Bu ülkelerde yaşayanların tamamen olmasa bile bazı
Batılı giysileri giymesi gibi, devletler de yazılı bir anayasa, bir yasama meclisi
ve çeşitli seçim biçimleri kullanarak Batılı tarzı ceket ve şapka giymiş
olmaktadır. Eski İran’da veya kutsal İslami tarihlerinde yer almamasına rağmen,
İran İslami Cumhuriyeti’nde durum böyledir: ”
Kahvehanedeki bir masa başında, bir sandalyede otururken bıraktığımız
adama dönecek olursak, her iki eşya da Batı etkisinden gelen yeniliklerdir. Antik
çağlarda ve Roma döneminde Ortadoğu’da masa ve sandalye kullanılırdı ama
Arap fetihlerinden sonra yok oldular. Araplar ağacın az, tahtanın değerli olduğu
bir ülkeden gelmişlerdi. Yün ve deri bol öldüğü için evleri ve tüm binaları
döşemekte, giysileri yapmakta bunları kullanırlardı. Halılarla kaplanmış
minderlerde ve divanlarda (divan sözcüğünün kökeni Ortadoğu'dur) oturur,
süslemeler yapılmış tepsilerde yemek yerlerdi. XVIII.yy’ın başında yapılan
Osmanlı minyatürlerinde Osmanlı saray kutlamalarında Avrupalıların figürleri
yer alır. Avrupalılar ceketleri, pantolonları ve şapkalarıyla birlikte üzerine
oturdukları sandalyeleri ile Osmanlılardan ayrılırlar. Osmanlılar
konukseverlikleri ile tanınırdı ve Avrupalı konuklarını sandalye ile ağırlamışlardı
ama kendileri kullanmazlardı.
Kahvehanedeki adam şimdi kahvesini içerken sigarasını tüttürüyor. Sigara
Batı, daha doğrusu Amerikan kökenlidir. Tütünün Ortadoğu’ya XVII. yy’ın
başında İngiliz tüccarlar tarafından getirildiği ve çok kısa sürede popüler olduğu
bilinmektedir. Kahve ise XVI.yy’da gelmiştir. Habeşistan’da çıkan kahve Güney
Arabistan’a oradan da Mısır, Suriye ve Türkiye’ye gitmiştir. Türk tarihçileri
kahvenin Kanuni Sultan Süleyman’ın zamanında (1520-1566) biri Halep’ten,
diğeri Şam’dan gelen iki Suriyeli tarafından getirildiğini ve bunların İstanbul’un
ilk kahvehanelerini açtıklarını söylemektedirler.-Kahve çok rağbet görmüştür,
öyle ki Halepli kahvehane sahibinin üç yıl içinde beş bin altın kazandığı rivayet
edilir. Kahvehane kültürünün oluşması, hem başkaldırıdan korkan devlet
adamlarının, hem de bu tür keyif verici maddelerin İslam hukukuna aykırı
olmasından kaygılanan din adamlarının telaşa kapılmasına yol açmıştı. l633’te
Sultan IV. Murad kahveyi ve tütünü yasaklamış ve içenlerin öldürülmesini
buyurmuştu. Tütünün destekçileri ve karşıtları arasındaki tartışmalar sürerken,
1634’te tütün tiryakisi olması nedeniyle görevinden alınarak sürgüne gönderilen
baş müftü Mehmed Bahai Efendinin fetvasıyla tütün yasal ilan edildi. Aynı
çağda yaşamış Osmanlı yazar Katip Çelebi tütünün yasallaştırılmasını kendi
bağımlılığı yüzünden değil, yasak olanın daha çok istek doğuracağı ilkesinden
ve halkın yararına yapıldığını söylemiştir.
Kahvehanedeki adamı gazete okurken ya da birinin okuduğu gazeteyi
dinlerken görebiliriz. Gazete, tek tek kişileri ve toplumun tamamım etkileyen en
genel ve büyük değişikliklerden biridir. Gazete, bölgenin büyük bölümünde,
Ortadoğu’da en yaygın kullanılan dil olan Arapça dilinde basılır. Verimli
Hilal’de (Mezopotamya-Suriye ve Ürdün bölgesi), Kuzey Afrika’da ve Mısır’da
eski çağlarda konuşulan diller yalnızca dini törenlerde ya da küçük azınlıklar
arasında kalmak suretiyle yok olmuştur. Musevilerin dini ve edebi dil olarak
korudukları, modern İsrail devletinde siyasi ve gündelik dil olarak yeniden
kullanmaya başladıkları İbranice tek istisna olarak kalmıştır. İran’da konuşulan
eski dilde değişiklikler olmuş ama yerini Arapça’ya bırakmamıştır. Ancak
İslamiyet’in yayılmasıyla birlikte Arap harfleri kullanılmaya başlanmış, çok
sayıda Arapça sözcük Farsça’ya geçmiştir. Farsça'nın başına gelenler, Türkçe'nin
de başına gelmiştir. Ancak reformcu Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk,
Türkçenin yazımında kullanılan Arap alfabesinin yerine yeni Latin alfabesini
getirmiş ve böylece önemli bir kültürel değişimi gerçekleştirmiştir. Türki dil
ailesinden dillerin konuşulduğu Sovyetler Birliğinin bazı eski cumhuriyetlerinde
de Türklerdeki durumun benzerine rastlanır.
Antik çağlardan itibaren Ortadoğu’da yazıya rastlanır. Yazının
bulunmasından önce kullanılan simge, işaret ve resim dizgelerinin geliştirilmesi
ile bulunan ilk alfabenin ana vatanı Ortadoğu’dur. İbrani, Arap, Latin ve Yunan
alfabeleri, Levant kıyısında (Doğu Akdeniz) yaşayan ve ticaretle uğraşan
halkların ilk alfabelerinden kaynaklanmıştır. Alfabe ile metinlerin yazılması ve
çözümlenmesi kolaylaşırken, VIII. yy’da Çin’den kağıdın gelmesi ile yazılı
metinlerin üretimi ve yayılması çok daha hızlı olmuştur. Öte yandan,
Uzakdoğu’da ortaya çıkan matbaa Batı’ya doğru ilerlerken Ortadoğu’ya
uğramamıştır. Ancak matbaanın hiç bilinmiyor olmadığı, Ortaçağ’da kullanılmış
bir tür tahta baskısı izlerinden anlaşılmaktadır. XIII.yy'ın sonlarında İran'ın
Moğol hükümdarların kağıt para basma girişimleri, işçilere kağıt para ödeyip
vergilerini altın olarak almak istedikleri için paraya karşı doğan güvensizlik
nedeniyle başarılı olamamıştı. Matbaanın Ortadoğu’ya girişi Çin’den değil,
Türkiye’den olmuştur. Kafir, ülkelerde olanlarla ilgilenmemeyi tercih
eden Osmanlı tarihçileri, matbaanın icadı ile ilgilenmiş, Gutenberg;ve ilk matbaa
makinesi ile ilgili birkaç satır bile yazmışlardı. Ortadoğu’ya matbaayı 1492'de
İspanya’dan sürgün edilen İspanyol Musevileri’nin de getirdiğine ilişkin
kaynaklar vardır. Matbaa ile birlikte, basılı kitaplarla Batı el sanatlarını,
düşüncelerini, yeteneklerini ve bunları üretme bilgisini de
getirmişlerdi.Museviler’den sonra Müslüman olmayan başka topluluklar da
benzer etkilenmeye yol açmıştır. Bu etkinlikler, halkın tamamının kültürünü
etkileyecek denli güçlü olamamış ama başlangıç noktası olmuştur. Osmanlı
arşivlerindeki vasiyetname belgelerinden,Avrupa’daki Arapça harflerle basılmış
kitapları Müslümanların satın aldığı anlaşılmaktadır. XVIII.yy’ın başında
İstanbul’da kurulan ilk Müslüman matbaasında Hıristiyan ve Musevi ustalar
çalışmışlar.
Gazetelerin ortaya çıkışı çok sonra olduğu halde, Müslüman aydınlar basının
olanaklarının ve elbette tehlikelerinin farkındaydılar. l690’da Fas’ın İspanya
elçisi olan, Vezil-el Gassani lakaplı Muhammed ibn Abdül Vahab, gazetelerden
“haberler yazdığı söylenen ama sansasyonel yalanlarla dolu yazılar basan yazı
fabrikaları” olarak söz etmiştir.XVIII. yy’da Osmanlılar’ın;Avrupa matbaasını
bildikleri ileri sürülmekteydi. Basın Ortadoğu’ya doğrudan Fransız Devrimi’nin
bir sonucu olarak girmiştir. Ortadoğu’da basılan ilk gazete, 1795’te Fransız
Elçiliği’nde basılmış olan Gazette Française de Constantinople’dir. Fransız
vatandaşları için basılmış olmasına karşın, Fransız olmayanlarca da okunmuştur.
General Botıaparte aracılığıyla Mısır’a ulaşmasından sonra Kahire’de Fransız
gazeteleri ve resmi gazetelerin basımına başlanmıştır. Kahire’de Fransızlar
tarafından Arapça bir gazete çıkarıldığı konusunda bilgiler olmasına karşın,
bugüne kadar bu gazeteye rastlanmamış olması, gazetenin hayata geçirilmemiş
olduğunu göstermektedir.
Geleneksel Müslüman toplumlarında hükümdarlar, önemli değişiklikleri
çeşidi yollarla halka bildirirlerdi. Sikkelerin üzerindeki yazılar ve camilerdeki
cuma hutbesi bu amaç için kullanılırdı. Sikkelerde ve hutbelerde hükümdarın adı
geçerdi. Duada hükümdarlardan birinin adının söylenmemesi ya da yeni bir ad
eklenmesi değişiklik olduğuna işaretti. Cuma hutbesinin devamında alman
önlemler ve yeni politikalar anlatılırdı ve vergilerin kaldırılması kamu yerlerinde
yazılı şekilde bildirilirdi. Saray şairleri hükümdar için övgü şiirleri yazarlardı.
Bu şiirler kolay ezberlenebildiği ve hızla yayıldığı için halkla ilişkiler amaçlı
olurlardı. Resmi tarihçilerin yayınladığı yazılı belgeler önemli olayları haber
vermek amaçlı kullanılırdı. Osmanlı sultanlarının askeri başarılarını bildiren
zafer mektupları olan fetihnameler başka bir halkla ilişki kurma yoluydu. Yazılı
ve sözlü iletişimi yönetime destek için kullanma deneyimi olan Müslüman
hükümdarlar, ithal bir yenilik olan gazeteyi de nasıl kullanacaklarını biliyorlardı.
Ortadoğu'da yerel bir matbaanın kurulması, çağdaş ve rakip olan iki önemli
reformcu yönetici, Mısır’da Mehmed Ali Paşa ve Osmanlı Sultanı II. Mahmud
tarafından gerçekleştirilmiştir. Başka konularda olduğu gibi bu konuda da
Mehmed Ali Paşa öncü olmuş, Sultan Mahmud da bir paşanın yaptığını, bir
padişahın daha iyi yapabileceği ilkesinden hareketle onu izlemiştir.Mehmed Ali
Paşa önce Fransızca, sonra da Arapça resmi gazete ile Sultan II. Mahmud ise
Fransızca ve Türkçe bir gazete ile işe başladı. Ortadoğu’da yayınlanan gazeteler,
uzun bir zaman yalnızca resmi gazeteler oldu. O zamanın bir makalesinde,
“Gazetenin amacı hükümetin karar ve emirlerini halka bildirmektir.” sözleriyle
anlatılan basının bu durumu ve işlevi, bölgede bugün de sürmektedir.
Gazete basımının Ortadoğu’daki tarihini yazmak oldukça zordur. Pek çok
gazete birkaç sayı yayınlanıp kapanmış olduğundan tam bir arşiv
bulunmamaktadır. Bilindiği kadarıyla, resmi olmayan ilk gazete 1840’ta
İstanbul’da Türkçe basılan Ceride-i Havadis’tir. Gazetenin sahibi ve editörü, bir
ferman elde eden ilk kişi olan William Churchill adında bir İngiliz’dir. Gazete
belirli aralıklarla düzensiz olarak yayınlanmasına rağmen varlığını
sürdürebilmiştir.
Ortadoğu’ya Kırım Savaşı ile gelen ve o zamana kadar görülmeyen bir
iletişim sağlayan telgraf, gazete basımının dönüm noktası olmuştur. Churchill,
Kırım Savaşı için bölgeye gelen İngiliz ve Fransız savaş muhabirlerinden biriyle
anlaşmış ve raporlarım Londra’daki gazetesine göndermesini
sağlamıştı.Churchill’in gazetesi, Ceride-i Havadis haftada beş gün çıkmaya
başlamıştı. Böylece önce Türkler, sonra da diğer Ortadoğulular tütünden de,
kahveden de daha fazla bağımlılık yapacak bir alışkanlığa kapılmış oldular. Kısa
süre sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda yaygın dili Türkçe yerine, Arapça olan
bölgeler için Arapça bir gazete çıkarıldı. Savaştan sonra, Arapça gazetenin
yayını sona ererken, Türkçe gazetenin yaymı sürdü ve onu başkaları izledi.
1860'ta İstanbul’da Osmanlı hükümeti tarafından, yalnızca resmi bildirim
amaçlı olmayan, aynı zamanda imparatorluğun içinden ve dışından haberler ve
makalelerin bulunduğu, gerçek bir Arapça günlük gazete çıkarıldı. Aynı
zamanlarda, Beyrut’ta Cizvit papazları da Arap ülkelerinin ilk günlük
gazetesini çıkarmışlardı, emperyalistler ve misyonerlerin oluşturduğu iki büyük
tehlikeden şikayet eden Müslümanlar, bu açıdan haksız da sayılmazlar çünkü
onlara günlük gazeteyi emperyalistler ve misyonerler vermiştir. Basının
gelişmesi gazeteciler ve okurlar için beraberinde propaganda ve sansür olmak
üzere iki önemli sorunu getirdi.
IX.yy sonları ile XX.yy başlarında, özellikle İngiliz işgalinin uygun koşullar
yarattığı Mısır başta olmak üzere, günlük, haftalık ve aylık basında çok hızlı ve
yaygın bir gelişme oldu. Mısır’da çıkan yayınlar Arapça konuşulan diğer
ülkelerde yaygınlaşınca, bu ülkeler de kendi gazete ve dergilerini
hazırladılar. Basının gelişmesinin etkileri çok büyük oldu. Hem ülke içinden hem
ülke dışından sürekli haber alınabilmesi sayesinde, gazete ve dergileri okuyan ya
da okuyanları dinleyen sıradan insanlarda, yaşadıkları şehir, ülke, kıta ve dünya
hakkında öncesiyle karşılaştırılamayacak ölçüde önemli bir bilinçlenme oldu.
Basın yeni bir siyasileşme ve toplumsallaşma da içeriyordu. Kırım Savaşı ile
gelen tek yenilik basın olmamış, Batılı örneklere uygun belediyelerin
oluşturulması, Batı tarzında devlet finansmanının, özellikle de kamu
borçlanmasının getirilmesi gibi başka yenilikler de olmuş ve bunlar gazetelerde
yazılmıştı.
Dilde de çok önemli değişiklikler olmuştu. Önce Türkçe ve Arapça’da, sonra
Farsça’da, ilk gazetelerin resmi emirler gibi olan tarzından, sonraki yıllarda
çıkan ve bugüne kadar gelen gazeteci tarzına doğru hızla bir ilerleme olmuştu.
Modern dünyanın sorunlarını tartışmak için Ortadoğu gazetecilerinin artık yeni
bir iletişim ortamı yaratmaları zorunlu olmuştu. IX.yy’daki gazeteler, Amerika İç
Savaşı, Polonya'nın Rusya’ya direnmesi, Kraliçe Victoria'nın Parlamento’yu açış
konuşması gibi haberleri veriyor ve bunları tartışıyorlardı. Bu tür haberleri
verme ve tartışma gereği Ortadoğu’nun modem gazetecilik ve siyasi dilinin
oluşmasında oldukça önemli bir etkendir. Daha da önemlisi, Ortadoğu’da daha
önce hiç görülmemiş yeni ama çok önemli bir mesleğin, gazeteciliğin ortaya
çıkmasıdır.
Günümüzde kahvehanede bulunan tek kide iletişim aracı gazete değildir.
Kahvehanelerde mutlaka bir radyo ve televizyon bulunur. Ortadoğu’daki ilk
radyo yayıncılığı, Londra’dakinden üç yıl sonra,1925’te Türkiye’de başlamıştır.
Ancak iletişimleri başka ülkelerin denetiminde olan pek çok ülkede radyo
yayıncılığının başlaması gecikmiştir. Radyo yayıncılığı, Mısır’da 1934’te
başlamış ve 1952 devrimine kadar önemli bir gelişme göstermemiştir. Türkiye
1964’te kurulan ve doğrudan devlet denetiminde olmayan bağımsız radyo yaym
kurumu ile yine öncü olmuştur. Bir ülkede radyo yayıncılığının bağımsızlığı
genellikle siyasi rejime koşuttur. İtalyan faşist hükümeti tarafından 1935’te
Bari’den yapılan Arapça yayın ile dışarıdan doğrudan propaganda yayınları
başlamıştır. Böylece, sırasıyla İngiltere, Almanya, Fransa, ABD ve SSCB’nin
katıldıkları bir propaganda savaşı başlamıştı. Bu sırada, Ortadoğu ülkeleri de
birbirlerine yönelik radyo yayınlan yapıyorlardı. Maliyeti televizyonun gelişini
geciktirmiş olsa da, bugün televizyon Ortadoğu’nun her yerine girmiştir.
Okuryazarlığın önemli bir sorun olduğu bölgede kitle iletişiminin doğrudan
konuşma yoluyla başlamasının devrimci bir etkisi olmuştur. 1979 İran Devrimi,
Ayetullah Humeyni’nin nutuklarının kasetlerle dağıtılması ve emirlerinin
telefonla verilmesi özellikleriyle dünya tarihindeki ilk elektronik olarak
yürütülen devrimdir. Hitabet yeni bir boyut kazanmış, öncesinde hayal bile
edilemeyecek kadar çok kişiye nutuk verme olanağı yaratmıştır.
Genellikle, radyo ve televizyon yayınlarını ülkenin hükümet biçimi ve
hükümeti yöneten devlet ya da devlet başkanı yönlendirir. Büyük olasılıkla da
kahvehane duvarında resmi bulunur. Batı tarzı demokrasiyi başarıyla alan ve
uygulamakta olan az sayıda ülkede bu başkan demokratik yollarla seçilen bir
liderdir. Bu ülkelerde medya devletin görüşleri kadar muhalefetin görüşlerini de
aktarır. Ortadoğu’nun büyük bölümünde hükümdar genellikle otokratik bir
hükümetin başkanıdır. Bazı ülkelerde otorite geleneksel ama ılımlıdır ve belli bir
ölçüde görüş farklılıklarına izin verir. Bazı ülkelerde ise siyasi ya da askeri
diktatörlerin totaliter düzenleri hüküm sürer ve medya totaliter bir fikir birliğini
temsil eder.
Kahvehanede asılan resim, hükümetin biçimi ya da devlet başkanının
otoritesi her nasıl olursa olsun, geleneklerden köklü uzaklaşmayı ve bir
yenileşmeyi simgeler. 1721’de Fransa’daki Osmanlı elçisi bir yazısında gelenek
olarak kralın başka ülkelerin elçilerine portresini verdiğini belirtmiştir.
Ancak ‘İslamiyet’te resmin günah olması nedeniyle” kendisi başka bir hediye
istemiştir.
4 Öte yandan, portre bilinmiyor değildi. Fatih Sultan Mehmed İtalyan
ressamı Bellini’ye portresini yaptırmış, aynca İtalyan ressamlarının tablolarından
bir koleksiyon oluşturmuştur.-Fatih’ten sonra yerine geçen ve daha dindar olan
oğlu bu koleksiyonu kaldırtmıştır. Ondan sonra gelen sultanlar bu kadar titiz
olmadıklarından Topkapı Sarayı’nda sultanların ve diğerlerinin geniş bir portre
koleksiyonu vardır. Modem çağlarda-Şii ülkelerin Hz. Ali ve Hüseyin
portrelerinden ve çok olmasa da Sünni ülkelerin lider portrelerinden tür İslam
ikonografisi oluşmuştur. Eski Yunan ve Roma’dan itibaren Avrupa’da
gelenekselleşen portreli sikkelere Ortadoğu’da neredeyse hiç rastlanmaz.
Anadolu’daki birkaç küçük Selçuklu beyliğinin sikkelerinde emirlerin portreleri
görülür ama bunlar da Bizans geleneklerinin taklidinden başka bir şey değildir.
Kahvehanede başka resimlere rastlanmaz ama çerçevelenip aşılmış bir Kuran
ayeti ya da Hz. Muhammed’in bir hadisi kesinlikle bulunur. İslamiyet on dört
yüzyıldır bölgeye hakim en büyük din olmuştur. Kuran’daki birkaç sure ile
yapılan cami ibadeti kolay ve sadedir. Namaz, yaratıcıya, ilahi ve tek
olan Allah’a bağlılıktır, bir dram ya da sır içermez. İslam geleneğinde şiir ve
müziğe izin verilmez, heykel ve resim de puta tapma olarak kabul edildiği için
yasaktır. Müslüman sanatında soyut ve geometrik şekiller tercih edilir,
süslemelerde çoğunlukla sistematik yazılar kullanılır. Cami süslemelerinde
yaygın olarak kullanılan Kuran ayetleri, evler ve kamu binalarının duvar
ve tavan süslemelerinde de kullanılır. Batı kültürüne ait yöntemlerin ilk etkileri
sanat alanında olmuştur. Batı’dan uzak ve Batı etkisine kapalı İran’da bile
XVI.yy’dan sonra resimdeki gölge ve perspektif kullanımı, insan figürü çizimi
Batı etkisinde kalmıştır. İslamiyet’in insan resmini yasaklamasına karşın, uzuca
bir süredir Osmanlı ve İran sanatında var olan insan figürü özelleşip,
kişiselleşmiş, klişe olmaktan çıkmıştı. Hükümdar portrelerinin para, pul ve
duvarların üzerine konması hemen kabul görmez ve tutucu ülkelerde puta
tapmaya girdiği düşünüldüğünden dine küfür sayılır.
Sanat dallarından tiyatro Ortadoğu’da pek etkili olamadığı halde, sinema
oldukça etkili olmuştur. 1897’de İtalya’dan Mısır’a sessiz film getirilmiştir.
Ortadoğu, I. Dünya Savaşı sırasında Müttefik askerlerin izlediği filmler
sayesinde yeni bir iletişim aracını tanımıştır. 1917’de Mısır’da yerel filmler
çekilmeye başlamış, 1927’de de ilk uzun metrajlı film gösterilmiştir. Bu tarih
Ortadoğu’da sinema sanayisinin başlangıcı olmuştur. Günümüzde sinema
sanayisi sıralamasında ABD ve Hindistan’dan sonra üçüncü sırada Mısır yer alır.
Batıdan gelen yenilikler öyle yerleşmiştir ki, bunların batıdan alındıkları
neredeyse unutulmuştur. Kahvehanedeki adam eğitimli, çok okuyan biriyse ve
gözleri rahatsızsa, Ortadoğu’ya XV. yy’da gelen Avrupa icadı bir gözlük
takıyordur. Kahvehanedeki duvar saati ve adamın kol saati, Avrupa’dan
gelmiştir ve hâlâ Uzakdoğu’dan ya da Avrupa’dan gelmektedir. Geçen zamanın
an be an ölçülebilmesi, toplumsal alışkanlıklarda günümüzde de süregelen
önemli değişikliklerin belirleyicisi olmuştur.
Kahvehanedeki adam arkadaşları ile birlikte kahve içerken, ölçmesi
gerekmeyen saatlerini bölgede çok eskilerden beri oynana gelen masa oyunlarına
ayınr. Tavla en favori oyundur, eğitimli kişilerin tercihi satrançtır. Batı’ya
Ortadoğu’dan giden bu oyunlardan satrancın Hindistan’da doğduğu
bilinmektedir. İki oyun, İran’da İslamiyet’ten önce de oynanan oyunlardır. Her
iki oyun, Ortaçağ’daki Müslüman din bilginlerinin irade ve kaderden hangisinin
daha önemli olduğu konusundaki tartışmalarında prototip ve sembol idi. Hayat,
her hamlesini oyuncunun seçtiği, öngörü ve ustalık sayesinde kazanacağı bir
tür satranç mıdır? Hayat, sonucunu zarların saptadığı, kimilerinin şans,
kimilerinin Allah’tan gelen önceden belli yazgı olarak kabul ettiği,’bir tür tavla
mıdır?
Kahvehanede haberler ve konuşmalar ile birlikte’ geleneksel ya da popüler
Ortadoğu müziği dinlenir. Bir ölçüde Doğululaşmış Batı pop müziği de dinlenir
ama Batı sanat müziğinin dinlenmesi pek olası değildir. Kültürel ve toplumsal
açıdan en fazla Batılılaşmış öğeler arasında Batı sanat müziği pek
benimsenmemiştir. Aralarında İsrail Musevileri
1 ve Lübnan Hıristiyanlarının
olduğu Batılılaşmış toplumlarda Batı sanat müziği dinlenir. Türk operaları,
bestecileri ve orkestralarının varlığı batılılaşmanın Türkiye’de müzik alanında da
gerçekleştiğini göstermektedir. Sanat dallarından müziğin, özellikle de
enstrümantal müziğin dile duyarlı olmaması farklı kültürlere kolayca
girebileceğini düşündürse de Ortadoğu’da pek çok bölgede, Batı sanat müziği
sınırlı bir dinleyici kitlesi bulabilmiştir. Bunun nedeni, Ortadoğu’nun şarkının
çıkış yeri olması olabilir. Bu durum, değişimin Batı etkisinin daha önce başlayıp
tamamlandığı mimari ve resimde, geleneksel biçimlerinin neredeyse
tamamen yok olduğu edebiyatta; roman, tiyatro ve hatta şiir gibi
modem dünyanın genel şablonlarına uyan yapılardaki diğer sanatlarda ilginç bir
çelişki yaratmaktadır. Batılılaşmanın en yaygın olduğu alanlardan biri sanatken,
müzik en sonuncu ve en kısıtlı olduğu alandır. Aslında bir toplumun unsurları
içinde müzik dışarıdan gelen bir yabancının anlayabileceği, kabul edebileceği ve
uygulayabileceği en sonuncu unsur olduğu için bu da belki bir anlam
taşımaktadır.
Ortadoğu’da bir kahvehaneye girildiğinde dikkati çekecek ilk şey hiç kadının
olmamasıdır; eğer varsa onların yabancı olduğunu düşünmek yanlış
olmayacaktır. Tüm masalar grup olarak ya da yalnız oturan erkeklerle doludur.
Kadınların yaşamlarındaki değişiklikler erkeklerin yaşadıkları değişikliklere
göre epeyce az olmuştur. Hatta bazı yerlerde geriye doğru değişiklikler de
yaşanmıştır. Böylece ortaya eski ve köklü bir kültüre sahip bir bölge çıkmıştır.
Bu bölge, fikirlerin, malların ve hatta orduların çıkış noktası durumundaki bir
merkez olmuştur. Aynı zamanda da insanları kendine çeken bir mıknatıs
olmuştur. Bu çekime kapılanlar hacılar, esirler, müritler, fatihler ve de
hükümdarlar olmuştur. En önemlisi de bölge, uzak ülkelerin mallarının ve
bilgilerin gelip Avrupa’ya gönderildiği bir pazaryeri ve bir köprübaşı durumuna
gelmiştir.
Önceleri Avrupa'nın, sonra genel anlamda Batı’nın etkisi ile gerçekleşen
değişim, modem çağlarda Ortadoğu’daki bilinçlenmenin temel kaynağıdır.
Bölgede modem tarih, yabancı dünyanın tehdidi, çeşitli durumların ve etkilerin
baskısı, zorunlu ve hızlı değişim, karşı çıkışlar ve tepkilerin olduğu bir seyir
izler. Pek çok açıdan değişim köklü ve geri dönülemez olmuş, daha ileri
götürülmesinden yana kişilerce desteklenmiştir. Bazı açılardan da değişim
yüzeysel ve kısıdı olmuştur. Bugün, bölgede bu değişimleri tersine çevirip geri
dönüşü yaygınlaştırmak isteyen radikal ve tutucu kesimler vardır. Bu kişiler, Batı
kültüründen kaynaklanan değişimi, bölgenin başına gelen XIII. yy’daki Moğol
istilasından bile büyük bir felaket olarak görmektedirler. Humeyni’nin Amerika
Birleşik Devletleri’ni “Büyük Şeytan” olarak adlandırması, Batının etkisine
karşı olanların tavrını açıkça göstermektedir. Şeytan emperyalist değil,
ayartıcıdır. O fethetmez, tecavüz eder. Batı kültürünü yıkıcı ve tecavüz edici bir
güç olarak görüp ondan nefret eden ve korkanlar ile onu, kültürler ve uygarlıklar
arasındaki sürekli ve verimli alışveriş için yeni bir olanak olarak görenler
arasındaki savaş bugün de sürmektedir.Ortadoğu’daki bu durumun nasıl
sonlanacağı belirsizliğini hâlâ korumaktadır.
2. KISIM
Geçmiş
1. BÖLÜM
HIRİSTİYANLIK ÖNCESİ
Bugün Ortadoğu adım verdiğimiz bölge, Hıristiyanlık çağının başlangıcında,
iki büyük imparatorluk arasında, bölgenin yazılı tarihinin binlerce yılında, ne ilk
ne de son olarak, paylaşılamayan bir yerdi. Bölgenin, Boğaziçi’nden Nil
deltasına kadar uzanan Doğu Akdeniz kıyısındaki ülkeleri içine alan batı
yarısının tamamı Roma İmparatorluğu’nun bir parçası durumuna gelmişti. Bu
bölgenin eski uygarlıkları yıkılmış ve eski kentleri Roma valilerinin ya da yerli
kukla prenslerin yöntemine girmişti. Bölgenin doğu yarısı, önce Yunanlılar’ın,
sonra da Romalılar’ın “Pers İmparatorluğu”, orada yaşayan halkın ise “İran”
olarak adlandırdığı başka bir büyük imparatorluğa aitti.
Bölgenin siyasi haritası, hem dış görünüşü hem de temsil ettiği gerçeklik
açısından, bugün olduğundan çok farklıydı. Ülkelerin adları gibi, üzerinde
bulundukları topraklar da günümüzdekinden çok farklıydı. Bu ülkelerde yaşayan
insanların çoğu, bugün oralarda yaşayanlardan farklı diller konuşmuş ve
farklı dinleri benimsemişlerdi. Bugüne gelen bazı istisnalar ise, değişmeden
korunan eski geleneklerden çok, yeniden farkına varılan eski uygarlıkları bilinçli
anımsatma çabasıdır.
Pers-Roma imparatorluklarının rekabet ve egemenliklerinin sürdüğü çağda,
kuzeydoğu Afrika ve güneybatı Asya haritası da, Roma, Makedonya ve Pers
imparatorluklarının egemenlikleri altına girmeden çok daha önce, güçlü
komşuları tarafından asimile olan eski Ortadoğu imparatorlukları ve
kültürleri zamanındakinden çok farklıydı. Hıristiyanlık çağının başlangıçına dek,
varlığını sürdüren eski kültürlerden, kendi eski kimliğinin pek çok şeyini ve eski
dilini koruyarak kalan en eski kültür, kuşkusuz Mısır idi.
Tarih ve coğrafya açısından kesin sınırları çizilmiş olan Mısır, Nil nehrinin
aşağı vadisi ile deltasını içine alır; doğu ve batı sınırlarında da deniz bulunurdu.
Fethedilmeye başlandığında, Mısır uygarlığı binlerce yıllıktı ve birbiri ardına
İranlılar, Yunanlılar, Romalılar tarafından istila edilmesine karşın, kendi özel
niteliğini büyük ölçüde korumuştu.
Eski Mısır dili ve yazısı bin yıllık süreçte pek çok değişikliğe uğradığı halde,
dikkate değer bir süreklilik göstermiştir. Eski hiyeroglif yazısı ve onun halk
arasında kullanılan el yazısı (demotic) Hıristiyanlık çağının başladığı yıllarda,
yerlerini Kıpti yazısı alana dek kullanılmıştır. Kıpti yazısı,' eski Mısır dilinin
Yunan alfabesine uyarlanarak çevrilen ve halk yazısından harfler eklenerek
oluşturulan son biçimidir. Kıpti yazısına ilk olarak M.Ö.II.yy’da rastlanır ve
M.S.I.yy’a kadar görülür. Mısırlıların Hıristiyanlığı benimsemeleriyle birlikte,
önce Roma, sonra da Bizans egemenliğine giren Hıristiyan Mısır’ın milli kültür
dili olur. Mısır’ın Müslüman Araplar tarafından fethi ve sonraki
Müslümanlaştırma, Araplaştırma döneminde Hıristiyan kalan Mısırlılar bile
Arapça’yı benimserler. Bunlara bugün de Kıpti denilmektedir ama Kıpti dili
yavaş yavaş yok olmuştur ve günümüzde yalnızca Kıpti Kilisesi’nin ayinlerinde
kullanılmaktadır. Tüm bu gelişmelerle Mısır yeni bir kimlik kazanmıştır.
Günümüzde de kullanılan Arapça adı “Mısır”, Arap fetihleriyle birlikte
gelmiştir. Bu ad, İbrani Tevratı ve diğer eski metinlerde geçen Mısır’ın Sami
dillerindeki adlarıyla ilişki içindedir.Ortadoğu’nun Dicle ve Fırat uygarlığı
olarak bilinen diğer bir nehir vadisi uygarlığı, Mısır’dan eski olsa bile, Mısır
devletinin ve toplumunun birliğini de, sürekliliğini de gösterememektedir.
Bölgenin güneyi, ortası ve kuzeyinde, Babiller; Asurlar, Akadlar, Sümerler
olarak bilinen farklı dilleri konuşan, farklı halklar yaşıyordu. İbrani Tevrat’ında
burası, Aram Naharayim, başka bir deyişle İki Nehrin Aramı olarak adlandırılır.
Helen-Roma dünyasında ise aynı anlama geldiği söylenebilecek 'Mezopotamya'
adı verilmiştir.
Hıristiyanlık çağının ilk yıllarında, bölgenin güneyi ve ortası Persler’inin
kesin egemenliğindeydi. Pers imparatorluğunun başkenti bugünkü Bağdat
yakınlarındaki Ktesiphon kentiydi. Bağdat adı, “Tanrı verdi” anlamına gelen
Farsça bir sözcüktür. Bağdat, yüzyıllar sonra Araplar’ın kuracağı yeni
imparatorluk başkentinin olduğu yerdeki bir köyün adıdır. Irak, Ortaçağ
Arapçası’nda, ülkenin bugünkü güney yarısının Takrit’in güneyinden denize
kadar olan bölümünde bulunan bir eyaletin adı olarak kullanılıyordu. Kimi
zaman bu eyalet, güneybatı İran’a sınırı olan Irak-ı Acemi bölgesi ile
karıştırılmaması için Irak-ı Arabi olarak adlandırılmıştır.
Zaman içinde, Kuzey Mezopotamya Pers, Roma ve bazen de yerel
hanedanlar tarafından yönetilmiş olan paylaşılamayan bir bölge olmuştu. Bölge
bazen de, sınırları güneyde Sina çölü, kuzeyde Toros dağlan, batıda Akdeniz,
doğuda Arap çölü ile çizilen ve Suriye olarak adlandırılan bölgenin bir parçası
olmuştu. Suriye sözcüğünün kökeni ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır.
Herodot’a göre Suriye Asuriye’nin kısaltılmış biçimidir. Modem çağ bilim
adamları bu sözcüğün kaynağı olabilecek bazı yerel yer adlar saptamışlardır.
Suriye adı ilk kez Yunanca'da görülür ancak Helen öncesi metinlerde izine
rastlanılmıştır.Bizans ve Roma resmi diline geçen bu Yunanca ad, VII.yy’da
Arap istilasından sonra neredeyse tamamen kaybolmuştur. Avrupa’da, klasik
bilgilere artan ilgi sonucu kullanılmaya başlanmıştır. Geçmişte Suriye adıyla
bilinen bölge Arap, genel anlamda İslam dünyasında, Şam olarak adlandırılmıştı.
Bölgenin en büyük şehrinin adı da Şam’dı. Suriye adı coğrafi yazılarda nadiren
kullanılmıştır ve XX. yy’ın ikinci yarısında Avrupa'nın etkisiyle yeniden
kullanılana kadar çok bilinmezdi.
1865'te Osmanlı yönetimi tarafından Şam vilayetinin adı olarak resmen
benimsenen Suriye, I. Dünya Savaşı’ndan sonra Fransız mandasının
kurulmasıyla bu ülkenin adı olmuştur. Mezopotamya ve Suriye’ye yerleşen
Aramlılar’m adından gelen Aram adı, bölgenin eski adlarından en çok
kullanılanıdır. Mezopotamya “İki Nehrin Aramı” olarak anılır, kuzey ve
güney Suriye ise “Şam Aramı” ve “Zoba (Halep) Aramı” olarak anılırdı. (bkz: 2
Samuel 8:6 ve 10:8)
Öte yandan Verimli Hilal’in batı kolundaki ülkelerin adları oralarda hüküm
süren krallıkların ve yaşayan halkların adlandır. Bunlardan en çok tanınanı ve
hakkında en çok belge bulunan Kenan, Tevrat’ta ve öteki eski meünlerde de
anılan gü-, neyde yer alan topraklardır. İsraillilerim fethedip yerleştikleri
topraklar “İsrailoğulları’nın toprakları” (Joshua 11:22) ya da “İsrail diyarı” (1
Samuel 13:19) olarak adlandırılmıştır. M.Ö. X. yy’da Süleyman’ın ve Davud’un
hükümdarlıklarının yıkılmasının ardından, başkenti Kudüs olan güney Yahudiye,
kuzey İsrail ve sonrasında Samiriye olarak anılmıştır. Güney ve Kuzey kıyı
bölgelere Fenike ve Filistiye olarak halklarının adları verilmiştir. Babilliler’in
fetihleri sırasında kaybolan Filistinlilerin adları bir daha duyulmamıştır.
Bugünkü güney Lübnan ve kuzey İsrail bölgesinde Fenikeliler, Roma ve
erken Hıristiyan çağına dek kalmışlardır. M.Ö. VT. yy’daki Pers fethinin
ardından sürgünden dönenler Yehud olarak tanınan bölgeye yerleşmişlerdir.
Romalılar ülkenin kuzeyine, güneyine ve ortasına Yahudiye, Galile ve Samariye
adlarını vermişlerdir. Romalılar, bugün Ürdün nehrinin doğusundaki Necef ve
Peraea adlarıyla bilinen, Tevrat’ın Edom’una atfen güneydeki çöle İdumea adını
vermişlerdir.
Suriye ile Mezopotamya’da kullanılan Sami dilleri, kendi içerinde dil
ailelerine ayrılmışlardır. Bunlardan en eski olan ve çoğunlukla Mezopotamya’da
kullanılan Akadça dil ailesine bağlı diller arasında Babilce ve Asurca
bulunmaktadır. Başka bir dil ailesi olan Kenan ailesi, Fenike dilini ve onun
Kuzey Afrika kolu olan Kartaca dilini, Tevrat İbranicesi’ni içine almaktadır.
Hıristiyanlığın başlangıç döneminde bu dillerden pek çoğu nereyse tümüyle
kaybolmuş, onların yerine yine bir Sami dil ailesine bağlı ve birbirine çok
benzeyen Arami dilleri geçmiştir. Fenike dili Kuzey Afrika kolonilerinde ve
Levant limanlannda konuşulmaya devam ederken; artık Museviler’in ortak
konuşma dili olmayan İbranice ise bir edebiyat, bilim ve din dili olarak
yaşamaya devam ediyordu. Babilce ve Asurca tamamen kaybolmuştu. Arami dili
uluslararası diplomasi ve ticaret dili olmuş, yalnızca Verimli Hilal ile sınırlı
kalmayıp Mısır’da, İran’da ve bugünkü güney (doğu) Türkiye’de yaygın olarak
konuşulmaktaydı.
Hıristiyanlık döneminin başlangıcında bölgeye giren Sami dillerinden
sonuncusu Arapça, Arap yarımadasının kuzey ve orta bölümünde kullanılıyordu.
Şimdiki Yemen’de yer alan güneybatının gelişmiş şehir kültürlerinde, güneydeki
Arap kolonicilerinin Afrika'ya taşıdığı ve Güney Arapçası olarak
bilinen Habeşçe’ye yakın başka bir Sami dili kullanılıyordu. VII.
yy’da Arapça’nın bölgenin tamamında hakimiyet kurmasını sağlayan büyük
Arap fetihlerinin öncesinde bile, kuzeyde Irak ve Suriye’ye Arapça konuşanların
gelip yerleştiklerine ilişkin bulgular vardır. Verimli Hilal’de Arapça yerini
Arami’ye bırakmıştı. Bugün de hâlâ Doğudaki kilise ayinlerinde ve uzak küçük
birkaç köyde yaşamaktadır.
Günümüzde Türkiye olarak tanınan ülke, Ortaçağ’da doğudan Türklerin
buraya gelişine kadar bu ad ile anılmıyordu, sonrasında bile sadece Avrupa’da
bu adla biliniyordu. Hıristiyan çağının başlarında bölge için Anadolu, Asya ve
Küçük Asya adlan en yaygın kullanılanlardı. Bunlar Ege Denizi’nin doğu
kıyılarını anlatıyordu ve sonra da çeşitli yollarla doğuya yayılmıştı. Ülke
genellikle bölündüğü krallık, şehir ve eyaletlerin adlarıyla anılırdı. Bölgede
hakim dil olan Yunanca, başlıca iletişim aracıydı.
“Anatolia” adı, İtalyanca “Levant”, Latince “Orient” sözcükleriyle aynı
anlamdaki (güneşin doğması) Yunanca bir sözcükten gelmektedir. Bu adlar,
tanıdıkları dünyanın sınırları doğu Akdeniz topraklan olan halkların görüşlerini
taşımaktadır. Daha sonraları çok uzaklarda, çok daha büyük bir Asya
olduğunu öğrenen Akdeniz halkları, kendi Asya’larına “Küçük Asya” adını
vermişlerdir. Yüzlerce yıl sonra da “Doğu” ‘Takın” ve Batı ufuklanndan çok
daha uzakta bir Doğu ile tanıtıldığında “Orta” Doğu doğmuştur. Yeni daha
Uzakdoğu ülkelerinden en önemlisi Batı’nın Persia olarak adlandırdığı İran idi.
Persis ya da Persia adı bir ülke ya da milletle değil, bir eyalete aittir. Pers ya
da Fars, adı verilen körfezin doğusundaki eyaletin adıdır. Persler bu adı tüm
ülkeye vermeseler de bölgenin dilini kullanmışlardır.Perslerin kullandığı ve
1935’te tüm dünyada kabul edilen “İran” adı, “Arilerin ülkesi” anlamına
gelen ve Hint-Ari halkların ilk göç zamanlarından kalma eski Farsça’daki
“Aryananı” sözcüğünden türemiştir.
Ortadoğu’nun dini haritası, dil ve etnik haritasına göre daha kanşıktır. Eski
tannlardan pek çoğunun ölmüş ve unutulmuş olmasına karşın ilginç ve farklı
şekillerde yaşatılanlar da vardı. Ortadoğu halklarının yaşadıkları göçler ve
fetihler sonucunda, önemli bir gücü olan Helen kültürü ve Roma yönetimi
sayesinde ortaya yeni inanışlar çıkmıştır. Romalılar arasında, Roma’da bile bazı
Doğu kültleri kabul görmüştü. Ortadoğu’nun yeni hakimleri Küçük Asya’dan
Frigya’lı Kibele, Suriye’li Adonis ve Mısır’lı İsis destekçi kazandılar.
Eski tanrıların ve kültlerin tümünden vazgeçilmesi ve yerlerini tektanrılı iki
dünya dininin alması, binlerce yılı alan uzun bir sürede değil, yüzyıllara sığan
kısa bir sürede gerçekleşmiştir. İslamiyet ve Hıristiyanlık, bölgede art arda çıkan
ve birbirinin rakibi olan iki yeni dindi. VII. yy’da İslamiyet ortaya çıkışını ve
başarısını, büyük ölçüde Hıristiyanlığın ortaya çıkmasına ve yayılmasına
borçludur; tıpkı Hıristiyanlığın da kendinden önceki felsefi ve dini akımlara
borçlu olduğu gibi. İslam ve Hıristiyan uygarlıkları Ortadoğu’nun eski
geleneklerindeki ortak köklere dayanmaktadır.
Tektanrıcılık tamamen yeni bir düşünce değildi. M.Ö. XIV. yy’da Mısır
firavunu Akhenatonün ilahilerinde tektanrıcılık düşüncesine rastlanır ama bu tür
düşüncelerle sık karşılaşılmadığından etkileri yerel ve geçicidir. Ahlaki tek
tanrıcılık ilk kez Museviler tarafından dinin önemli bir parçası haline
getirilmişti. Museviler’in ilkel aşiret dini inançlarından evrensel tektann-cılık
inancına geçişleri İbrani Tevratı’nın kitaplarına yansımıştır. Aynı zamanda bu
kitaplarda, puta tapan, çok tanrılı komşularının kendilerini bu inançları yüzünden
nasıl dışladıkları da anlatılmaktadır.
Modem çağlarda, gerçeği bulduklarına inananlar, ona kendi başarıları
sayesinde ulaştıklarına kolayca inanırlar. Ne var ki eski çağlardaki dindarların
böyle bir düşünceye inanmaları mümkün değildi. Tek tanrı gerçeğine yalnızca
kendilerinin sahip olduğunu düşünen Museviler, Allah’ı seçmiş oldukları fikrini
kesinlikle düşünmeyerek, mütevazı bir biçimde, Allah tarafından seçilmiş
olduklarına inanmışlardır. Aslında bu seçimleri onlara bir ayrıcalık değil,
sorumluluk yüklüyor; hatta bazen taşınması çok güç bir yük getiriyordu:
“Dünyadaki tüm halklar arasında yalnızca sizi bildim. Bu nedenle tüm
günahlarınız için sizi cezalandıracağım.” (Alnos 3:22)
Tek bir evrensel tanrıya inanan ve tapan yalnızca Yahudiler değildi. Doğuda,
İran yaylasında iki akraba halk, Persler ve Medler, eski paganizmlerini bırakmış,
eninde sonunda iyiliğin kazanacağma ve tek bir tanrının kötülükle savaştığına
inanmışlardı. Bu dini görüşün ortaya çıkışının peygamber Zerdüşt ile olduğu
bilinmektedir. Pers dilinin en eski biçiminde yazılmış Zerdüşt kaynaklarında
Zerdüşt’ün öğretilerine rastlanmıştır. Zerdüşt’ün ne zaman yaşadığına ilişki bir
bilgi bulunmamasıyla birlikte bu konudaki tahminler yaklaşık bin yıllık
farklarla yapılmaktadır. Zerdüşt dininin en çok yayıldığı dönem M.Ö. VI. ve V.
yüzyıllarıdır. Birbirlerinden habersizce Allah’ı arayan bu iki halk, kendi
yollarında gitmeyi sürdürmüşlerdir. Onları bir araya getiren M.Ö. VI. yy’daki
önemli olaylar, yüzyıllarca dünyayı sarsacak sonuçlar doğurdu.
Babil kralı Nabukadnezar, M.Ö. 586’daki fetih savaşlan ile Kudüs’ü ele
geçirmeyi başardı. Musevi tapınağını ve Yahuda krallığım yıktıktan sonra o
zamanki geleneklere göre, esir aldığı halkı Babil’e gönderdi. Bu yüzyılın sonraki
yıllarında, o zamanki Suriye topraklarına ve çevresinde hüküm süren yeni Pers
imparatorluğunun kurucusu Med’li Kiros, Babil krallığını fethetti. Bu
topraklarda yaşayan fethedilmiş halklar arasından bir grupla fethedenlerin
inançlarında bir benzerlik olduğu görüldü. Kiros, Museviler’in İsrail topraklarına
geri dönmelerine müsade etti. Kudüs’teki Tapınağı devlet bütçesi ile yaptırttı.
Tevrat’ta Kiros'a Musevi olmayan bir hükümdara, bundan da öte Musevi-ler’e
gösterilebilecek en büyük saygı gösterilmiştir. Babil’deki tutsaklığın ardından
yazılmış olan İsa'ya kitabının son bölümünde şunlar yazar: “Koreş çobanım ve
tüm isteklerimi gerçekleştirecek: Yeruşalim ve tapınağın temelleri atılacak.”
(İşaya 44:28)
Babil'deki esaretin öncesinde ve sonrasında yazılan Tevrat kitaplarının
inanışlarında ve düşüncelerinde, bir bölümü İran'ın dini düşünce yaşamının
etkisinden kaynaklanan önemli farklar vardır. En önemlileri; öldükten sonra
yargılanma, cennette ödüllendirilme, cehennemde cezalandırılma düşüncesi;
insan-lann da rol aldığı iyilik ve kötülük güçleriyle Allah ve Şeytan arasındaki
kozmik mücadele düşüncesi; kutsal tohumdan çıkıp zamanı geldiğinde iyilikle
kötülük arasındaki savaşta iyiliğin zaferi kazanmasını sağlayacak bir kurtarıcının
geleceği düşüncesidir. Tüm bu düşünceler, Museviliğin son döneminde
ve Hıristiyanlığın ilk döneminde de çok önemiydi.
Musevi-Pers ilişkisi siyasi sonuçlar da içermekteydi. Kiros, Museviler’e
iyilik yapmış, onlar da Kiros’a bağlılıkla hizmet etmişlerdir. Sonraki yüzyıllar
boyunca hem yurtlarındaki hem de Roma hakimiyetinde bulunan başka
ülkelerdeki Museviler’in, Roma’nın Pers düşmanlarıyla yakınlık ve işbirliği
içinde olduklarından şüphe duyulmuştur.
Alman filozof ve tarihçi Kari Jaspers M.Ö. 600 ile 300 arasındaki yılları,
birbirleriyle ilişkileri olmayan, birbirlerinden uzak ülkelerde yaşayan halkların
entelektüel ve manevi gelişimleri açısından “mihver dönemi” olarak
nitelendirmiştir. Bu dönem, İran’da Zerdüşt’ün ve önemli havarilerinin, İsrail’de
peygamberlerin, eski Yunan’da filozofların, Hindistan'da Buda’nın, Çin’de
Konfüçyüs’un ve Lao-Tse’in birbirlerini tanımadan yaşadıkları yıllardır.
Hindistan’dan gelen Budist misyonerler, Ortadoğu’da birtakım etkinliklerde
bulunmuşlar ancak tanınıp etkili olamamışlardır. Kiros ve ondan sonra gelenler
döneminde Persler ile Museviler arasında karşılıklı iyi ilişkiler kurulmuştur. Bu
halefler topraklarım Küçük Asya’nın Ege kıyılarına kadar genişletmişler,
Yunanlılar ile olan ilişkileri ve çatışmaları sayesinde, Pers İmparatorluğu'nun
çeşitli halklarıyla ortaya çıkmaya başlayan Yunan uygarlığı arasında köprü
kurulmuştur. Yunan uygarlığının din yerine bilime ve felsefeye dayanmasına
rağmen Yunan bilim adamlarının ve filozoflarının fikirlerinin, Ortadoğu’nun,
dahası dünyanın sonraki dini uygarlıkları üzerinde çok önemli etkileri olmuştur.
Eski çağlardan itibaren Yunan paralı askerleri ve tüccarları Ortadoğu’nun
çeşitli yerlerini keşfederek, bu yabancı diyarlardan Yunan bilim adamlarının ve
filozoflarının entelektüel ilgilerini çekecek bilgiler getirmişlerdi. Pers
İmparatorluğu’nun genişlemesiyle Pers hükümetinde Yunan yeteneklerinden
faydalanma olanağı doğmuştu. Makedonyalı Büyük İskender’in (M.Ö. 356-323)
Makedon hakimiyetini ve Yunan kültürel etkinliğini Orta Asya’ya, İran’a,
Hindistan sınırlarına ve güneyde Suriye üzerinden Mısır’a kadar yayan doğu
fetihleri yeni bir çağın başlangıcı olmuştur. Büyük İskender öldükten sonra,
Suriye, İran ve Mısır’da üç krallık kurulmuştur.
İskender’in fetihlerinin öncesinde de İran ile ilgili bilgileri olan Yunanlılar’ın
fetihlerin sonrasında Mezopotamya, Suriye ve Mısır’ı tanıma şansları olmuştur.
Bu topraklarda, kurdukları siyasi üstünlük sonunda Romalılar tarafından
yıkılmış olsa da, kültürel üstünlükleri Roma döneminde bile sürmüştür. M.Ö.
64 yılında Romalı general Pompey Suriye’yi ele geçirmiş, çok kısa bir süre
sonra da Yahuda’yı fethetmiştir. Antonius ve Kleopat-ra’nın M.Ö. 31’de Aktium
savaşındaki yenilgilerinin ardından Mısır’ın Greko-Makedon hükümdarları da
Roma hakimiyetine girmişlerdir. Roma hakimiyetinin ve Helen kültürünün
büyük zaferine karşı koyma cesaretini yalnızca Persler ve
Museviler gösterebilmiş ve bu direnişin çok çeşitli sonuçları olmuştur.
Arşak adlı biri, M.Ö. 247 yıllarında Yunan yönetimine karşı başarılı bir isyan
başlatarak tarihte, geldikleri yerin ya da kabilelerinin adıyla Partlar olarak
bilinen bağımsız bir Hanedanlık kurdu. Makedonya hakimiyetini tekrar kurma
girişimlerinin ardından Partlar varlıklarını sürdürdüler. Siyasi bağımsızlıklarını
genişleterek Roma’nın karşısında tehlikeli ve güçlü bir rakip olmaya başladılar
ama Yunan kültürel etkisine açık kaldılar. Partlar, Zerdüşt inancını tekrar
canlandıran Sasani hanedanlığının kurucusu Ardeşir (M.S. 226-240) tarafından
yıkıldı. İran’da hakimiyetin, hükümetin, toplumun bir parçası ve devlet dini
haline gelen Zerdüştlük, devlet baskısıyla dini sınıf ve hiyerarşik din adamlığı
oluşturan; karşıt inançların belirlenmesi ve bastırılmasıyla uğraşan tarihteki ilk
devlet dini sayılabilir. Bu açıdan Sasaniler’in uygulamaları gerek Partların
gerekse imparatorluk Roma’sının büyük hoşgörüsüyle önemli bir çelişki
yaratmaktadır.
Zerdüşt dini ve rahipliği devletle olan sıkı bağı nedeniyle büyük bir güç
kazanmış ancak devletin yıkılmasıyla birlikte de zarar görmüştür. Zerdüşt
rahipliği kurumu Pers İmparatorluğu ile birlikte yok olmuş, Arap fetihleriyle
imparatorluğun yıkılması Zerdüştlüğün uzun bir çöküş dönemine girmesine yol
açmıştır. İslam döneminde İran'ın kültürel ve siyasi yaşamının yeniden dirilmesi
sürecinde çöküşten kurtulamamıştır. İran’da İslamiyet’in yayılışına karşı direnişi
Zerdüşt rahipliği değil, muhalefet ve baskıya alışkın olan Zerdüşt karşıtları
göstermiştir.
Zerdüşt karşıtı düşüncelerden bazılarının Ortadoğu’da ve genel anlamda
tarihte çok önemli yerleri olmuştur. Bunlardan en iyi bilineni, Roma
İmparatorluğu’nda, özellikle askerler arasında, çok benimsenmiş olan ve
İngiltere’de bile kabul gören Mitraizm’dir. Ondan daha çok bilineni ise
Maniheizm’dir. Mani, 216 ile 277 yılları arasında yaşamış, Zerdüşt ve
Hıristiyan düşüncelerinin birleşiminden oluşan bir din kurmuştur. Mani 277’de
şehit olmuş ama dini yaşamını sürdürmüş, hem Avrupa’da hem Ortadoğu’da
Hıristiyan ve Müslüman baskılarına direnmiştir. Zerdüşt karşıtı düşüncelerden
daha yerel nitelikli ama çok önemli olan bir başkası Mazdak’tır. VI. yy
başlarında İran’da yaşamış ve bir tür dini komünizm kurmuş, İslamiyet'te daha
sonraki muhalif Şii hareketlere esin kaynağı olmuştur.
İran’ın dinlerinden biri olan Zerdüştlük, imparatorluğun kültürel dünyası
dışında yaşayanlara ciddi olarak açılmamıştı. Başlangıçta etnik kökenli olan
uygar eski dinlerin tümü gibi bu da olağan bir durumdu. Zamanla siyasi nitelik
kazanan, sonra da kültlerini sürdüren siyaset ile birlikte çöken bu dinlerin tek
bir istisnası vardır. Antik çağlarda tek bir din siyasi ve coğrafi üssü yok
edildikten sonra ayakta kalabilmiş, ikisi de olmadan köklü bir kendini değiştirme
süreciyle yaşamayı sürdürmüştür. Önce İsrailoğulları, ardından da Yahuda
halkının Musevi oluşları bu şekilde olmuştur.
Museviler, Röma’ya ve Yunan’a karşı olan siyasi direnişlerinde başarı
gösterememişlerdir. Başlangıçta Makabiler altında Suriye'nin Makedonyalı
hükümdarı karşısında başarılı olmuşlar ve bir süreliğine Yahuda’daki
krallıklarının bağımsızlığını elde etmişlerdir. Ancak Roma’nın gücüne karşı
koyamamışlar ve bazı Persler’in yardımıyla peş peşe gerçekleştirdikleri
başkaldırışların tümü bastırılmış, sonunda sindirilip köle haline gelmişler,
başrahipleri ve kralları Roma’nın kuklaları olmuştu. Yahuda, Romalı bir valinin
hakimiyetindeydi. 66 yılında başlayan en önemli başkaldın zorlu bir
mücadelenin sonunda, isyancıların yenilgisi ile sonuçlanmıştı. Romalıların 70
yılında Kudüs’ü fethedip Babil esaretinden kurtulanların yaptığı ikinci tapınağı
yıkmaları bile Musevi direnişini durdurmayı sağlayamamıştır. 135’teki BarKohba isyanının ardından Romalılar Musevilerden mutlaka kurtulmaya karar
verdiler. Daha önce Babilliler’in yaptığını Çaparak Musevilerin büyük
çoğunluğunu esir alıp sürgüne gönderdiler ama bu sefer onların imdadına
yetişecek bir Kiros yoktu. Museviler’in tarihi adlan dahi silindi, Kudüs’e Aelia
Capitolina adı verildi ve yıkılan Musevi Tapınağı’nın yerinde Jüpiter’e bir
tapınak yapıldı, Samariya ve Yahuda adları kaldırıldı ve ülkeye çoktan
unutulmuş olan Filistinliler’in adı verildi.
Aşağıdaki eski bir Musevi metni Musevi ve başka Ortadoğu halklarının
Roma imparatorluk yönetiminin faydalarını ve zararlarını nasıl gördüğünü açık
bir biçimde anlatmaktadır. Bölüm ll. yy’da üç hahamın konuşmalarından
alınmıştır:
1
Haham Yahuda dedi ki: “Bu insanların (Romalılar) eserleri ne de güzel.
Pazarlar, köprüler, hamamlar yapmışlar.&quot; Haham Yose sessiz kaldı. Haham
Simeon Bar- Yohai yanıtladı: “Tüm yaptıklarını kendi gereksinmeleri için
yaptılar. Fahişelerini yerleştirmek için pazar yerleri, kendilerini güzelleştirmek
için hamamlar, vergi toplamak için köprüler yaptılar.&quot; Yahuda konuşmalarını
yetkililere anlattı ve yetkililer şu kararı verdiler: “Bizi öven Yahuda övülsün.
Sessiz kalan Yose, Seforis'e sürgün edilsin. Bizi suçlayan Simeon idam
edilsin,&quot;
Romalılar, -Museviler ve Yunanlılar, birbirlerine benzeyen önemli bir
yönleriyle antik çağlarda yaşayan diğer insanlardan farklıydılar- İşte bu
benzerlik ve farklılıkların onların gelecekteki uygarlıktan biçimlendirmelerinde
büyük etkisi olmuştur. Ortadoğulular dünyanın başka yerlerinde yaşayanların da
yaptığı gibi kendi grupları ile başkalarınınkini kesin sınırlarla
ayırırlardı.Böylelikle grup saptanırken yabancılar grup dışında bırakılırdı.
Gruplaşma ve yabancıyı dışlama, insanoğlunun içgüdüsel davranışıdır; hatta
çeşitli hayvan türlerinde de görülmektedir.
Grubun içindekiler ile dışındakiler arasındaki değişmez ayrım ya akrabalık
ya kan ya da günümüzdeki etnik kavramı ile * belirlenir. Eski çağlarda iki halk,
Museviler ve Yunanlılar birbirlerini farklı şekillerde adlandırırlar: Yunanlılar
onlardan olmayanları “barbar”, Museviler de kendilerinden olmayanları
“gentile” olarak adlandırırlar. Aslında bu adlar büyük engelleri simgelerdi ama
yine de bunlar aşılmaz değillerdi. Bu özellikleriyle akrabalığa ya da kana bağlı
olan daha genel ve ilkel ayrımlardan farklıydılar. Tarafların karşılıklı olarak
Musevi din ve. kanunlarını, Yunan dil ve kültürünü benimsemeleriyle engeller
aşılabilir, hatta kaldırılabilirdi bile. İki grup da yeni üye aramazlardı ama kabul
etmeye de hazırlardı. Hıristiyanlık çağının başlarında, Ortadoğu’da Yahudileşmiş
gentile’lere ve Helenleşmiş barbarlara rastlanırdı.. Eski dünyada Museviler’in ve
Yunanlıların diğer halklardan farklı bir yanları da düşmanlarına merhamet
göstermeleriydi. Tevrat'ın Yunus kitabında Asur’un Ninova halkı için
kaygılanılması ya da Pers savaşlarına katılmış olan Yunan tiyatro yazan
Aeskilus’un yenilgiye uğrayan Persler’in acılarını paylaşarak betimlemesi
çarpıcı örneklerdir.
Romalılar kendilerine dahil olma fikrini öyle genişletmişlerdi ki bir ortak
imparatorluk yurttaşlığı kavramına kadar ilerletmişlerdi. Yurttaşlık kavramını
geliştiren Yunanlılar olmuştu. Yurttaş hükümetin kurulmasına ve yürütülmesine
katılma hakkı olan kişiydi. Yunan şehrinin üyeliği, şehrin kendi üyeleri
ve onların yerine gelecek olanlarla sınırlıydı. Yabancı bir kişi yalnızca o şehirde
yaşayan yabancı konumuna erişebilirdi. Başlangıçta Roma yurttaşlığı da benzer
biçimdeydi ancak belirli süreçler sonucunda Roma yurttaşlarının görevleri ve
haklan tüm imparatorluk eyaletlerine genişletilmişti.
Musevi dininin, Helenistik kültürün ve Roma devlet sisteminin erişilebilir
olması birlikte Hıristiyanlığın doğmasını ve yayılmasını sağlamıştır. Birkaç
yüzyıl sonra, farklı yöntem ve içeriği ile İslamiyet ikinci evrensel din olarak
doğmuş ve aynı görevi üstlenmiştir. İnançları ve amaçları aynı olan, aynı
bölgede yan yana yaşayan iki ayrı dünya dininin çatışması kaçınılmaz olmuştur.
2. BÖLÜM
İSLAMİYET ÖNCESİ
Hıristiyanlık çağının yaklaşık ilk altı yüzyılını, yani Hıristiyanlığın
doğuşundan İslamiyet’in doğuşuna kadar geçen süreyi, hem uygarlıkların
hareketlerindeki hem de yaşanan olaylar zincirindeki önemli gelişmeler
şekillendirmiştir.
İlk gelişme ve birçok açıdan en önemli olam, Hıristiyanlığın yükselmesi,
benimsenmesi ve yaygınlaşması, Persler ve Museviler dışında Hıristiyanlıktan
önceki tüm dinlerin yok olması kaybolması, en azandan batmasıdır. Klasik
Helen-Roma paganizmi bir süre yaşamış, hatta imparator Julian’ın
hükümdarlığı süresince (361-363) son kez alevlenmiştir. Bu dönemin IV.
yy başlarına kadar olan ilk yarısında Hıristiyanlık, Roma sistemine protesto
olarak büyümüş ve yaygınlaşmıştır. Hıristiyanlık zaman zaman hoşgörü ile
karşılansa da çoğunlukla yargılanması nedeniyle devletten ayrılması ve kendi
kurumunu, Kilise’yi kurması zorunlu olmuştur. Kilise kendine özgü yapısı,
sistemi, hiyerarşisi, liderliği, yönetimi, yasaları ve mahkemeleri ile zamanla
Roma dünyasının tamamına hakim olmuştur.
Hıristiyanlık,imparator Konstantin’in(311-337)Hıristiyan olmasıyla Roma
İmparatorluğu’nu ele geçirmiş, bir bakıma da Hıristiyanlık imparatorluğun eline
geçmiştir. Sonrasında Roma devleti Hıristiyan olmuştur. Yeni dinin yayılması
otorite ve ikna ile sağlanmıştır. Roma’nın büyük gücü, Justinien döneminde
(527-569) yalnızca Hıristiyanlığın diğer dinlere üstünlüğünü sağlamak için değil,
Hıristiyanların ayrıldıkları çeşitli düşünce akımlarının devlet onaylı öğretiyi
benimsemesini sağlamak için de kullanılmıştır. O günlerde artık birden çok
Kilise vardı. Bu kiliseler teolojik öğretilerde anlaşamadıktan gibi, kişisel,
bölgesel ve de milliyetçi bağlarla bağlıydılar.
İkinci önemli gelişme, Roma İmparatorluğu’nun güç merkezinin batıdan
doğuya, Roma’dan Konstantin’in doğu başkenti yaptığı Konstantinopolis şehrine
taşınmasıdır. 395’te İmparator Teodosius’un ölmesinin ardından, İmparatorluk
Konstantinopolis’ten yönetilen doğu ve Roma’dan yönetilen batı olarak ikiye
ayrıldı. Çok geçmeden Batı imparatorluğu art arda gelen barbar istilaları
sonucunda yıkıldı. Doğu imparatorluğu zorlukların üstesinden gelerek bin yıl
daha varlığım sürdürdü.
Bugün çoğunlukla Doğu imparatorluğu için kullanılan Bizans adı, eskiden
Konstantinopolis şehrinin olduğu yerde bulunan bir yerleşimin adından gelen ve
modem bilim adamları tarafından bulunan bir addır. Asla Bizanslılar kendilerine
Bizanslı demezler, Romalı derlerdi. Roma hukukunun uygulandığı, bir Roma
imparatorunun hükümdarlığında yaşarlardı, tabii küçük farklarla... İmparator ve
tebaası dinsiz değil Hıristiyandı ve Bizanslıların kendileri için kullandıkları
Romalı adı, Latince’deki &quot;romanı”’ sözcüğünden değil, Yunanca’daki
“rhomaioi” sözcüğünden geliyordu.
Bazı Yunan yazıtlarında “hegemonia ton Rhomaion” (Romalılar’ın
egemenliği) için dua ediliyordu. Persler’in yıktığı ve Romalılar’ın tekrar
kurduğu Edessa prensliğinin prensi Yunanca “Philoromaios” (Romalılar’ın
dostu) unvanını almıştı. Yunanca, gücünün en parlak olduğu zaman bile Roma
İmparatorluğu’nda ikinci dil olarak kalmışken, Doğu Roma İmparatorluğu’nda
birinci dil olmuştu. Latince varlığını sürdürmeyi başarmıştı. Bizanslı
Yunanlılar’ın ve yüzyıllar sonra halifelik Arapça’sında Latin terimlerinin izleri
görülmüştür. Yunanca, uzunca bir zarpan kültürün yanı sıra devletin de dili
olarak kullanılmıştır. Doğu eyaletlerinde varlığım sürdüren Yunanca- dışındaki
diller ve edebiyatlar, Kıpti, Arami dilleri, Arapça, Helenistik bilim ve felsefeden
önemli ölçüde etkilenmiştir.
Üçüncü önemli gelişme, yüzyıllar önce, Büyük İskender ile Mısır ve Suriye
imparatorluklarında başlamış olan Ortadoğu’nun Helenleşmesidir. Yunan
kültürü, Roma devletini de Hıristiyan Kiliselerini de etkileyerek daha çok
yayılmıştır. İskender ve haleflerinin Roma Sezarlarınınkinden çok farklı olan
Yunan monarşileri Doğu Roma devletinin hükümet kurumlarını etkilenmiştir. İlk
Hıristiyanlar, Yunanlıların eskiden beri ilgilendikleri, Museviler’i ve Romalılar’ı
pek rahatsız etmeyen felsefe konularına ilgi göstermişlerdir. Hıristiyanların
kutsal kitabı Yeni Ahit, Yunanca yazılmıştı. Eski Ahit’in de yüzyıllar
önce İskenderiye’de yaşayan ve dilleri Yunanca olan Museviler için yazılmış
Yunanca çevirisi vardı.
Geçmişteki değişikliklerin etkisiyle gerçekleşen önemli bir başka gelişme'de,
bugün güdümlü ekonomi olarak adlandırılabilecek ekonominin, devlet
otoritesiyle planlanma ve yönetilme düzeninin süregelen gelişmesidir. Nehir
vadisi toplumlarında, özellikle de Mısır’da böylesi bir siyasi gelişme
olağandı. Mısır’da, İskender’in generallerinden birinin kurduğu Ptolemeus
hanedanında ileri düzeye ulaşmış bir güdümlü ekonomi vardı. Hıristiyanlığın ilk
yüzyıllarında, özellikle de III.yy’dan itibaren devlet ticaret, sanayi, üretim ve
hatta tarım alanlarında etkinlik göstermeye başlamıştı. Devlet dışındaki özel
girişimcilerin ekonomik etkinlikleri, devlet tarafından denetlenmiş, bir devlet
ekonomi politikası oluşturulup uygulanmaya çalışılmıştır. Devlet pek çok alanda
özel girişimcilerle ticareti tercih etmeyip kendi olanaklarını kullanmıştır.
Örneğin ordu, silah, donatım ve kimi zaman da üniforma gereksinimlerini devlet
girişimlerinden sağlamıştır. Genellikle ordunun erzağı vergi olarak toplanıp
askerlere tayın olarak verilirdi. Devletin ekonomik etkinliklerinin giderek
artması özel girişimcilerin çalışma alanlarını büyük ölçüde kısıtlamıştı.
Devletin artan müdahalesi tarım alanında da olmuş, yavaş yavaş tarım
alanları azalmıştır. Devletin, topraklarını terk eden, toprak sahiplerini ve
köylüleri maddi olarak ve başka bazı özendirmelerle topraklarında kalmaya ikna
etme çabaları ve bu konudaki kaygısı, imparatorluğun çoğu bugüne kadar gelen
kanunlarına da yansımıştır. Bu durum, ekonomik müdahaleciliğin önemli
savunucularından Diocletian (284-305) döneminden, İslami fetihlere, yani
ekonomik güç ve işlevin tekrar sağlanmasına kadar, III.ile VI.yy’lar arasında,
büyük bir sorun olmuştur.
Bizans ve Pers imparatorlukları,VII.yy’ın ilk birkaç on yılında yaklaşan
İslamiyet dalgasına kapılmış olsalar da, kaderleri çok farklı olmuştur. Araplar
Bizans ordularını ağır yenilgilere uğratarak pek çok eyaletlerini ele geçirdikleri
halde, Küçük Asya'nın merkez eyaleti Yunan ve Hıristiyan kalmıştı. Öte
yandan imparatorluğun başkenti Konstantinopolis aldığı saldırılara rağmen, onu
denizden ve karadan koruyan surlarıyla ayakta kalmayı başarmıştı. Bizans
imparatorluğu gücünü kaybederek küçülmeye başlamasından sonra bile yedi
yüzyıl dilini,' kültürünü ve kurumlarını özgün biçimleriyle sürdürerek yaşamıştır.
İran’ın kaderi çok daha farklıydı. Fethedilen yalnızca dış eyaletleri olmamış,
başkenti ve topraklarının tamamı da fethedilerek yeni Arap-İslam
imparatorluğuna dahil olmuştu. Mısır ve Suriye’deki Bizanslı iş adamlarının
Bizans’a kaçma şansları vardı ama İran'ın Zerdüşt destekçilerinin Müslüman
yönetimine girmekten ya da gidebilecekleri tek yere, Hindistan’a göçmekten
başka seçenekleri yoktu. İran’daki Müslüman hakimiyetinin ilk yüzyıllarında
eski dil ve eski yazı, küçük bir azınlık dışında, kullanılmayarak unutuldu. AngloSaxon dilinin İngilizce’ye dönüşmesi sürecinde yaşandığı gibi fetih dili bile
değiştirdi. İran'ın İslamiyet’ten önceki tarihi, modern çağlarda eski Pers
yazılarının çözümlenmesi çalışmalarıyla araştırılmaya başlanmıştır.
İran İmparatorluğu tarihinde Hıristiyanlık çağının ilk altı yüzyıllık
bölümünde, Sasani ve Part dönemleri olmak üzere iki büyük dönem vardır. İlk
Sasani hükümdan Ardaşir (226-240) Roma’ya yeni bir dizi savaş açmıştır.
Ondan sonra gelen I. Şahpur (240-271) savaşta Roma İmparatoru Vaieriani esir
almış ve Valerian esarette ölmüştür. 1. Şahpur övündüğü bu
başarısının resimlerini İran’daki çeşitli dağların kayalanna yonttuımuştur. At
üstündeki Pers şahının, yerdeki Roma imparatorunun boynuna ayağını koymuş
olduğu bu resimler hâlâ durmaktadır.
İslam halifeliği ortaya çıkana kadar bölge tarihine egemen olan siyasi durum,
Pers-Roma, sonrasında da Pers-Bizans rekabetiydi. İslamiyet ise bir rakibini
ortadan kaldırmış, diğerine de önemli ölçüde gücünü kaybettirmişti. Bu sonuca
büyük etkisi olan sonu gelmek bilmeyen savaşlar bir istisnayla
kesintiye uğramıştır. Bu istisna, yüz yıldan fazla süren Uzun Barış’tır.Şahpur
(383-388) 384’te Roma ile barış yapmıştır. 421-22 yıllarındaki ufak bir sınır
çatışması hariç, VI.yy’ın ilk yıllarına kadar bir daha savaş olmamış, bu tarihlerde
başlayan ilk savaş kısa aralıklarla 628’e kadar devam etmiştir. Bu sıralarda da
çok yakında bu iki düşmanı gölgede bırakacak yeni bir güç doğmaya başlamıştır.
Modem ve Ortaçağ tarihçilerine göre bu savaşların temel gerekçesi toprak
olmuştur. Romalılar bu dönemde Persler’in egemenliğindeki Ermenistan ve
Mezopotamya üzerinde hak iddia ediyorlardı. Romalılar imparatorları Trajan’ın
fethettiğini söyledikleri bu topraklan istiyorlardı, bu da Romalılar’ın, Persler’in,
sonra da Müslümanların ortak öğretilerine göre buralar üzerinde kendilerine
sürekli hak tanıyordu. Ayrıca Bizanslılar, Mezopotamya ve Ermenistan
halklarının büyük çoğunluğu Hıristiyan olduğundan Hıristiyan imparatoruna
bağlı olmaları gerektiğini öne sürüyorlardı. Persler de M.Ö. 525'te Kiros’un oğlu
Kambiz’in fethettiği Filistin, Suriye ve Mısır’da bile hak iddia ediyorlardı. Bu
topraklan savaşlar sırasında zaman zaman ele geçirdiler. Buralarda Persler ya da
Zerdüştler yoktu ama onlara sempati duyan Hıristiyan olmayan gruplar vardı.
Modem tarihçiler toprak dışındaki başka nedenleri de bulup belgelemişlerdir.
Bunların en önemlilerinden biri Doğu ile Batı arasındaki ticaret yollarını ele
geçirme arzusudur. Akdeniz dünyası için Çin’den ipek, Hindistan ve Güneydoğu
Asya’dan baharat olmak üzere Doğu’dan yapılan iki ithalat büyük
önem taşımaktaydı ve bu malların ticareti çok yaygınlaşmıştı. Roma yasalarında
ticareti müdahaleden koruyacak önlemlere yer veriliyordu. Bu ticaret Roma ve
Bizans’ın, Çin ve Hindistan uygarlıklarıyla ilişkide olmasını sağlıyordu.
Ülkeler arasında ne düzenli bir ilişki ne de ziyaret bulunuyordu ama her
ikisinden de ithalat yapılıyordu. Romalılar ve sonra da Bizanslılar bu ithalat için
altın ödüyorlardı. Hint baharattan ve Çin ipeğine karşılık Akdeniz dünyasının
verilebilecek bir şeyi yoktu. Altın her zaman geçerliydi ve çok miktarda Roma
altını Akdeniz havzasına yapılan ithalatın karşılığı olarak Doğu Asya’ya
gönderiliyordu. Bu arada, belirli dönemlerde hükümranlıklarını Orta Asya’ya
yayan Persler, ipek ticaretinin çıkış noktasındaki hakim güç olarak aracılık
yapıyorlar ve bu sayede büyük kâr elde ediyorlardı. Roma dünyası Doğu’ya
altın akışından şikayetçi oluyordu ama yine de bu ölçüde bir kayba
dayanabilmişti.
Akdeniz’den doğuya giden en kısa yolun Persler hakimiyetindeki
topraklardan geçmesi nedeniyle, Pers silahlarının olmayacağı başka yollar
bulamak hem ekonomik hem de stratejik açıdan yararlı olacaktı. Çin’den sonra
Avrasya bozkırlarındaki Türk topraklarından Karadeniz ve Bizans topraklarına
veya Hint Okyanusu’ndan geçerek güney denizlerine giden yollar var olan
alternatiflerdi. Bu yollar, Basra Körfezi ve Arabistan’a veya Kızıldeniz’den
sonra Mısır ve Süveyş kıstağından geçerek Akdeniz’e ya da Yemen’den Batı
Arabistan kervan yollarıyla Suriye sınırlarına uzanıyordu.
Başta Roma’nın ve daha sonra Bizans’ın çıkan, Hindistan ve Çin ile dış
ticaret bağları yaratmak ve korumak, bu sayede Persler hakimiyetindeki orta
bölgelerden uzak durmaktı. Öte yandan Pers İmparatorluğu transit yollardaki
durumundan faydalanarak Bizans ticaretini denetim altında tutup barış
zamanında kâr sağlamak, savaş sırasında da yolu kapatmak istiyordu. Bu da her
iki imparatorluğun, kendi sınırlan dışındaki topraklarda etkin olabilmek için
sürekli mücadele halinde olmaları anlamına geliyordu.
İki bölgede, tüm bu diplomatik, ticari ve nadiren de askeri müdahalelerin
etkisi de küçümsenemeyecek derecedeydi. Bu durumdan ilk önce kuzeyde Türk
beylikleri ve aşiretleri ile güneyde Arap beylikleri ve aşiretleri etkilenmişti. Ne
Araplar’ın ne de Türkler’in bölgenin eski uygarlıkları üzerinde önemli bir
etkileri olduğuna dair kanıt bulunmamaktadır. Ancak daha sonradan gelen istila
dalgalarında ortaçağlarda İslamiyet’in merkezi olan topraklardaki etkileri önemli
olmuştur.
Hıristiyanlık çağının ilk altı yüzyıllık döneminde Araplar ve Türkler henüz
imparatorluk sınırlarının dışında, barbar ya da yan barbar olarak çöllerde ve
bozkırlarda yaşıyorlardı. Romalılar ve Persler, imparatorluklarını genişletirken
bile çöl ya da bozkır topraklarını ele geçirmekle ilgilenmemişler, hatta onlarla
yakınlık kurmamaya özen göstermişlerdi. IV. yy Romalı tarihçisi Suriyeli olan
Ammianus Marceilinus bozkır halkları için şunları söylemiştir:
1
&quot;Tüm bu bölgelerin halkları vahşi ve savaşçıdır. Çatışma ve savaş onlara
keyif verir Onlar için savaşta ölenler en mutlu kişilerdir. Dünyadan doğal ölümle
ayrılanları korkaklıkla suçlayıp hakaret ederler. (XXI)
Ammianus Marceilinus, güneydeki çöl halklarını “dost da, düşman da
olamayacak Araplar” sözleriyle anlatmıştır (XIV, 4.1). Bu komşuların silah
gücüyle fethedilmesi tehlikeli, maliyetli ve zordu. Bu yüzden, iki imparatorluk
da yaptıkları maddi, askeri ve teknik yardımlar, verdikleri unvanlar ile bu
halkları kendi yanlarına çekmeye çalıştıkları, genel imparatorluk politikası
şekline getirilecek bir yol izlediler. Kuzeyin ve güneyin aşiret reisleri bu durumu
kendi çıkarlarına kullanarak, bir birinin bir ötekinin, bazen ikisinin birden
yanında oldular. Kimileri kervan ticaretinden elde ettiği servet ile kendi
şehirlerini ya da krallıklarını kurdular, imparatorlukların uydularıymış gibi,
bazen de müttefikleri olarak siyasi rol üstlendiler. Bu imparatorluklar çıkarları
doğrultusunda sınır beyliklerini ele geçirip doğrudan hakimiyet altına almışlarsa
da, genellikle dolaylı hakimiyeti ya da müşteri devlet konumunu tercih
etmişlerdir.
Bu çok eskiden kalan ilişki türünün kökeni şüphesiz antik çağa
uzanmaktadır. Romalılar M.Ö. 65’te Romalı Pompey’in bugün Ürdün Haşimi
krallığında bulunan Petra’daki Nabat başkentine yaptığı ziyaretle çöl
politikalarının başlangıcını yaptılar. Nabatiler’in yazılı dilleri ve kültürleri Arami
olduğu halde kendilerinin Arap olduktan bilinmektedir. Petra vahasında
bir kervan şehri kurdular, Romalılar da onlarla kuracakları ilişkinin dostça
olmasını doğru buldular. Petra, Roma eyaletleri ile çöl arasındaki tampon ülke,
Güney Arabistan,ve Hindistan ile ticaret yollarına ulaşmak için çok önemli bir
komşuydu. M.Ö. 25’te İmparator Augustus Yemen’i fethetmek için bir ordu
göndererek başka bir politika denedi. Romalılar’a Kızıl deniz'in güney ucunda
bir köprübaşı yaratarak Hindistan yolunu Roma’nın doğrudan hakimiyetine
almayı amaçlıyordu. Fetih başarılı olamadı ve Romalılar oraya bir daha sefer
düzenlemediler. Yeniden Arabistan içlerine ordularını göndermeyi denemediler,
hatta barış sırasındaki ticari, savaş sırasındaki askeri gereksinimleri nedeniyle
çöldeki sınır devletleriyle ve kervan şehirleriyle iyi ilişkiler kurmaya başladılar.
Romalıların bu politikası Arap sınır beyliklerinin sayısında büyük bir artışa
yol açtı. Bunların birincisi Petra idi, en önemlilerinden biri de şimdi güneydoğu
Suriye’deki Tadmur olan Palmira idi. Palmira Suriye çölündeki bir kaynağın
etrafında bulunuyordu. Çok eski çağlarda orası bir ticaret ve yerleşim şehriydi,
Palmiralılar’ın. Fırat üzerinde Dura’da bir merkezleri bulunduğu için Akdeniz
ile Mezopotamya ve Körfez çöl ticaret yolu üzerinde söz sahibi olmaları, onlara
bir ölçüde stratejik ve ticari önem sağlıyordu.
Benzer durum, iki imparatorluğun ve Karadeniz’le Hazar Denizi’nin
kuzeyinde, Çin’e uzanan Orta Asya yolu üzerinde de geçerliydi. Bu bölgedeki
Orta Asya aşiretleri arasında I.yy'ın son çeyreğinde Çin’in otoritesine karşı
başkaldırılar olmaya başladı. Bu başkaldıranların liderleri arasında olan ve Çin
tarihçileri tarafından “Hiung Nu” olarak adlandırılan halkın, Avrupa tarihindeki
Hunlar oldukları bilinmektedir. Pan Chao adlı Çinli general Çin’den Orta
Asya’ya gerçekleştirdiği seferle başkaldırıyı durdurarak Hiung Nu’ları ipek yolu
üzerinden atmıştır. Bu kez Çinliler daha da ileri giderek, sonraları adı Türkistan
olan, bugünkü Özbekistan ile batı komşularını içine alan bölgeyi fethettiler. Pan
Chao buradan iç Asya ipek yolunu Çin’in denetimi altına aldı ve Kan Ying adlı
elçisi önderliğinde bir heyeti Romalılarla görüşmeleri için batıya yolladı.
Heyetin 97’de Basra Körfezi’ne ulaştığı bilinmektedir.
Roma İmparatoru Trajan'ın Ortadoğu’da yayılma politikasını açıklamada,
Doğu’nun bu ve diğer diplomatik ve askeri etkinlikleri yardımcı olmaktadır.
106’da Trajan, Roma ile Petra eski ilişkisine son vererek şehri fethetti. Artık
Nabatiler’in ülkesi Provincia Arabia adlı bir Roma eyaleti oldu ve Basra’da
bulunan bir Roma Lejyonu tarafından yönetilmeye başladı. Trajan, Roma
gemilerinin Akdeniz’den Kızıldeniz’e geçebilmelerini sağlamak için Nil
Nehri’nin kanallarını ve kollarını birleştirip İskenderiye’den Clysma’ya dek
uzanan bir suyolu yaptırdı. 107’de Hindistan’a bir Roma elçisi gönderildi, kısa
bir süre sonra da Doğu Suriye sınırından Kızıldeniz’e bir yol açıldı.
Tüm bu olayların iki imparatorluk arasındaki savaşı başlatan Partlar’ı haklı
olarak endişelendirdiği görülmektedir. Trajan 114’te başlattığı bir seferde iki
imparatorluğun paylaşamadığı en önemli bölgelerden Ermenistan’ı işgal etti.
Bağımsız Hıristiyan bir hükümdar olan Edessa prensi ile anlaştıktan sonra
doğuya doğru Dicle’den geçerek llö’da şimdiki Bağdat yakınındaki büyük Pers
şehri Ktesiphon’u fethetti. Bu sırada Yahudiye’de büyük bir isyan çıkması bir
tesadüf gibi görünmüyor. 117’de Trajan’ın ölümü üzerine yerine geçen Hadrian,
Provincia Arabia dışında doğuda işgal edilen eyaletlerden çekildi.
Trajan’ın bölgede yayıldığı 100 yıllarında, Arap yarımadası yaklaşık olarak
şu durumdaydı: İç bölgelerde dışarıdan ve içeriden hiçbir otorite yoktu, öte
yandan batıda Roma ve doğuda Part imparatorluklarıyla çeşitli ilişkileri olan
küçük beyliklerle çevrilmişti. Beylikler Arabistan’dan Yemen’e, oradan da deniz
yoluyla Doğu Afrika ve Hindistan’a uzanan ticaret yollarıyla geçiniyorlardı.
Roma’nın Petra’yı hakimiyetine alması önemli bir politika değişikliği olmuş
ve o dönemin güçler dengesini bozmuştu. Romalılar bundan sonra da Palmira’da
benzer bir politika uyguladılar ama en sonunda bundan vazgeçerek bilinmeyen
bir tarihte Palmira’yı imparatorluklarına dahil ettiler.
İran'da Sasaniler'in ortaya çıkması ve bölgede daha militan ve merkezi bir
düzenin kurulması ile durum tekrar değişti. Persler de Arabia’nın kuzeydoğu
sınırlarında birkaç beyliği aldılar. Persler, III. yy ortalarında eski bir Arap
merkezini,Hatra'yı ortadan kaldırdıktan sonra, doğu Arabistan'ın Körfez kıyısı
boyundaki bölgelerini işgal ettiler.
Roma tarihçilerine göre III.yy’ın üçüncü çeyreğinde Zenobia adındaki
(büyük olasılıkla Arapça Zeyneb) kadın hükümdar, Palmira’nın bağımsızlığını
tekrar kazanması için son çabayı harcamıştır. İmparator Aurelian’ın gönderdiği
Roma ordusu Zenobia’yı yenmiş ve Palmira bir kez daha imparatorluğa
katılmıştır.
Bu sırada Arap yarımadasının uzak güneyinde önemli değişiklikler
yaşanmaktaydı. Tarım alanları olan ve hanedan monarşileriyle yönetilen şehirleri
olan Güney Arabistan, yan çöl olan kuzeyden oldukça farklıydı. Ancak
monarşiler yıkılmış, yerini Himyaritik monarşi adı verilen yeni bir düzene
bırakmıştı. Batıdan Habeşler ve doğudan Persler olmak üzere bölge dış etkilerin
çarpışma noktası olmuştu. Habeşistan’da başlayan militan Hıristiyan monarşisi,
Kızıldeniz’in diğer tarafındaki gelişmelere doğal olarak ilgi gösteriyordu. Persler
de onlar için birbirinden farklı olmayan Hıristiyan ya da Roma etkisine
direnmeye her zaman hazır durumdaydılar.
- Bu süreçte, eski dünyanın büyük ekonomik çöküşünden, özellikle III.
yy’dan sonra ticaretin sonlanmasından Akdeniz uygarlığının bu uzak ileri
karakolları bile etkilenmişlerdi. Bulunan Roma sikkelerinin azalmış olması
bunun bir göstergesidir. 217’de Hindistan’da ölen Caracalla’dan sonraki
sikkelerden neredeyse hiç bulunamamıştır. Bu da IV. ile VI. yüzyıllar
arasında Arabistan’ın karanlık bir dönem yaşadığını göstermektedir. Bu dönem,
bedevileşme ve yoksullaşma çağı olmuştur. Bu döneme değin var olan tarım
gerilemiş, kurulan merkezler azalmış ve deve göçerliği yaygınlaşmıştır.
İslamiyet'in ortaya çıkmadan hemen önceki zamana ilişkin ilk Müslüman
öyküleri bu dönemi çok net olarak anlatmaktadır.
Arabistan’ın gerileyişinin nedenleri arasında her iki imparatorluğun
ilgilerinin yok olması da göz önüne alınmalıdır. İran ve Roma barışının sürdüğü
384 yılından 502 yılına kadarki uzun sürede her iki imparatorluk da Arabistan’a,
vahalarından ve çöllerinden geçen pahalı, uzun ve tehlikeli ticaret yollarına ilgi
göstermemişti. Ticaret yollannın yönü değişmiş, teşvik yardımları sona ermiş,
kervan trafiği durmuş ve şehirler terk edilmişti. Ticaretin son bulmasıyla
göçebeliğin başlaması, kültür ve yaşam standardım düşürmüş ve çok uzun
süreden soma ilk kez Arabistan’ı uygar dünyadan soyutlamıştı. Bu durumdan,
Arabistan'ın daha gelişmiş olan güneyi de etkilenmiş, buradaki göçebe aşiretler
daha iyi otlaklar aramak için kuzeye göç etmişlerdi. Arap toplumunda göçebelik
daima önemli olmuştur ama artık daha da öne çıkmıştır. Müslümanlar bu dönemi
“Cahiliye” olarak adlandırırlar ve bu dönem ile Aydınlık Çağ yani İslamiyet ile
aralarındaki çelişkiye dikkat çekerler. Bu dönem, yalnızca sonradan gelecek
olanlara göre değil, daha öncekilere göre de çok karanlıktı. İslamiyet’in ortaya
çıkması bu açıdan bir restorasyon olarak düşünülebilir ve gerçekten de Kuran’da
Hz. İbrahim’in dininin restorasyonu olduğu belirtilmektedir.
Hz.Muhammed’in doğduğu VI.yy’da her şey yeniden değişti.En önemlisi
Persler ve Bizanslılar’ın yüz yıllık barış sürecinden sonra yeniden çatışmaya
başlamaları ve bugün neredeyse sonsuz bir savaşa dönüşmesidir. İki
imparatorluk savaş ve rekabet halindeyken bu mücadelenin bir nedeni olarak
Arabistan bir kez daha ortaya çıktı ve Arap halkları yeniden her iki tarafın da
saygı ve ilgilerini kazandılar. Nehir vadilerinden Basra Körfezi’ne inen yol, barış
döneminde, Akdeniz dünyasından Doğu’ya giden en elverişli yoldu. Uzun bir
kısmı su üzerinde geçen bu yol ötekilerle karşılaştırıldığında hem daha ucuz,
hem de daha güvenliydi ama Bizanslılar ile Persler yeniden savaşmaya
başladığında durumu değişti. Mezopotamya ve Körfez yolu Bizanslılar açısından
çok sakıncalıydı. Bu yol, Persler tarafından savaş sırasında askeri hareketle, iki
imparatorluk arasındaki barış sayılabilecek zamanlarda ise ekonomik baskılarla
her an kapatılabilirdi. Bunun için Bizanslılar,Persler’in ulaşamayacakları
uzaklıkta başka yollar bulma politikasını benimsediler.
Önceden de olduğu gibi güney çöl ve denizleri ile kuzey bozkırları olmak
üzere iki önemli seçenek vardı. Karadan Asya yolunun tercih edilmesi, Orta
Asya bozkırlarının hanları ile Bizans imparatorlan arasında ilginç pazarlıklara
yol açtı.Türk hanları Konstantinopolis’e elçilerini göndermeye başladılar. Bizans
tarihçilerine göre, daha kurnaz olan bazı hanlar hem Bizans’a hem de Perslef’e
elçi göndermişlerdir. Ancak hanlar genellikle Bizanslılar’ı ihanetle
suçlamışlardır. Bizans tarihçisi Menander, 576’da geçen bir olayı şöyle
anlatmıştır:
2
Bir Bizans elçisi bana güven mektubu verirken, han tarafından kendisiyle
iş yaparken düşmanlarıyla da yapmakla suçlanmıştı. Han, parmaklarını
ağzına alıp şunları söylemişti: &quot;Sen bir aldatması ve on tane dili olan o
Romalılar'dan değil misin? Şimdi ağzımda olan on parmağım kadar dilin var
senin ve birini beni, ötekini Avarlar'ı kandırmak için kullanıyorsun... Kurnaz
sözlerle ve hile yaparak herkesi aldatıyorsun... Ama bir Türk ’ün yalan
söylemesi tuhaf olur ve görülmemiştir de...”
Kuzeydeki ve güneydeki patronlar ile müşteriler birbirlerini oldukça iyi
anlarlardı. VI.yy başladığında, güney yolu hem Persler’in ulaşamayacağı
uzaklıkta olduğu, hem de çeşitli seçenekler sunduğu için kuzey yolundan daha
önemli olmuştu. Eski kaynaklara göre, ilgili tarafların politikalarını ve
uygulamalarını ortaya koyan şöyle bir tablo çıkmaktadır: Bizans, Pers
denetiminden uzak bir Hindistan yolu açmış ve yolu açık tutmuştur. Persler de
bu iletişim hattını önlemek ve kesmek için uğraşmışlardır. Bu arada yol
üzerindeki çeşitli halklar bu durumdan kâr sağlamaya çalışmışlar, kendi çıkarları
için yolu açık tutmak ama Bizanslılar’ın da yolun denetimini ve tekelini ele
geçirmesini engellemek istemişlerdir.
O dönemdeki pek çok olay bu örneğe uygun gelişmiştir. Hem Bizans hem de
Pers tarafında uç beyliklerinin yeniden ortaya çıkmaları bunlardan biridir.
Bizans'ın çöl sınırında bugünkü Ürdün’ün olduğu yerde Arap Gassani beyliği,
İran tarafında da Hira beyliği bulunuyordu. İkisi de Arap’tı, ikisi de Ara-mi
kültürüne sahipti, ikisi de Hıristiyan’dı ama siyasi olarak biri İran’a, diğeri
Bizans’a bağlıydı.
Yaklaşık 527’de Bizans İmparatoru Jüstinyen, Hira’ya savaş açmaları için
Gassaniler’i ikna etti. Böylece Bizans ile İran’ın;başrollerde olduklan bir savaş
başlamış oldu. Gassani beyine unvanlar verildi ve Roma İmparatorluğu’nun
“partici”si ilan edilerek Konstantinopolis’e davet edildi. Roma silah ve
eğitmenleri ile birlikte yeterli miktarda da Roma altını verildi. Pers tarafında
olanlarla ilgili çok fazla bir bilgi bulunmamasına karşın, orada da aynı şeylerin
olduğu anlaşılmaktadır.
Sina Yarımadası’nın güney köşesinin açıklarındaki Yotabe olarak
adlandırılan küçük Tiran adasının tarih sahnesine çıkması, bu dönemin ikinci
önemli gelişmesidir. Eski çağlardan bu yana adada transit ticaretle uğraşan
insanlar tarafından' kurulan küçük bir yerleşim merkezinin olduğu
anlaşılmaktadır. 473’te adadaki bir aşiret reisinin Konstantinopolis’i ziyaret ettiği
ve onun ardından, bazen imparatorluğun dostu bazen de düşmanı olarak görülen
diğerlerinin olduğuna ilişkin bilgiler bulunmaktadır. Adada yaşayanlar hakkında
Musevi olduklarına ilişkin bilgiler vardır ama eski Museviler’den mi, sonradan
Museviliği seçenlerden mi ya da Yahudi ülkesinden yeni gelenlerden mi
oldukları açık değildir. Kızıldeniz’de ticaret yapan ada halkı başlangıçta
bağımsızdı ve Bizans’a düşmanlardı. VI. yy’da Kızıldeniz ticaretinin
ilerlemesiyle birlikte, ada Bizans denetimine girdi ve kolaylık olması için bir
Gassani beyine bağlandı.525’te birtakım ilginç gelişmeler oldu. Tiran-Yotabe
Musevileri denetim altına alındılar ama Kızıldeniz’in güney ucunda Himyarites
kralının Museviliği seçmesiyle yeni Museviler ortaya çıktı. Böyle.ce
Arabistan’ın kuzeybatı köşesinde yüzyıllardır ilk defa bir Yahudi krallığı
kurulmuş oldu. Kızıldeniz’in iki köşesinde, her ikisi de Kızıldeniz ticareti yapan,
her ikisi de Pers destekçisi politika benimseyen bir Yahudi varlığının aynı
anda ortaya çıkmasının birbiriyle ilişkili olması gerekir. Bizans öncelikle İran’a
yönelik bir politika izliyordu. Bizans eylemleri yalnız İran’ı hedef almıyordu,
Kızıldeniz’in bir ucundan diğer ucuna değin Bizans üstünlüğünü ve ticaret
tekelini elde etmek, yerel güçleri boyunduruk altına almak ya da yok etmek
amacına hizmet ediyordu. Kuzeyde Arap dostlanndan aldıkları yardımlarla bu işi
kendileri yapıyorlardı ama güneyde böyle bir olanak bulamadıkları için
Yemen’deki Museviler’e ve onların doğusundaki Persler’e karşı Bizans ile
ittifakta olan Hıristiyan devleti Habeşistan’ı kullanmak istediler. O dönemde
Habeşistan, Hindistan’a kadar giden gemileri ve Arabistan yarımadasında
bulunan askerleriyle uluslararası ticari güç durumundaydı. Ha-beşler yeni
Hıristiyanlıklarının heyecanı içinde Bizanslı elçileri hevesle karşıladılar.Ne yazık
ki Habeşler kendilerine verilen görevde başarılı olamadılar. Başlarda Güney
Arabistan’daki son bağımsız devleti yıkıp yok ederek ülkeyi Hıristiyanlar’a ve
başka dış etkilere açık hale getirmeyi başarmalarına karşın, bu zaferlerini devam
ettirecek güçleri yoktu. Yemen’den öteye gitmek isteyerek 507’de kuzeye giden
kervan yolu üzerindeki Yemen ticaret merkezi Mekke’ye saldırı düzenlediler.
Ancak yenilgiye uğrayarak Yemen’deki yerlerini Persler'e bıraktılar.
Hz.Muhammed’in doğduğu yıllarda Yemen’in başında bir Pers satrapı
bulunuyordu ve ülke tamamen Persler’in denetimi altındaydı. Kızıldeniz’in
güney köşesine yerleşen Pers gücü, Bizans’ın Doğu’ya ayrı ve açık bir ticaret
yolu açma politikasını başarısızlığa uğratıyordu. Bununla birlikte
konunun önemini tümüyle azaltan başka bir gelişme olmuştu. Yüzyıllardır ipek
üretimi Çin’de özenle bir sır olarak saklı tutulmaktaydı ve ipekböceğinin ihraç
edilmesi ölümle cezalandırılıyordu. Ancak iki Nesturi keşişinin 552’de Çin'den
Bizans’a ipekböceğinin tohumunu kaçırmayı başarmalarından sonra Küçük
Asya’da VII .yy’ın ilk yıllannda ipekböceği yetiştirme işi gelişmişti. Çin'de
üretilen ipekliler daha kaliteli ve güzel olduğu için daha çok tercih ediliyordu
ama artık Çin’in bu konudaki dünya tekeli sona ermişti.
VI.yy iki rakip imparatorluğun zayıflaması ve geri çekilmeleri ile
tamamlandı. Arabistan’dan atılan Habeşlerin, Habeşistan’daki rejimleri de
sarsıldı. Bir süre daha direnen Persler, ülkelerindeki taht kavgaları ve Zerdüşt
dini içindeki tartışmalar nedeniyle başlayan büyük dini sorunlar yüzünden
önemli ölçüde güç-kaybetmişlerdi. Öte yandan, Bizans Jüstinyen’in
hükümdarlığının ardından sorunlar yaşamaya başlamıştı ve Bizans Hıristiyanlığı
büyük kilise tartışmaları ile sarsılıyordu. Arabistan yarımadasının son bağımsız
güç merkezleri durumundaki güney beylikleri, yerlerini yabancıların işgallerine
bırakarak ortadan kalkmışlardı.
Bu olayların tümü Arap yarımadasını önemli derecede etkilemişti. Bu
gelişmelerin ardından Arabistan’a yanlarında yeni yöntemler, düşünceler ve
ürünler getiren çok sayıda yabancı yerleşmişti. Arabistan’dan geçen ticaret
yollan, tüccarlar ve ürünler, devam eden Pers-Bizans mücadelesinin sonucu
olarak çoğalmıştı. Yine kuzeyde sınır devletleri ortaya çıkmış, imparatorluk
efendilerine bağlı olmuşlar ancak Arap ailesi içinde kalmaya devam etmişlerdi.
Dışarıdan gelen bu etkiler Araplar içinde çeşitli tepkilere yol açmıştı.
Bunlardan bir bölümü maddi kaynaklıydı. Daha sonra karşılaşacakları olaylar
açısından çok değerli bir ders olan silah, zırh kullanmayı ve dönemin askeri
yöntemlerini öğrenmişlerdi. Önceden hiç bilmedikleri şeyleri getirmeye başlayan
tüccarlar ilerlemiş toplumların zevkleri ile tanışmışlardı. Kendilerinden ilerideki
komşularının din ve kültürleriyle ilgili bilgi sahibi olan Araplar, bir ölçüde
entelektüel, hatta manevi bir etkilenme de yaşamışlardı. Yazıyı öğrenerek yeni
bir alfabe oluşturmuşlar ve dillerini yazmaya başlamışlardı. Dışarıdaki yeni
düşünceleri almışlar, en önemlisi, ilkel paganizme sahip olan ve yetersiz
buldukları dinlerinin yerine başka bir din arayışına girmişlerdi.
Ulaşabilecekleri uzaklıkta birkaç din bulunuyordu. Hıristiyanlıkta büyük bir
ilerleme olmuştu. Hem Bizans, hem de İran sınırlarındaki Arapların çoğunluğu
Hıristiyan olmuştu ve güneydeki Yemen ve Najran’da da Hıristiyanlar vardı.
Museviler özellikle Yemen'de, ama Hicaz’ın başka yerlerinde bulunuyorlardı.
Bunların bazıları Yahudiye’den gelmiş olan göçmenlerin torunlarıydı, bazıları
ise yeni Musevi olanlardı. VII.yy'da Arabistan’daki Museviler ve Hıristiyanlar
tamamen Araplaşmışlar ve Arap toplumunun bir parçası olmuşlardı. Pers
dinlerini benimseyen pek olmamıştı. Dinin fazlaca milli olması nedeniyle Persler
dışındakilere çok çekici gelmemesini ilginç bulmamak gerekir.
İlk İslam tarihçilerine göre, Arapça’da Hanifi denilen bir grup puta
tapınmayı bırakmışlardı ama o dönemin rakip dini öğretilerinden hiçbirini
benimsemeye de hazır değillerdi. Hanifiler yeni İslam dinini ilk kabul
edenlerdendir.
3. KISIM
İslamiyet'in Doğuşu ve Yükselişi
3. BÖLÜM
KÖKENLER
İslamiyet’in doğuşu, kurucusu, ilk kabul edenleri ve inananları ile ilgili
bilgiler yalnızca İslam hadisleri, metinleri ve tarihi anılardan edinilebilmektedir.
İslamiyet’in dış dünya tarafından fark edilmesi ve dışarıdan bakanlarca ele
alınması uzun zaman sonra olmuştur. Bu açıdan İslam tarihi de, Hıristiyanlık,
Musevilik ve insanlığın diğer büyük dinlerinin tarihleri gibi tarihçiler için sorun
olmuştur. Ortaçağ’daki en titiz dindar Müslüman ilahiyatçılar bile dini öğretinin
doğruluğunu ve mükemmelliğini tartışmasız kabul ettikleri halde, kişisel
biyografik ve tarihi hadislerin doğru olup olmadığını sorgulamışlardır. Bu tür
kısıtlamaları olmayan çağdaş eleştirici ilahiyatçılar da daha başka sorunları
gündeme getirmişlerdir. İslam tarihinin başlangıç dönemine ait başka belge,
metin ve yazıt gibi bağımsız kanıtların bulunamamış olması nedeniyle bu dönem
geleneksel görüşler çerçevesindeki sorunlarıyla bilinecektir.
Müslümanlar açısından her şey kesin ve açıktır. Müslümanların tarihsel
bilincinin 'merkezinde,Hz.Muhammed’in görevi, savaşımı ve sonundaki zaferi,
Müslüman dünyasının oluşması, inananlann ve Hz. Muhammed’den sonrakilerin
yaşadıkları, Kutsal Kitapta geçenler ve insanların sonrakilere aktarılan anılan yer
almaktadır. Müslüman inanışına göre Abdullah’ın oğlu Muhammed kırk yaşma
doğru Peygamber olmuştur. Bir Ramazan ayı gecesi Hira dağında uyumakta olan
Hz. Muhammed’e Cebrail görünerek “Oku!” demiştir. Hz. Muhammed önce
duraklamış, sonra Cebrail üç kez daha aym şeyi söyleyince, “Neyi okuyacağım?&quot;
diye sormuştur. Cebrail, “Yaratan Rabbinin adıyla oku! O insanı bir kan
pıhtısından yarattı. Oku! Rabbin en büyük cömertliğin sahibidir. O’dur kalemle
yazmayı öğreten. O, insana bilmediğini öğretti.” Bu cümleler Kuran’ın doksan
altıncı suresinin ilk beş ayetidir. Kuran, Arapça bir sözcüktür, “okuma,
ezberleme” anlamlarına gelir ve İslam inancına göre Allah'ın Hz. Muhammed’e
indirdiği vahiyleri içerir. Bu ilk ayetlerden sonra Hz. Muhammed’e pek çok
vahiy inmiştir, Hz. Muhammed aldığı vahiyleri doğduğu yere, kendi halkına
götürmüş ve artık puta tapmamalarını evrensel bir tek tanrıya tapmalarını
söylemiştir.
Hz.Muhammed, 571 yılında Batı Arabistan’daki Hicaz bölgesinin küçük
vaha şehri Mekke’de Kureyş Arap aşiretinde dünyaya gelmiştir. O yıllarda
yarımadanın büyük bölümü yalnızca birkaç kervan yolu ile dağınık vahanın
olduğu bir çöldü. Ha lk çoğunlukla göçebeydi, deve, koyun, keçi-yetiştirerek,
bazen de rakip aşiretlere, vaha ve sınır halklarına yaptıkları baskınlarla
geçiniyorlardı. Bir kısmı olanak buldukları yerlerde küçük çapta tarımla uğraşır,
bir kısmı da dış dünyadaki gelişmeler tüccarları, Arabistan’a gönderdiğinde
ticaret yaparlardı. Roma ile Persler arasında VI.yy da çıkan savaş sayesinde
Akdeniz ile Doğu arasındaki kervan yolunun küçük şehirleri kısa süreliğine
tekrar hareketlenmişlerdi.Mekke de bu şehirler arasında yer alıyordu.
Görevinin ilk yıllarında Hz. Muhammed’e önce ailesi, daha sonra da geniş
çevreler inandılar. Mekke’deki ileri gelen aileler, bu yeni düşünceleri ve
kaynaklandıkları yeni oluşumu şüpheyle karşıladılar ve muhalif oldular. Onlar
için Hz. Muhammed ve öğretisi gerek maddi gerekse dini yönden, hem kendi
otoriteleri hem de varolan düzen için ciddi bir tehditti. Geleneksel biyografiler,
bazı Müslümanların baskı ve zulüm yüzünden memleketlerini terk ederek
Kızıldeniz’in diğer yanındaki Habeşistan’a sığındıklarını anlatmaktadır.Hz.
Muhammed ilk Çağrı’dan on üç yıl sonra, yaklaşık 622’de, Mekke’nin
350 kilometre kuzeyinde bir başka vahadaki küçük Yesrib şehrinden elçilerle bir
anlaşma yapü. Yesribliler Hz. Muhammed ile beraberindekileri iyi karşıladılar,
ondan anlaşmazlıklarında ara bulucu olmasını istediler, onu ve onunla birlikte
Mekke’yi terk edecek olanları savunmayı önerdiler. Hz. Muhammed ilk önce
yaklaşık altmış aileyi gönderdi, o yılın sonbaharında da kendisi gitti. Hz.
Muhammed ile yanında olanların Mekke’den Yesrib’e göçlerine “hicret” denir
ve Müslümanlar hicreti Hz. Muhammed’in peygamberliğinin nişanı olarak kabul
ederler. Sonraları bir Müslüman takvimi yapılır ve Arap takviminin başlangıcı
hicret olur. Yesrib İslam dininin ve topluluğunun merkezi haline geldi ve zaman
içinde yalnızca El-Medine (Şehir) denilmeye başlandı. Yeni topluluğa da
Arapçada topluluk anlamına gelen “ümmet” adı verildi..
Hz. Muhammed Mekke’deki, şehir yöneticilerinin başlangıçta
umursamazlıklarına, sonrasında da düşmanlıklarına direnmişti. Medine’de dini
yetkinin beraberinde siyasi ve askeri yetkileri de alarak yöneten kendisi oldu.
Medine’deki yeni Müslüman devleti, kısa bir süre sonra Mekke’deki puta tapan
yöneticilerle savaşmaya başladı. Sekiz yıl süren savaş sonunda Hz. Muhammed
Mekke’yi aldı.
Bunun sonucunda, Hz. Muhammed’in hayatı ile ondan önceki
peygamberlerin, Musa ve İsa'nın hayadan arasında önemli bir fark oluştu. Hz.
Musa'nın vaat edilmiş topraklarına girme izni yoktu, halkı ilerlerken o ölmüştü.
Hz. İsa çarmıha gerilmişti ve Romalı imparator Konstantin, Hıristiyanlığı
benimseyip inananlarına güç verene kadar Hıristiyanlık bir azınlık dini
olarak kalmıştı. Hz. Muhammed ise vaat edilen topraklarını ele geçirmiş,
yaşarken güç ve zafer elde etmiş, peygamberlik otoritesinin yanında siyasi
otorite de kullanmıştır. Allah’ın Peygamberi olarak getirdiği dini vahiy vardı ve
bunu öğretiyordu. Bununla birlikte Müslüman ümmetinin lideri olarak yasalar
yapıyor, diplomasiyi yönetiyor, vergi alıyor, adalet dağıtıyor, savaş ve
barış kararı veriyordu. Başlangıçta bir topluluk olan ümmet, artık bir devlet
olmuştu, bir süre sonra da imparatorluk olacaktı.
8 Haziran 632 tarihinde yaşamını yitiren Hz. Muhammed’in peygamberlik
görevi de tamamlanmış oldu. Müslümanlar açısından onun peygamberliğinin
amacı, ondan önceki peygamberler tarafından getirilen ama daha sonra
çarpıtılmış ya da terk edilmiş olan gerçek tek tanrıcılığı tekrar canlandırmak,
puta tapınmayı yok etmek ve Allah’ın en son vahyini getirmekti. Müslüman
inancına göre o sonuncu Peygamberdi ve ölümüyle birlikte Allah’ın insanlığa
gönderdiği vahiyler tamamlanmıştı. Bir daha başka bir peygamber ve vahiy
gelmeyecekti.Böylece manevi görev tamamlanmıştı ama Kutsal Yasayı devam
ettirme ve tüm dünyaya yayma amacını taşıyan dini görev hâlâ son bulmamıştı.
Bu amacın tam olarak gerçekleştirilebilmesi, bir devlet içinde siyasi ve askeri
güç kullanılarak yani egemenlik ile mümkün olacaktı.
Hz. Muhammed, hiçbir zaman ölümlü bir insandan farklı olduğunu iddia
etmemişti, o Allah'ın Peygamberi ve Allah’ın kullarının lideriydi ama bir insandı
ve ölümlüydü. Bununla ilgili olarak Kuran da şunları söyler: “Muhammed
yalnızca bir peygamberdir. O da kendinden önceki peygamberler gibi
ölümlüdür.”
Peygamber ölmüştü ve yerine başka bir peygamber gelmeyecekti. Müslüman
ümmetinin ve devletin lideri artık yoktu, yerine birinin gelmesi gerekliydi. Bu
acil gereklilik karşısında peygamberin yakınındakiler, aralarından birini seçtiler.
Bu da,Müslümanlığı ilk kabul edenlerden ve en saygın kişilerden biri olan
Ebubekir’di. Ebubekir liderliği için, Arapça’da hem halef hem vekil anlamına
gelen Halife unvanını seçti. Anlamı çok açık olmayan bu unvan, bazılarına göre
Halifet-ül Resul-Allah yani Allah'ın peygamberinin halefi, bazılarına göre de
Halifet-ül Allah yani Allah'ın vekili demekti. Ebubekir’i devletin başına
getirenler bunu düşünmemiş olsalar da, büyük halifelik kurumu, yani İslam
dünyasının en üstün egemen makamı böylelikle kurulmuş oldu.
İslam halifeliğinin ilk dönemleri hakkındaki bilgiler Peygamber
hakkındakileri de olduğu gibi yalnızca İslam kaynaklarından edinilmiştir. Öteki
ülkelerin tarihçileri, yeni devlet ve dinin ortaya çıkması ve ilerlemesi ile ilgili ilk
bilgileri epeyce sonra vermişlerdir. Müslümanlar arasında bilgiler nesiller
boyunca sözle iletilmiş, çok daha sonra yazıya geçirilmiştir. Bilgiler bozularak
ve değiştirilerek aktarılmıştır. Bunun doğal nedeni insan hafızasından
kaynaklanan hatalar olmuştur (aslında bu sorun okuryazar olmayan bir toplum
için bugün olduğundan daha az önemli olurdu), ancak başka bir önemli neden
de ilk Müslümanlar arasındaki birçok bireysel, ailevi ve mezhep ayrılıkları ve
tartışmalarıdır. Bu yüzden, savaşların sırası ve sonuçları gibi en temel gerçekler
bile çeşitli anlatımlara göre değişmektedir.
Müslüman tarihçiler, peygamber öldüğü zaman, İslamiyetin henüz Arap
yarımadasındaki bazı bölgelerle sınırlı olduğunu belirtmektedirler. Müslümanlığı
kabul eden Araplar da, Verimli Hilal sınırlarını biraz aşmış olsalar bile,
sınırlıydılar. Kuzey Afrika, Güneybatı Asya ve İslam topraklarında, yani, ileride
Arap dünyası olacak yerlerde henüz başka dinlere inanılıyor, başka diller
konuşuluyor ve başka hükümdarlara itaat ediliyordu. Bölgenin tamamı Hz.
Muhammed’in ölümünden yüz yıl sonra insanlık tarihindeki en hızlı ve en
dramatik değişikliğe sahne olacaktı. VI.yy’ın sonlarında artık dış dünya yeni bir
din ve güç ile tanışmıştı. Halifelerin Müslüman imparatorluğu bazen Asya’da
Hindistan ve Çin sınırlarını aşıyor, batıda Güney Akdeniz kıyılarından Atlantik
Okyanusu’na, güneyde Afrika’daki kara insanlarının, kuzeyde Avrupa’daki
beyaz insanların ülkelerine kadar ilerliyordu. İmparatorluğun devlet dini
İslamiyet’ti ve Arapça hızla diğer dillerin yerine geçerek gündelik yaşamda
kullanılan başlıca iletişim aracı oluyordu.
Günümüzde, İslamiyet’in başlangıcından on dört yüzyıl sonra, Arap
imparatorluğu çoktan yok olmuştur. Ancak yalnızca batıda Avrupa, doğuda İran
ve Orta Asya hariç, Araplar’ın fethettikleri tüm ülkelerde Arapça çeşitli
biçimleri ile hâlâ halk dilidir. Edebi Arapça da kültür, ticaret ve hükümetin temel
iletişim aracı olarak varlığım sürdürmektedir. Din dili olarak Arapça,
konuşulduğu ülkelerden çok uzaklara, sonralan da Arap fetihlerinin sınırlarının
ötesine ve Asya ile Afrika’nın Arap hakimiyetine girmemiş yerlerine kadar
gitmiştir.
İslam dini ile Arap imparatorluğunun yayılmasında, fethedilen ülkelerde
yaşayanların da payı olmuş, bu halklar hızla İslamiyet! kabul etmiş ve bayrağı
altında girmişlerdir. Batıda Kuzey Afrika Berberileri başlarda Arap saldırılarına
şiddetle karşı koymuşlar ancak sonunda onlara katılarak İspanya’nın fethine ve
kolonileştirilmesine yardım etmişler, daha sonra da onlar Sahra’nın güneyindeki
siyah insanları İslâmlaştırmış ve sömürge yapmışlardır. Doğuda imparatorluktan
yıkılmış ve din hiyerarşisi zayıflamış olan Persler, İslamiyet’te yapı ve anlam
bulmuşlar, yeni dinlerini Orta Asya’nın karma İran ve Türk halklarına
götürmüşlerdir. Ortada yer alan ve uzun süredir Bizans ve Pers
imparatorluklarının hakimiyetinde olan Verimli Hilal’in dili Aramice, dini
Hıristiyan olan halkları ile Mısır’ın dili Kıptice olan Hıristiyanları, bir
imparatorluktan, diğer bir imparatorluğun hakimiyetine girmişler ve yeni
efendilerinin eskisinden daha iyi niyetli ve hoşgörülü olduğunu görmüşlerdi.
İslamiyet’e geçiş süreci bu ülkelerde daha kolay yaşanmıştı. Araplar’ın
vergileri, özellikle Müslümanlar için Bizans’ınkinden çok daha azdı. Arap
devleti, Konstantinopolis yönetimindeki Ortodoks olmayan Hıristiyanlar’a ve
kiliselerine çıkarılan zorlukları göz ardı ediyor, aynı kanunlar dahilinde tüm
Hıristiyan-lar’a hoşgörülü davranıyordu. Parttar ve pagan Roma imparatorları
zamanında dini hoşgörü gören, Sasaniler ve Hıristiyan Bizanslılar zamanında ise
zulüm gören Musevilerin durumu Müslüman Arap devletinde çok daha iyiye
gitti.
Arap devleti yöneticileri ve ordu komutanları genellikle Medine ve Mekke
vaha şehirlerinden oluyordu ama yine de çöl kökenlerinden çok
uzaklaşmamışlardı. Fetihlerde zafer kazanan Arap orduları çoğunlukla çöl
insanlarından oluşuyordu. Araplar’ın fetih savaşları, genellikle çöl gücünü
ustaca kullanma stratejisine dayanıyordu. Bu, daha sonralan Batı’nın
deniz insanlarının kurduğu imparatorlukların deniz gücünü kullanmalarına
benzer bir yöntemdi. Araplar için kendi evleri gibi otan çöl, düşmanları için öyle
değildi. Çöl Araplar için tanıdık, dost ve kolay erişilebilir bir yerken, düşmanları
için ıssız, tehlikeli, korkutucu ve uzaktı. Nasıl bir kara insanı denizden korkarsa
onlar da çölden korkuyorlardı. Araplar çölü acil durumlarda sığmak, başarı
kazandıklarında zafere giden yol ve ikmal,mesaj, destek gönderme amaçlı bir
iletişim yolu olarak kullanıyorlardı. Aynca Arap imparatorluğunun Afrika ile
Asya’yı birbirine bağlayan Süveyş kıstağından geçen bir çöl yolu otan Süveyş
Kanalı da bulunuyordu.
Araplar fethettikleri her ülkede, çölün hemen kenarında ana askeri üslerini ve
yönetim merkezlerini kuruyorlardı. Şam gibi yerini beğendikleri bir şehir olursa
hemen onu başkent yapıyorlardı. Ancak genelde yeni merkezler kurmaları
gerekiyordu. Bu merkezler de imparatorluk ve stratejik gereksinimleri
karşılamak üzere garnizon şehirler haline geliyorlardı. Bunlardan en önemlileri
İran’da Kum, Irak’ta Küfe ve Basra, Tunus’ta Kayrevan ve Mısır’da Fustat’tı.
Bunlara, sınır anlamındaki eski bir Sami sözcüğü olan Arapça “mısr”
(çoğulu amsar) adı verilirdi. Bu ad Tevrat İbranicesi’nde, Aramice ve Arapça’da
Mısır’a verilmiştir. Bölgelerin yönetiminde ve Araplaştırılmasında Amsar’in
merkezi bir önemi vardı. Başlangıçta Araplar kurdukları imparatorluğun küçük
ve tecrit edilmiş bağımsız bir azınlığıydı. Amsar’da Arap öncüleri ve dili
egemendi. Her Amsar’ın merkezinde bulunan askeri kantonlara Arap savaşçısömürgecileri aşiret düzeni içinde yerleşmişlerdi. Merkezin etrafında bulunan
dükkan sahipleri, zanaatkarlar ve öteki esnaf olmak üzere yerel halktan
kişiler, Arap yöneticilerin, askerlerin ve ailelerin gereksinimlerini karşılarlardı.
Zamanla bu dış şehirler yerleşme, zenginlik ve değer alarak büyüdüler ve Arap
devletine hizmet eden yerli memurları da içlerine aldılar. Bu memurlar zorunlu
olarak Arapçayı öğrendiler ve Arapların davranışlarından, zevklerinden ve
düşüncelerinden etkilendiler.
Genelde, İslamiyetin fetihler aracılığı ile yayıldığı ileri sürülür. Fetihler ile
birlikte sömürgeleştirme, İslam dininin yayılmasını önemli oranda etkilemişse de
bunu iddia etmek yanlış olur çünkü fetihlerin temel savaş amacı İslamiyeti zorla
kabul ettirmek değildi. Üstelik Kuran bu konuda çok kesindir: “Dinde zorlama
yoktur.” (2:256). Bu sözler çoğunlukla, tek tanrılı bir dine inanan ve İslam’ın
onayladığı kutsal kitaplara saygılı olan kişilerin dinlerini İslam devleti ve
kanunlarına uygun olarak uygulamalarına müsaade edileceği şeklinde
anlaşılmıştır. Öte yandan fethedilen ülkelerde yaşayanlar İslam dinini kabul
etmeleri için düşük vergiler ve benzeri şeylerle teşvik ediliyorlardı ama
zorlanmıyorlardı. Arap devleti bağımlı halkları Araplaştırmaya ve özümsemeye
de çabalamıyordu. Tam tersine, ilk fetihlerde Arap olanlar ile Arap olmayanlar
(sonradan İslamiyeti kabul edip Arapça konuşmaya başladıkları halde)
arasındaki güçlü toplumsal engeller korunmuştu. Arap olmayan erkeklerle Arap
kadınların evlenmelerini hoş karşılamaz, yeni Müslümanlar’a kendileriyle aynı
ekonomik, siyasi ve toplumsal haklan vermezlerdi. Ne var ki İslamiyet’in ikinci
yüzyılında gerçekleşen devrimci değişikliklerle Arap ayrımcılığı sona ermiş,
böylelikle Araplaştırma süreci hız kazanmıştır.
Arap imparatorluğunun askeri fetihlerinden daha çok, fethedilen yerlerde
yaşayanları Araplaştırması ve İslâmlaştırması şaşırtıcıdır. Arapların askeri ve
siyasi üstünlük dönemi çok kısa sürdü ve kısa süre sonra imparatorluklarının
kontrolünü, hatta kendi yarattıkları uygarlıklarının liderliğini başkalarına
bıraktılar. Yine de hukukları, dinleri ve dilleri hakimiyetlerinin devam eden anıtı
olarak kaldı ve bugün de hâlâ duruyor.
Aslında büyük değişiklik özümleme ve sömürgeleştirme çalışmaları ile
birlikte gerçekleşmişti. Arap fetihlerini güdüleyen güçlerinden biri olarak kurak
Arabistan yarımadasının nüfusunun fazlalığı genel kabul gören bir görüştür.
Krallığın ilk zamanlarında pek çok Arap eski imparatorlukların yıkılmış surlarını
aşıp fethettikleri verimli topraklara göç etmişlerdi. Araplar önce egemen asker
sınıfıyla bir işgal ordusu, üst düzey memurlar ve toprak sahiplerinden oluşan
yönetici bir azınlık olarak gelmişlerdi. Daha önceki yönetimlerin devlet
topraklarına ve fetihlerden kaçan göçmenlerin topraklarına Arap devleti
tarafından el konulmuştu. Arap devleti bu geniş topraklan Araplar’a dağıtıyor ya
da çok uygun şartlarla kiraya veriyordu. Bu topraklara yerleşen Araplar,
topraklarında kalan yerli sahiplerinden daha az vergi veriyorlardı. Garnizon
şehirlerde yaşayan zengin Arap toprak sahiplerinin topraklarını yerli halk
işletirdi.
Arap etkisi, gerek doğrudan, gerek İslamiyet’i benimsemiş olan ve
çoğunluğu orduya hizmet eden yerli nüfus aracılığıyla şehirlerden çevredeki
kırsal bölgelere yayılıyordu. Yerli dönmelerin, toplumsal ve ekonomik açıdan
istedikleri eşitlik, safkan Arap oldukları iddiasında olanlarca kabul edilmezken,
onlar yine de artan bir hızla fatihlerin dillerini ve dinlerini benimsiyorlardı.
İslam egemenliğinin ilk yüzyılındaki siyasi ve askeri değişiklikler, önemli
toplumsal ve ekonomik değişiklikleri de beraberinde getirmişti. Tüm fetihlerde
olduğu üzere Arap fetihleri ile kamu, özel ve kilisenin sahip olduğu donmuş
haldeki büyük zenginlikler tekrar piyasaya sürülmeye başladı. İlk Arap
tarihçilerinin aşın masraf ve zengin ganimet öyküleri vardır. X.yy yazarlarından
el-Mesudi fetihlerde ele geçirilen büyük zenginliklerden söz etmiştir. Mesudi,
Halife Osman’ın öldürüldüğü gün özel varlığının yüz bin dinar (Roma ve Bizans
altını) ve bir milyon dirhem (Pers gümüş sikkesi) olduğunu, mülklerinin de yüz
bin dinar hesaplandığını ve pek çok at ile deve bıraktığını söyler. İslamiyet’i ilk
kabul edenlerden ve erken İslam tarihinin önemli kişilerinden El-Zübeyr ibn ülAvvam, Irak’ta Küfe ve Basra’da ve Mısır’da Fustat ve İskenderiye’de evlere
sahipti. Mesudi, o dönemde (Hicri 332/ miladi 943-44) onun Basra’daki evinde
tüccarların ikamet ettiğini söyler. Öldüğünde hesap edilen varlığı nakit elli bin
dinar, bin kadın ve erkek köle, bin at ve söz konusu şehirlerde pek çok evdi.
Aynı kaynakta, Peygamber’in yakınlarından Talha ibn Ubeydullah el-Taymi’nin
Kufe’de büyük bir evi olduğundan, Irak’taki topraklarından günde bin dinar ve
el Şara bölgesindeki topraklarından ise bundan daha çok gelir elde ettiğinden söz
edilir. Ayrıca Medine’de tuğla ve tik ağacından yapılmış bir de evi vardı. Yine
aynı kaynağa göre ilk Müslümanlar’dan Abdül-Rahman ibn Avf yüz at, bin deve
ve on bin koyuna sahipti. Öldüğünde varlığının dörtte biri seksen dört bin
dinardı. Zayd ibn Tabit öldüğünde, baltalarla parçalanan altınlar ve gümüşler ile
yüz bin dinarlık mal mülke sahipti. Yala ibn Munya öldüğünde yanm milyon
dinar ve üç yüz bin dinarlık arazi ve çeşitli maddi eşyaları vardı.
1
Şüphesiz, bu inanılmaz servetler, çok abartılmıştır ama yine de, bir fatih
soylular sınıfının çok fazla varlıklarının olduğunu, gittikleri ileri ülkelerin tüm
zevklerinden ve olanaklarından faydalandıklarını ve varlıklarını keyifle
harcadıklarını göstermektedir.
Yeni düzen, sadece Araplar’ı değil, onlarla birlikte pek çoklarını da refaha
kavuşturamamıştı. Tarihi metinlerde, edebiyatta ve özellikle de çağdaş şiirde
gerek bireylerin gerekse de toplumsal grupların, zamanın siyasi, toplumsal ve
dolaylı olarak ekonomik gerilimlerine rastlanmaktadır. Bir fetih ve yeni
bir devlet düzeni, önceden iktidar ve servet tekeline sahip olan önemli grupları
yerlerinden etmesi kaçınılmazdır.Herhalde böyle bir değişikliğin etkisi doğudaki
eski Pers eyaletlerinde, batıdaki eski Bizans eyaletlerinden daha fazla
görülmüştür. Mısır ve Suriye’deki yerlerinden olan Bizanslı iş adamları eski
topraklarıyla halklarını yeni efendilerine bırakarak Bizans başkentine
çekilebilirlerdi. Ancak Pers iş adamlarının kaçacak yerleri yoktu.
İmparatorluklarının başkentini Araplar ellerine geçirmişti ve birkaçı dışındakiler
oldukları yerde kalarak yeni devlet düzeninde kendilerine bir yer bulmaya
çalışmak zorundaydılar.
* Bu yüzden Perslerin eski ayrıcalıklı ve yönetici sınıfının, İslam kültürüne
ve devletine Bizans şehirlerinin halklarının yaptığından daha önemli katkıları
olması olağandı.
Başlangıçta Pers yönetici sınıflarının yeni devlet düzenine uyum göstermiş,
ayrıcalıkları ve görevlerinden bir bölümünü korumuş oldukları anlaşılmaktadır.
Ancak Arap iktidarının güçlenmesi, Arap aşiretlerinin büyük çoğunlukla İran’a
yerleştirilmeleri, sayıları zamanla artan İranlı Müslümanların Araplarla eşit
haklara sahip olmak istemeleri ve aslında daha çok da şehirlerin büyümesi
sonucunda, yeni düzenlemeler yapılmış ve bunlardan kaynaklanan yeni
çatışmalar olmuştu. Eski Bizans topraklarında şehir hayatı eskisi gibi kalmış,
değişim daha az olmuştu. Müslüman şehirlerin bu hızlı ve ani artışı beraberinde,
daha az şehirleşmiş olan eski Pers İmparatorluğu’na çatışma ve gerilim
getirmiştir.
İslamiyet’in ilk zamanlarında İslam toplumunun birliği ve Arap devletinin
istikrarı için en önemli tehdit gruplar arasındaki rekabetten kaynaklanmıştır. Bu
rekabet, Arap olanla, Arap olmayan Müslümanlar, hatta Müslümanlar ile ötekiler
arasındaki ayrılıklardan doğmamış; kuzey-güney Arabistan kökenli aşiretler,
erken-geç gelenler, durumları iyi-kötü olanlar, özgür bir Arap ailenin çocukları
ile özgür bir Arap baba ve yabana cariyenin çocukları arasında yani Araplar ile
Araplar arasında doğmuştur. Öte yandan, zafer kazananların yenilenler
üzerindeki haklarım uygulamaları, giderek yan Araplar’ın sayısını artırıyordu..
Bu çatışmalar, Arap tarihinde bazen dini ya da aşiret kökenli, bazen de
kişisel çatışmalar şeklinde anlatılır. Şüphesiz tümü önemli çatışmalardır ancak
arada başka sorunların da olduğu açıktır. Bazı Arap grupları arasında devam
eden ve çoğu kez sert olan düşmanlık, bir süre sonra Arap olmayan Müslüman
halkın da katıldığı bir dizi iç savaşa yol açmıştı.
Roma ile İran arasındaki Ortadoğu ticaret yollarının paylaşılamaması
durumu, Arap imparatorluğunun kurulması ile son bulmuştu. Büyük
İskender’den sonra ilk kez Orta Asya’dan Akdeniz’e kadar Ortadoğu’nun
tamamı tek bir imparatorluk ve ticaret düzeni altına girmişti. Bir dönem Bizans
altını ile İran gümüşü beraber dolaşımda kalmıştı ve iki para arasındaki kur oram
ilk İslam hukuku için önemli bir konu olmuştu. Bu nedenle de İslam
pazarlarında sarrafların önemli bir yeri vardı.Çok miktarda nakit paraya sahip
yeni yönetici sınıfın ortaya çıkmasıyla sanayi ve ticarette büyüme
gerçekleşti.Tıpkı Ortaçağ Avrupası’nın Vikingler’i gibi, Ortadoğu’nun Arap
fatihleri de paralarını sarayın ve soyluların özel ilgileri olan üstün kaliteli tekstile
yatırdılar. Bu ekonomik gelişmeye, özel malikanelerin, sarayların, kamu
binalarının, camilerin yapılması ve yüksek maaş alan askerlerle öteki
yerleşimcilerin çok ve çeşitli gereksinimlerinin karşılanması da önemli bir katkı
yapmış olmalıdır. Büyük olasılıkla, hızla büyüyen şehirlerdeki huzursuzluk
fakirlikten çok kırgınlıktan kaynaklanıyordu. İçlerinde zengin, yetenekli, hem de
iktidar sahibi kişilerin olduğu yan Arapların kırgınlıklarının nedeni devletin ve
toplumun üst düzeylerine alınmamalarıydı. Başta Persler olmak üzere Arap
olmayan dönmeler, kendilerine verilen alt statüden memnun değillerdi ve
yeni dinlerinin evrensellik mesajının anlattığı eşitliği istiyorlardı.
Bu çatışmalar ve ayrılıklardan başka, Müslüman topraklarının büyük ve hızlı
genişlemesi de gerilim yaratıyordu.Böylece imparatorluğun ve devletin
sürdürülmesi, yönetilmesi fazlasıyla zorlaşıyor ve ilk halifeler zor ve aşılmaz
sorunlarla karşılaşıyorlardı.
Raşidun olarak anılan ilk dört halife miras yoluyla değil, seçimle başa
gelmiştir ve Sünni Müslümanlar onların dönemlerinden altın çağ olarak söz
ederler. Dini ve ahlaki rehberliklerinin kutsallığı Hz.Muhammed’inkinden sonra
ikinci olarak kabul edilir. Dört halifenin ilki dışındaki üçü katledilmiştir. İkinci
halife Hz. Ömer ibn el-Kattab’ı durumundan şikayetçi olan bir Hıristiyan köle
öldürmüştür. Üçüncü halife Hz. Osman ile dördüncü halife Hz. Ali, Müslüman
Arap isyancılar tarafından öldürülmüşlerdir. Hz. Muhammed’in ölümünden
yirmi beş yıl sonra, toplum, şiddetli muhalefetle parçalanıyor, devlet de isyan ve
iç savaşlarla sarsılıyordu. Tüm olaylar fethedenlerle fethedilenler, yeniyle eski
Müslümanlar arasında değil, Araplar arasında meydana geliyordu.
Kısa süre iktidarda kalan Hz. Ebubekir’in, ölümünden sonra, Hz. Ömer’in
634’te başlayan on yıllık- iktidarı, İslam devletinin ve hatta İslam toplumunun
ortak tarih bilincinin oluşmasında çok önemlidir. Hz. Ebubekir’in ölüm
döşeğindeyken Hz. Ömer’in halife olmasını istediği genel kabul gören bir
görüştür. Hz. Ömer, Ashab tarafından hemen kabul edilmiş ve iktidarı süresince
önemli bir muhalefet ile karşılaşmamıştır. Yalnızca Hz. Muhammed’in
amcasının oğlu ve kızı Hz. Fatıma’nın eşi olan Hz. Ali’yi destekleyenler
muhalifi olmuştur. Bu muhalefetin nedeni, bazıları açısından bir aday olarak Hz.
Ali’nin üstün özellikleriydi, bazıları açısından da onun yasal hakkı olmasıydı.
Ancak Arap dünyasının büyük çoğunluğu Hz. Ömer’in halifeliğini kabul
etmiştir. Hz. Ömer yalnızca birlik ve beraberliği sağlamakla kalmayıp ileride
imparatorluk hükümetinin sistemi olacak temeli de atmıştır. Getirilen yeni bir
unvanın, otoritedeki değişikliğin göstergesi olmuştur. Hz. Ömer’e halife unvanı
ile birlikte “Emir ül-Müminin” unvanı da verilerek siyasi,askeri ve dini
otoritenin sahibi olduğu gösterilmiştir. Halifeler en çok bu unvanı kullanmışlar
ve halifelik kurumunda bu makam bir ayrıcalık olmuştur.
Hz. Ömer elli üç yaşındayken öldürülmüştür ve kendisinden sonra gelecek
kişiyi seçmemiştir. Ölüm döşeğindeyken As-hab’dan ileri gelen altı kişilik bir
şura toplayıp aralamadan birini halife seçmek için görevlendirdiği söylenir.
Mekke’nin büyük Ümeyye (Emeviler) aşiretinden ve ilk müminlerden oluşan
Mekke soylu sınıfının tek temsilcisi olan Hz. Osman, şura tarafından halife
seçilmiştir.îlk halifeler, büyük bir askeri güce ve düzenli bir orduya bile sahip
değillerdi, Arap aşiretlerinden toplanan askerler orduyu oluşuyordu. Halifeler
askeri güçleri ile değil daha çok Peygamber halefi olduklan için ve kişilik
özelliklerine gösterilen saygı ile hüküm sürüyorlardı.
Hz. Osman’ın kişilik özellikleri, kendisinden önceki iki halifenin kazandığı
saygınlığı kazanamamıştı. Hz. Muhammed’in ölümünden on yıl sonra dini bağ
zayıflamaya başlamıştı ve Mekke soylu sınıfı aralarından birinin halife
olmasının fırsatla-nndan yararlanmaya çalışarak durumu daha da
zorlaştınyordu. Göçebe aşiretleri daima rahatsız eden otorite baskısı daha
dayanılmaz bir duruma geliyordu.
Hz. Osman- 644 yılında halifeliğe getirildi. Yüzyılın ortalarında batıda Mısır
ve Suriye, doğuda İran ve Irak’ın büyük bölümünü Müslümanlar ele geçirmişti.
654-55’te Müslüman donanması Bizanslılara karşı büyük bir deniz zaferi
kazandı. Pers imparatorluğu yıkıldı. Savaşın geçici olarak durması, aşiretleri
kendi istekleri ve hoşnutsuzlukları üzerinde durmaya yöneltti ve böylece Arap
aşiretlerinin hareketleri iç savaşlara yol açtı.
656 yılında, Mısır’daki Arap ordusundan gelen bir grup isyancı şikayetlerini
iletmek için Medine’ye geldiklerinde Halife Osman'ı öldürerek ilk iç savaşı
başlatmışlardı. İsyancılar 17 Haziran 656’da evine saldırdıkları halifeyi ağır
yaraladılar ve bu saldırı ile ardından gelen çatışmalar İslam tarihinde bir
dönüm noktası oldu. İlk kez bir İslam halifesi Müslümanlar tarafından öldürüldü.
Müslüman ordularının arasında kıran kırana bir savaş başladı.Hz. Ali isyancılar
tarafından halife seçildi.
Hz. Muhammed’in amcasının oğlu ve kızının eşi Hz. Ali ibn ebu Talib, çok
yönlü ve karmaşık ilk İslam iç savaşında önemli bir rol oynamıştır. Hz. Ali, Hz.
Muhammed’in kızı Fatıma’nın eşiydi ve pek de dikkat çekici özelliklere sahip
değildi. Böyle bir akrabalık ilişkisi çok eşliliğin geçerli olduğu bir
toplumda önem taşımazdı ama İslamiyet öncesi Arap uygulamasına göre
Peygamber’in akrabası olması nedeniyle, onun dini ve siyasi otoritesinin bir
bölümünü devralmak üzere aday olabilirdi. Konumu ve kişilik özellikleriyle
kendi başına güçlü bir aday değildi. Öte yandan, Müslümanlar’ın çoğu, seçimle
gelen halifelerin yarattığı düş kırıklığı nedeniyle Muhammed’in bir akrabasının
başa geleceği yeni bir devlet düzeninin İslamiyet’in asıl özüne dönüşü
sağlayacağını düşünerek Hz. Ali’yi destekliyorlardı.Bunlar, başlangıçta “Şiatül
Ali” (Ali'nin partisi) olarak, sonra da Şii’ler olarak anıldılar.
Neredeyse tamamı çatışmalarla geçen beş yılın ardından, 66l’in Ocak ayında
Halife Ali de öldürüldü. Bu sefer katil isyancı askerler yerine, radikal bir dini
grubun temsilcisiydi. Bu olay ikinci bir önemli örnek olmuştu.
Suriye eyaletinin valisi Muaviye ibn Ebu Sufyan’ın liderliğindeki grup
birinci İslam iç savaşında zafer kazanan taraf oldu. Muaviye’nin konumu
oldukça güçlüydü. Öldürülen Halife Osman’ın amcasının oğlu olan ve
Emeviler’in Mekke kolundan gelen Muaviye’nin, İslam hukukuna ve Arap
geleneklerine göre, akrabasının öldürülmesine karşı misilleme isteme hakkı
vardı.Onu Hz. Ömer vali yapmıştı ve görevine başlaması son iki halifenin
meydan okumalan ve rekabetlerinden önceydi. Suriye valisi olarak Bizans
Hıristiyan ve İslam dünyaları arasında becerikli ve disiplinli bir ordusu vardı ve
kazandığı savaş deneyimiyle güçlenmişti.
Hz. Ali öldürüldükten sonra oğlu Haşan, birçoklarının kendisini yeni lider
olarak görmesine rağmen, halifelik iddiasından vazgeçerek, Suriye’de halife ilan
edilen ve tüm'imparatorluk tarafından tanınan Muaviye’nin egemenliğine girdi.
Muaviye’nin halifeliği ile İslam tarihinde Emevi halifelik dönemi başladı. Ondan
sonra da halifelik, bir ilke olmamakla birlikte daima babadan oğula geçerek
Emevi hanedanında kaldı. Muaviye hayattayken oğlu Yezid’i veliahtı olarak
göstererek sonraki halifelere bir örnek oluşturdu.IX.yy yazarlarından biri
öyküsünde bu davranışın önemi çok açık anlatmıştır:
‘Halk Muaviye’nin önünde toplanmışken, Yezid hatipler tarafından Halife
ilan edildi. Halktan bazıları memnun olmayınca, Udra aşiretinden biri ayağa
kalkarak kılıcını kınından çekti ve' &quot;Müminlerin Lideri odur”deyip
Muamye’yi işaret ettikten sonra Yezid’i gösterdi ve “O öldükten sonra, bu
olacak” dedi. “Eğer itirazı olan varsa, o zaman da bu!&quot; dedi ve kılıcım çıkardı.
Muaviye, ‘‘Hatiplerin prensisin sen” dedi adama.
2
Yüz yıl bile sürmeyen Emeviler’in halifeliklerinin ardından, Arap İslam
tarihi geleneğine uygun biçimde yazılan tarihlerde sert eleştiriler yapılmıştır.
Şiiler’e göre Emeviler zorba ve gaspçıydı. Halifeliği asıl haklan olan Hz. Ali ve
oğlundan zorla alıp onların soyundan olanları öldürerek İslamiyet’in gerçek
mesajını reddetmiş ve yozlaştırmışlardır. Sünni tarihçilere göre de Emeviler
gaspçıydılar, amaçları ve yöntemleri dini kaynaklı değil, dünya işleriyle ilgiliydi.
Klasik tarihçilere göre Emevi hükümdarlığı, onlardan önceki doğru yolda
yürüyen hükümdarların halifelikleri ile onlardan sonra gelen ilahi olarak
benimsenmiş halifeler arasında bir &quot;krallık” olmuştur. Emeviler’e düşman olan
Arap tarihçiler Muaviye’nin politik ve diplomatik becerisine iki anlama da
gelebilecek biçimde iltifat ederler.
Modern araştırmacılarsa, Emeviler’e daha olumlu bir açıdan bakarlar.
Özellikle tehlikeli ve yıkıcı iç savaşlar sırasında İslam devletinin ve toplumunun
kararlılığını ve sürekliliğini korumuş olan önemli hükümdarları haklı bulurlar.
Bu görevi Emevi halifeleri bir dizi uzlaşma ve düzenlemeyle yerine getirerek
birliği sağlamışlar, fetih yapmayı sürdürmüşler, imparatorluğa özgü toplum,
kültürü ve yönetim yapısının temelini hazırlamışlardır. Bunu yaparken îslami
mesajının özünden bir ölçüde uzaklaşmayı göze almışlardır.
Hükümdarların öldürülmesi ve iç savaşlar yüzünden dini sadakat ve dini otorite
bağının saygınlığı neredeyse yok olacak kadar azalarak yerini Emevi
halifelerinin yarattığı &quot;Arap krallığı” ya da daha doğrusu, Arap yükselişine
bıraktı. Yalnızca anne ve baba tarafından saf Arap olanlara ayrıcalığın ve
iktidarın en üst düzeylerine gelme olanağı tanınıyordu. Babası Arap olan, annesi
Arap olmayan çoğunlukla da köle olan Yan Araplar, yalnızca belli makamlara
gelebiliyorlar, en üst düzeylere çıkamıyorlardı. Örneğin, Emevi prensi Maslama,
Emevi halifelerinin en büyüklerinden birinin oğluydu ve başarılı bir komutandı
ama annesi bir köle olduğu için tahttan uzak kalmıştı.
Yarı Araplar’dan sonra Arap olmayan dönmeler, onlardan sonra da nüfusun
çoğunluğunu oluşturan Müslüman olmayanlar geliyordu. Ancak Arap
olmayanlar, Müslümanlığı benimsemiş olup olmamalarına bakılmaksızın, askeri
ve siyasi yönetimde yer alamamalarına rağmen Emeviye hükümetinde çok
önemli roller oynuyorlardı. Sonraki tarihçilerin Emeviler’i suçladıktan bir
uzlaşmayla vergi ve yönetim gibi çeşitli konularda Îslami görüşlerden
vazgeçilerek merkezde ve de eyaletlerde îslami halifelik tarafından çökertilen
imparatorlukların yapısına, yöntemlerine ve özellikle de personeline dayalı bir
hükümet düzeni kurulmuştu.
Çok zor geçirilen bu süreç, ahlaki ve silahlı direnişlere yol açmıştır. Silahlı
direnişleri, Emevi halifeliğini dini açıdan eleştiren, tarikat şeklindeki iki grup
gerçekleştirmiştir. Bunlardan biri Hariciler’di. Haricilik, Hz. Ali yanlılarından
küçük bir .grubun ilk iç savaşta ondan ayrılarak ona karşı çıkmasıyla
başlamıştı. Hz. Ali’yi bunlardan biri öldürmüştü. Hariciler, Emeviler’e
ve onlardan sonra gelenlere muhalefet etmeyi sürdürdüler. Hariciler aşiret
bağımsızlığının en aşın noktasında duruyorlardı. Kendilerinin verdiği ve
istediklerinde geri alabilecekleri onaylarından kaynaklanmayan bir otoriteyi
kabul etmiyorlar ve doğumu ile kökeni ne olursa olsun, müminler tarafından
seçilecek her müminin halife olabileceğini iddia ediyorlardı. Şiiler'in
görüşleri tam tersineydi ve halifeliğin Hz. Muhammed’in soyundan gelenlere ait
ilahi bir hak olduğunu ileri sürüyorlardı. İki taraf da kurulu düzeni yıkıp yerine
yeni ve daha gerçek İslamcı bir düzen kurmaya yönelik ve çoğunlukla tehlikeli
isyanlar çıkarıyordu.
Bu isyanlardan biriyle ikinci iç savaş başladı. İsyan askeri ve siyasi etkisi
açısından küçük olmasına karşın, dini ve de tarihi açıdan çok büyük bir öneme
sahiptir. 680’de Hz. Ali’nin oğlu ve Hz. Muhammed’in torunu Hüseyin, Irak’taki
bir isyanın önderliğini yaptı. Kerbela’da Muharrem ayının onuncu günü
Hüseyin’in ailesi ve destekçileri bir Emevi gücüyle girdikleri savaşta yenildiler.
Savaşta ve sonrasında yetmişten fazla kişi öldürüldü, bu gruptan yalnız
Hüseyin’in oğlu Ali ölmedi ve olayı aktarabildi. Şiiler’in İslam tarihi görüşlerini
değiştiren Kerbela katliamı nedeniyle Muharrem ayırım onuncu günü Şiiler’in
dini takvimine önemli bir gün olarak geçti. Bu günde Şiiler, Hz. Muhammed’in
ailesinin şehit olmasını, öldürenlerin kötülüklerini ve kurtaramayanların
pişmanlıklarını anmak için özveri, kefaret ve suçluluk temalı dini törenler
düzenlerler. Şii ve Sünni Müslüman öğretileri arasındaki farklar, Hıristiyanlığın
rakip kiliselerini bölen farklardan çok daha az ve önemsizdir. Şiiler’in zulüm ve
şehitlik duygulan, yüzyıllar boyunca gaspçı kabul ettikleri hükümdarların
egemenliğinde bir azınlık şeklinde yaşamaları, Sünni devlet ile aralarında
psikolojik bir engel oluşturmuş, bu yüzden siyasi, dini tavır ve davranışlarında
farklılık yaratmıştır.
Kerbela katliamı siyasi bir parti olan Şia'nın dini bir mezhebe dönüşmesini
hızlandırdı ve ikinci iç savaşa şiddet ve kırgınlık kattı. Yeniden Halifelik
toprakları yıllar boyu süren bir savaşla parçalanmasında Araplar’ın
dışındakilerin de katkısı oldu. Bu nedenle Ali yanlılarının isyanı o anda olmasa
da, daha sonra en tehlikesi olmuştur. 685 yılında başa gelen Emevi halifesi
Abdülmelik’in karşısındaki en ciddi tehdit Abdullah ibn al-Zübeyr ve Muşab
kardeşlerin isyanı oldu. 683 yılında Abdullah Hicaz’da kendini halife ilan etti,
bir süre gücünü Irak’a dek yaydı imparatorluğun öteki eyaletlerinde de bir
ölçüde tanındı.Abdülmelik ancak Abdullah’ın 692 yılında ölmesinin ardından
muhalefetin üstesinden gelerek, monarşik olmaya yolunda ilerleyen devlet
gücünü hakim kılmayı başardı.
Abdülmelik (685-705) ve ondan sonra gelenlerin en başarılısı olan Hişam
(724-743) zamanında Arap tarihçiler tarafından “düzenleme ve örgütlenme”
olarak tanımlanan çok önemli gelişmeler oldu. Persler’den ve Bizans’tan alman
eski yönetim sistemine yeni bir imparatorluk düzeni getirildi. Yönetim ve
muhasebe dili olarak Yunanca ve Farsça'nın yerine Arapça geçti. Arap tarihinde
bu reformları Abdülmelik’in gerçekleştirmiş olduğu kesin kanıtlan ile sunulur.
694’te Abdülmelik yeni bir halifelik altını yaptırmasının büyük yankılan oldu.
Roma imparatorlarından miras alınan bir Bizans yöntemi olan altın
sikke dünyada başka kimsede yoktu. Araplar’ın o güne dek yalnızca gümüş
sikkeleri olmuştu, bunları da eski Pers ve Bizans eyaletlerinde buldukları
darphanelerde basılırlardı. Altın sikkeler eskisinden çok farklı değildi ve
yalnızca hükümdarların değişmesiyle değişiyorlardı. Araplar, Bizans’tan altın
sikke ithal etmeyi de sürdürüyorlardı. Bizans imparatoru, Abdülmelik’in attın
dinarlarını bir meydan okuma olarak gördü ve buna savaşla karşılık verdi. Altın
sikkelerin üzerindeki Kuran ayetleri bu meydan okumayı açıkça göstermiştir:
Allah'tan başka tanrı yoktur, Hz. Muhammed onun resulüdür. (9:33) Allah
birdir. Allah uludur. O doğurmamış ve doğurulmamıştır. (112:1-3)
Bu Kuran ayetleri, Hıristiyan öğretilerine doğrudan meydan okuyordu ve
hicretin 720 yılında (691-92) Abdülmelik tarafından Kudüs’ün ibadet tepesinde
yaptırılan Kubbet-üs Sahra’da da yer alıyordu. Cami ve yazıtları dini bir amacı
gösterirken,üzerinde halifenin adının olduğu kilometre taşları ile yapılan yeni
yollar da bir imparatorluk amacını göstermekteydi. Para ise her iki amaca da
hizmet ediyordu. Artık Bizans İmparatorluğu’nun ve Hıristiyanlığın iddialarına
meydan okuyacak yeni bir evrensel devlet ve dünya dini ortaya çıkmış oluyordu.
İslam tarihindeki ilk büyük dini bina, yarımdaki Mescid-ül Aksa ile beraber.
Kubbet-üs Sahra’dır. Artık uyarlama, ödünç alma ve düzeltme zamanı geride
kalmış, yeni bir dönem başlamıştı. Emevi halifeleri Pers ve Roma
imparatorluklarından bağımsız yeni bir evrensel devletti ve İslamiyet,
Hıristiyanlığın devamı değil, yeni bir evrensel dindi. Kubbet-üs Sahra’nın
konumu, şekli, en çok da süslemeleri amacım açıkça göstermektedir. Boyutu ve
şekliyle Hıristiyan kilisesiyle yarışarak onu geçmesinin amaçlandığı
anlaşılmaktadır. Cami İslamiyet’ten önceki dinler Hıristiyanlık ve Musevilik için
dünyadaki en kutsal yerde, Kudüs’te yapılmıştı.
Kudüs’ün seçilmiş olması önemli bir noktadır. Kuran’da Kudüs’ten hiç söz
edilmemiştir. İlk Müslüman metinlerinde Kudüs „ adı kullanılmamış,
Abdülmelik’in kilometre taşlan konusunda olduğu gibi ondan söz edilirken,
şehirdeki Musevi ve Hıristiyan izlerini silmek amacıyla Romalılar’ın verdiği
Aelia adı kullanılmıştır. İslamiyet’in ilk mabedi için Kudüs’te seçilen yer daha
da önemlidir. Cami hem Hıristiyanlığın hem de Museviliğin kutsal tarihindeki
önemli olaylarının geçtiği Tapınak Tepesi’ne yapılmıştır. Musevi inancına göre
Hz. İbrahim oğlunu oradaki kaya üzerinde kurban etmek istemişti, aynı yerde
daha sonra da Süleyman tapınağının mihrabı bulunmaktaydı. Abdülmelik camiyi
buraya yapürarak, onun son dinin mabedi olduğunu, Süleyman’ın tapınağının
yerine geçmesiyle de Hıristiyanlar’a ve Museviler’e vaat edilen vahiylerin
devam ettiğini ve onların yanlışlarının düzelttiğini anlatmak istemiştir.
Caminin içini süslemek için seçilen ayetler ve diğer yazılar da bu amaçlan
desteklemektedir. Özellikle “La ilahe illallah” ayetinin sıkça yinelenmesi,
Hıristiyanlar’ın Teslis öğretisinin reddedildiğini anlatmaktadır ve bu öteki
yazıtlarda da görülmektedir:
&quot;Oğlu ve ortağı bulunmayan Allah 'a şükürler olsun ki O’nun kendini
koruyacak kimseye ihtiyacı yoktur!&quot;
112. sure sıkça yinelenen bir başka yazıttır: “O, Allah'tır, tektir. Allah’tır,
uludur. O, doğurmamış ve doğurulmamıştır.O’nun eşi ve benzeri yoktur,
olamaz. &quot;Başka bir ayet de önceki vahiyleri alanlar için bir uyandır (Kuran 3:18-
19):
“Ey inananlar! Dininizde aşırılık yapmayın: Allah hakkında yalnızca
gerçeği söyleyin. Meryem'in oğlu İsa, Allah’ın gerçekten
peygamberiydi... Allah'a ve peygamberlerine inanın. &quot;Üç&quot; demeyin. Bundan
vazgeçin, sizin için en iyi olan budur. Allah tektir, oğlu yoktur.”
Başka bir ayet de yanlış yolda olan Musevileri ve Hıristiyanları uyarmaktadır
(Kuran 3:18-19):
“Allah 'tan başka Allah yoktur. Melekler ve ilim sahipleri de bunu ikrar
etmişlerdir. Evet, mutlak güç ve hikmet sahibi Allah 'tan başka ilah yoktur.
Allah'ın nezdinde hak dini İslam'dır... Allah'ın ayetlerini inkar edenler
bilmelidirler ki, Allah ’ın hesabı çabuktur.&quot;
Bunların dini anlamlarının yanında siyasi anlamları da vardır. Yalnızca din
imparatorluğu haldi yapar ve dini imparatorluk devam ettirebilir.Allah,resulü
Muhammed ve halifesi aracılığıyla dünyaya yeni bir düzen göndermiştir.
Abdülmelik yeni din ile bu dinin dünyadaki liderine adanmış olan yapısıyla
İslam ile müjdeci dinler arasındaki ilişkiyi doğruluyor, bununla birlikte yeni
dinin diğer dinlerin düştüğü yanlışları düzeltmek ve üstlerine çıkmak üzere
gönderildiğini net olarak ifade ediyordu.
Abdülmelik’in ardından başa gelen oğlu halife Velid de Büyük Şam Camii
yaptırırken aynı düşüncelerden yola çıkmış olmalıdır.X.yy coğrafyacısı elMukaddesi ilginç bir konuşmadan söz eder:
3
‘Amcama bir gün dedim ki: Halife Velid’in Müslümanlar’ın parasını Şam
camiine harcaması yanlıştı. Bu parayı su depolarının, kalelerin ve yolların
tamirine harcaması çok daha uygun ve yararlı olurdu. Amcam şöyle yanıtladı:
Oğlum, böyle düşünme. Velid önemli bir şey yaptı.Hıristiyanların ülkesi
Suriye’nin güzel ve çekici kiliselerle dolu olduğunu görünce, Müslümanların
bu kiliselere ilgi göstermemesi için dünyanın harikalarından biri olan bu
camiyi yaptırdı. Abdülmelik de kilisenin büyük ve hakim kubbesini görünce,
onun Müslümanlar'ın etkileyeceğinden korkmuş ve bir kayanın üzerine
Kubbet-üs Sabra'yı yaptırmıştı. ”
Büyük olasılıkla bu büyük cami ve onun Süleyman'ın tapınağını
anımsatması' nedeniyle bir dönem Kudüs, tapınağın Tevrat’taki adı İbranice
Baytha-Mikdaş'la akrabalığı açıkça görülen Beyt al-Maqdis adı ile tanındı.
Sonraları bu ad, Aelia daal-Quds, “kutsal şehir” olarak tarımdı. Kuran’da bir
ayet (17:1) Allah'ın bir gece Hz. Muhammed’i Mekke’deki Mescid-i Haram’dan
en uzak camiye (Arapçası el-Mescid ül-Aksa) götürdüğünü yazar. Eski bir
görüşe göre “en uzak cami”cennette, başka bir görüşe göre ise Kudüs’tedir.
Müslümanlar ikinci görüşü benimsemişlerdir. Bu ayet Kubbet-üs Sahra’da
bulunmaz. Eski başka bir hadisle de İslamiyet’te Kudüs’e kutsallık tanınmaması
tam bir çelişki oluşturmaktadır. Bu hadis yalnız Mekke ile Medine’nin kutsal
olduğunu söylemektedir. Bu tartışma yüzyıllarca devam etmiş ve modern
çağlarda Kudüs’ün de kutsal olduğu görüşüne varılmıştır.
Amman’ın seksen kilometre doğusunda Ürdün çölündeki bir av köşkü olan
Kuseyr Amra’daki bir duvar resmi daha siyasi bir mesaj vermektedir. Tahmini
olarak VII. yy’dan kalan resimde, altı tane kafir hükümdar oturmuş durumdaki
halifeye itaat ederken resmedilmiştir. Hem Arap hem Yunan alfabesiyle yazılmış
olan hükümdarların adlarından dördü açıkça okuna-bilmektedir: Sezar, Bizans
imparatoru; Roderik, Arapların 711 yılında yenilgiye uğrattığı İspanya’NIn son
Vizigot kralı; Krezüs, Pers İmparatoru ve Habeşistan imparatoru. Diğer iki resim
bozulduğu için tanınmayacak haldedir ama bunların bir Türk ya da Hint prensi
ve Çin imparatoruna ait olma ihtimali vardır. Bu resimlerin ilginç olan yanı, o
dönemde yenilgiye uğratılmış krallar hor görülen esirler şeklinde gösterildiği
halde, burada itaat eden hükümdarlar şeklinde gösterilmesidir. Ancak bu defa
anlatılmak istenen fetih değildir (Habeşistan ve Çin fethedilmemişti),
İslamiyet’in üstünlüğünün, Müslüman halifesinin liderliğinin ve herkesin
efendisi olduğunun dünya hükümdarları tarafından kabul edildiğidir.
Son Emeviler zamanında halifelerle danışmanları miras aldıkları bazı parasal
sistemleri yeni bir İslami vergi sistemi haline getirmek için uğraştılar. Sonraki
belgelere göre tüm Emeviler tarafından “kral” kabul edilen, “dindar halife&quot;
Ömer ibn Ab-dülaziz’e bir anahtar rolü verilmiştir. Ancak bu durumdan
şikayetler' tükenmek bilmemiş, yarı Arapların ve Arap olmayan Müslümanların
sayılarının, hızla artmasıyla birlikte olumsuz görüşler de. çoğalmıştı.
Edebiyatta da sıkça görülen bir anlayışa göre, silahlı&quot; direniş yapmayan ve
alternatif bir öğreti iddiasında olmayanlar arasında bile, İslam tarihi yanlış bir
yöne girmişti ve toplumun liderleri tarafından günaha yönlendiriliyordu.
Gerçekten dindar bir Müslüman açısından bu durum aşağılayıcı ve değersiz
gördüğü devlet hizmetinden geri çekilmişti. Devrimci bir değişikliğin tam
sırasıydı ve İslamiyet’in yükselişi derin anlamıyla bir tür devrim niteliği
taşıyordu. Yeni din var olan öğretilerin ve kiliselerin ötesindeydi. Ondan önce
gelen iki dinin devamı değildi. Onları aşan bir kitap getirmişti. Fetihlerle birlikte
başa geçen yeni hükümdarlar eski dini, toplumsal ve siyasi düzeni yıkarak yerine
yenisini getirmişlerdi. İdeal İslam'da ruhban sınıfı, kilise, krallar, soylular,
ayrıcalıklı sınıflar bulunmuyordu. Ancak dine gerçekten inanmış olanların onu
bilinçli olarak kabul etmeyenlerden, erkeğin kadından ve efendinin köleden
üstün olması şeklinde bazı doğal ve toplumsal gerçeklikler vardı. Yeni din, bu
eşitsizlikleri bile yumuşatıyor ve insancıllaştırılıyordu. Eski dünyanın tam
tersine İslamiyet’te köle artık mal değil insan olarak görülüyor, hukuki ve
ahlaksal bir statü kazanıyordu. Henüz kadınlar çok eşlilik ve cariyelikten
kurtulamamışlardı, öte yandan da sahip oldukları mülkiyet haklan Batı’da
modern çağlara dek görülmemişti. Müslüman olmayanlar bile çeşitli toplumsal
ve maddi zorluklan olmasına karşın Ortaçağ’da,hatta günümüz Hıristiyanlığında
bile görülmeyen bir güvenlikten ve hoşgörüden yararlanıyorlardı.
Arap savaşçılarının fetihlerde kazanılan ganimeti, eşit olmasa da, paylaşma
ilkeleri vardı. Çoğunluğu daha fazla ve bazen de çatışan ayrıcalıklar talep eder
ve bunları elde ederlerdi.Aşiretler, vahalarda, otlaklarda yaşayanlar, büyük
malikaneler, Mekke tüccarları da büyük şehirlerin zengin ticaret olanaklarından
faydalanmak istiyorlardı. Halife hükümetlerine, özellikle de üçüncü halife Hz.
Osman’a yöneltilen şikayetle İslam’ın gereksinimlerinden daha çok, bu grupların
gereksinimleriyle ilgiliydi.
Her çeşit otorite göçebeliğin verdiği özgürlüğe alışkın insanlara yabana
geliyor, sıkıntı veriyordu. Devletin ve yöneticilerinin artan güçleri İslamiyet’in
asıl mesajına bir ihanet olarak görülüyordu. Dindarlara ve isyancılara göre amacı
İslamiyet’e hizmet etmek olan halifelik bu mesajı sürdürmek ve yaymak için
kurulmuştu ve ona otoritesini sağlayan, Müslümanların özgür iradeleriyle
verdikleri ve geri alabilecekleri onaylarıydı. Onların çoğunluğuna göre devlet
ise, İslamiyet yerine devleti ve öteki alanları, İslamiyet’in yıkıp yerlerini aldığı
eski imparatorlukların yöntemlerine hızla daha çok benzeyen yöntemlerle
yöneten zengin ve güçlü küçük insan gruplarının çıkarlarına hizmet eder
durumdaydı. Bazıları bu olayı meşru otoriteye karşı bir başkaldırı eylemi olarak
görüyor ve yasalara göre en ağır biçimde cezalandırılması gerektiğini
düşünüyorlardı. Bazılarına göre de, bu bir cinayet değil, infazdı ve İslam
toplumunun en üst makamını kötüye kullanan (Şiiler’e göre gaspeden) birine
verilmesi gereken adil bir cezaydı. Bu tartışma, sonraki yüzyıllar boyu çeşitli
biçimleriyle Müslüman siyaset kuramını ve uygulamasını etkileyecekti.
İlk zamanlarda halifelik, kimin nasıl hüküm süreceği, asıl İslam'ın tanımı ve
tekrar canlandırılması konuları ortaya atılmıştır. Yalnızca devletin
güçlendirilmesi toplumun birliğini sağlayabilirdi, öte yandan da güçlenen İslam
devletinin İslamiyet’in etik ve toplumsal inançlarından pek çok ödün vermesi
gerekmişti. Bu süreçte sert ve sürekli bir direniş oldu. Direniş isyancıların
iktidarı ele geçirmeleri açısından bazen başarılı oldu ama zafer isyancıların da,
devletin de olsa, her durumda devletin gücü daha da pekişerek İslami devlet
idealinden uzaklaşıp eski Ortadoğu tarzındaki merkezi otokrasiye doğru bir'adım
daha gidiyordu. Direniş döneminde birtakım dini mezhepler ortaya çıktı. Bu
mezheplerin farklı öğretileri ve destekçileri olduğu halde, ortak amaçlan
İslamiyet kurucularının köklü etkinliğini geri getirmekti. Başlangıçta Müslüman
ve Arap yaklaşık olarak aynı anlama gelirken, yaşanan dini mücadeleler bir
Arap iç savaşıydı. Sonralan ise, İslamiyet fethedilen topraklarda yaşayan halklar
arasında giderek yayılmış ve dönmelerin bu hareketlerde etkinlikleri hızla
artmış, bazen de hakim rol almışlardır. İslam imparatorluğundaki büyük köklü
hareketlerin tümünün İslamiyet’e karşı değil, İslamiyet’in içinde olması, İslami
düşüncenin süregelen devrimci gücünün ve evrensel çabasının bir kanıtıdır.
743 yılında Hişam’ın ölümünün ardından gelen dört kısa hükümdarlık ile
Emevi halifeliğinin hızlı sonu gelmiştir. Çıkan aşiret kavgaları, yoğunlaşan Şii
ve Harici mezhepçiliği ve İran’ın doğudaki Horasan eyaletinde başlayan güçlü
yeni bir muhalefet sonucunda halifelik Suriye’de bile sorgulanan, diğer yerlerde
ise önemsenmeyen bir duruma gelmiştir. Sonuncu Emevi hükümdarı II.Mervan
(744-750) yetenekliydi ama hanedanı kurtarabilmesi için artık çok geç olmuştu.
Doğuda İslamiyet tarihinde yeni bir hanedan, yeni bir güç ve yeni bir çağ
doğmaya başlamıştı.
4. BÖLÜM
ABBASÎ HALÎFELÎĞÎ
Azat edilmiş Pers bir köle ve militan bir mezhebin lideri olan Ebu Müslim 9
Haziran 747 tarihine karşılık gelen Hicri 25 Ramazan 129 tarihinde, İran’ın doğu
eyaleti Horasan’da kara isyan bayraklarını açü. Ebu Müslim ve ondan öncekiler
neredeyse otuz yıldır eylemlerine devam ediyor, dinsiz Emeviler’i suçluyor, Hz.
Muhammed’in akrabalarının, özellikle amcası Abbas’ın soyundan gelen
Abbasiler’in iddialarını sürdürüyorlardı. Ebu Müslim’in hazır bir dinleyici kitlesi
vardı. İran’daki Müslüman halk Emevi hakimiyetinin neden olduğu
eşitsizliklerle eziliyordu. Uzun bir zaman ikamet ederek yarı yarıya Persleşen
Arap ordusu ve yeni yerleşimciler, isyancılar zafer kazanmak üzereyken bile
aşiret kavgalarına devam ediyorlardı. Ebu Müslim, çok geçmeden hem Araplann
ve Arap olmayanların desteği sayesinde Horasan’ı ele geçirip İran üzerinden
batıya doğru eski Irak eyaletine yürüdü. 749’da orduları Fırat’ı geçtiler ve başka
bir Emevi gücüne karşı da zafer kazandılar. Kufe’deki askerler mezhebin lideri
Ebul Abbas’ı halife ilan ederek ona el-Saffah unvanını verdiler. 749 ve 750’de
Suriye’de ve Irak’ta kazanılan başka zaferler Emeviler’in sonu hazırladı.
Böylece kısa sürede yeni halifenin otoritesi İslam imparatorluğunun tamamına
yayıldı.
Sonucu Abbasi halifelerinin Emeviler’in yerine iktidara gelmesi olan bu
mücadele sıradan bir hanedan değişimi değil, İslam tarihinde bir devrimdi.
Gerek-İslam gerek de Batı tarihçileri, Abbasi zaferinin bu özeliğini kabul
etmiş ve konuya açıklık kazandırmak' için çok çaba harcamışlardır. Tarihin milli
ve de ırkçı kuramlarının etkisinde kalanlar, Abbasiler’in iktidara gelmelerini,
İranlılar’ın Araplara karşı kazandıkları bir zafer, Emevi Arap Krallığı’nın
devrilmesi ve İranlaşmış İslamiyet etiketiyle yeni bir İran imparatorluğunun
doğması olarak görmüşlerdir.
Hem isyan öncülerinin hem de yeni devlet düzeninin önde gelenleri arasında
İranlılar’ın çoğunluğu ve Abbasi siyasi kültüründe güçlü bir İran öğesinin olması
ilk bakışta bu görüşü destekleyecek bazı göstergelerdir ama sonraki
araştırmalarla tarihçiler Araplar’ın yenilgisi ve İranlılar’ın zaferi kuramları başta
olmak üzere bazı önemli konuları değiştirmişlerdir.19.yy’da Batılı ve 20.yy’da
İranlı bazı bilim adamları “İran Milli Bilinci”nin ifadesi biçiminde düşünülen
Şiiliğin kökeninin gerçekte Arap olduğunu ortaya koymuşlardır. Güney Irak’tâki
karma nüfusta Şiilik çok güçlüydü. Şiiliği İran’a Arap sömürgecileri getirmiş ve
uzun zaman destek olmuşlardı.
İranlılar’ın yanı sıra Araplar da Abbasi yanlısı harekette bulunuyordu ve
aralannda komutanlar, liderler de yer alıyorlardı. Ebu Müslim’in isyanı Araplara
karşı değil, Emevi yönetimi ve Suriye üstünlüğüne karşıydı. Kuşkusuz etnik
düşmanlıklar etkili olmuş ve kazananlar arasında İranlılar’ın önemli bir yeri
vardı. Ancak bu hareket hilafet üzerinde hak iddia eden bir Arap içindi ve bir
Arap hanedanı başa geçmişti. Kazanılan zaferin ardından devletin üst düzey
görevlere Araplar getirilmiş, Arapça tek kültür ve devlet dili olarak kalmıştı.
Arap toprakları mali açıdan ayrıcalıklıydı ve toplumsal açıdan Arap üstünlüğü
öğretisi devam ettiriliyordu. Araplar yalnızca iktidar gücünden değil, artık
başkalarıyla ve özellikle de yarım kan kardeşleriyle paylaşmak zorunda
kaldıkları iktidarın olanaklarından olmuşlardı. Emeviler zamanında devletin en
üst düzey görevleri, yalnızca anne baba tarafından Arap olanlara verilirdi;
Abbasiler zamanında hükümdarın gözdesi olarak saygınlık ve güç kazanılan
halifelik sarayında yükselenler, yalnızca yarım kan Araplar değil, İranlılar ve
başkalarıydı da. Arap krallığının ömrü, Arap savaşçılarının ayrıcalıklı sınıf
konumundan uzaklaşma-lan ve hem başkentte hem de eyaletlerdeki özerk yerel
hanedanlarda Türkler’in iktidara geçmesiyle sona erer.
Devrimlerin çoğunda olduğu gibi büyük değişiklikler çok yavaş
gerçekleşmiş ve hem siyasi değişikliklerden önce hem de sonra gelmiştir. Son
Emevi halifesi H. Mervan’ın annesi bir Kürt köleydi, I. Abbasi halifesi elSaffah’ın annesi özgür bir Araptı, bu yüzden de kardeşi yerine o tercih edilmişti.
Ancak annesi bir Berberi köle olan kardeşi, ondan sonra yerini almıştır ve el
Mansur (754-775) adı ile çeşitli yönlerden Abbasi yüceliğinin kurucusu
sayılmıştır. Birkaç istisna hariç onun yerine geçenlerin ve sonraki Müslüman
hanedan liderlerinin babalan çoğunlukla ünlü ve hükümdar, anneleri de genelde
adsız ve yabancı kölelerdir.
Abbasi zaferinin önemini zaferi kazandıran hareketten çok, onu izleyen
değişikler göstermektedir. İlk sıradaki ve en önemli değişiklik başkentin, yüz yıl
boyunca Emeviler'in hüküm sürdüğü Suriye’den, eski Ortadoğu’nun büyük
kozmopolit imparatorluklarının ağırlık merkezi olan Irak’a taşınması
olmuştur.I.Abbasi halifesi el-Saffah, Fırat üzerinde geçici bir başkent kurmuş,
ondan sonraki halife el-Mansur da, Dicle’nin batı kıyısında yeni bir kalıcı
başkent kurmuştu. Yeni başkent, eski Sasani Pers başkenti Ktesiphon'un
yakınlarında ve ticaret yollarının kavşağında yer alıyordu.
Resmi adı Medinet-ül Salam (Barış Şehri) olan yeni başkent, genellikle daha
önce aynı yerde bulunan küçük Bağdat şehrinin adıyla anılıyordu. İslam
dünyasının büyük bölümünün liderleri olarak Abbasi Hanedanı halifeleri beş yüz
yıl -boyunca Bağdat’ta hüküm sürdüler. Başlangıçta imparatorluğun
gerçek hükümdarları olan halifeler, sonraları hızlı bir siyasi yıkımın ardından,
etkin güç başkalarının genelde de askeri hükümdarların elindeyken sözde hüküm
sürdüler.
Abbasiler, iktidarı kendilerinden önce ve sonra gerçekleşen devrimci bir
hareketin sonucunda ele geçiren başkaları gibi, bir süre sonra onlara destek
olanların istekleri ve amaçlan ile imparatorluğun ve hükümetin gereksinimleri
arasında bir tercih yapmak zorunda kaldılar. Uzlaşmayı ve sürekliliği tercih
ettiler. Bazı kırgınlık ve kızgınlıklarla uğraşmak zorunda kaldılar, Abbasi
zaferinin mimarı Ebu Müslim ile yakınında bulunanların pek çoğu öldürüldü.
Yaptıkları bu tercih aşınlık yanlılarını ve radikalleri uzaklaştırmış ve kendilerine
başka çıkış yolları aramalarına yol açmıştır. Ancak bu tercihleri
Müslümanların çoğunluğunu memnun etmiş ve El Mansur’un yabancı savaşlarla
iç isyanlan bastırmasını sağlamış, parlak ve uzun bir hükümdarlık döneminde
Abbasi devletinin temellerini atmasına olanak tanımıştır.
Bu görevi yerine getirirken El Mansuria Abbasi egemenliğinin ilk elli yılında
önemli bir etkisi olacak İranlı olarak bilinen Bermekiler adlı bir aile yardım
etmişti. Bermekiler, aslında Belh şehrindeki Budist rahiplerin soyundan gelen
Orta Asya İranlıları idi. Halid el-Bermeki, Bağdat kurulduktan kısa süre sonra el
Mansur’un başveziri olmuştu. Onun yerine,onun soyundan gelenler vezirler
olarak, 803’te Harun Reşid’in hükümdarlığında gözden düştükleri zamana dek
imparatorluğu yönetip geliştirmişlerdir.
Başkent İran’daki eski uygarlık merkezleri civarına nakledilmişti. Arapların
iktidardaki tekeli son bulmuş ve ileri gelen yöneticilerin arasında İslâmlaşmış
İranlılar yer almaya başlamışlardı. Siyasette daha fazla deneyimli olan îranlılar
yönetimin her konumunda bulunuyorlardı, devletin yönetimi yalnızca halifenin
üstün otoritesine bağlı olan vezirlerdeydi. Böylece doğal olarak İran’ın etkisi
daha da arttı.
Sasani gelenekleri yeniden hayata geçirildi, Sasani metinleri Arapça’ya
çevrildi, devlet yönetiminde ve saray törenlerinde Sasani-Pers örnekleri alındı.
Bu durum, Arap aşiret geleneğinden büyük ölçüde uzaklaşılması anlamına
geliyordu. Ancak bu;gelenek her iki durum için de yeterli bir kılavuz değildi. İlk
kez İslam devletinde Pers örneğine göre kalıcı ordunun kurulmasıyla, hanedanın
artık Arap aşiretlerinden gelen askerlere bağımlı olmaması, başkentte Arap
etkisini daha da azalttı.
İlk Abbasi halifeleri pek çok açıdan kendilerinden öncekilerin politikalarını
geliştirerek devam ettirdiler. Son Emeviler zamanında açıkça ortada plan bazı
değişikliklere hızla devam edildi. Bundan böyle halife Arap aşiret reislerinin
istikrarsız onaylarıyla hüküm süren bir Arap “süper şeyhi” değil, eski Ortadoğu
tarzında bir otokrattı. İlahi kökenli olduğunu ileri sürdüğü, otoritesini silahlı
güçleriyle sağlıyor, hızla büyüyen ve geniş bir bürokrasi sayesinde hüküm
sürüyordu. Bu noktada,Abbasiler Emeviler’den daha güçlü olmalarına karşın,
dini bir hiyerarşinin ve feodal sınıfların desteği olmadığı için eski despotlardan
daha güçsüzdüler. Bir de inançlarının temel bir kuralına uygun olarak
kaldıramayacakları ve değiştiremeyecekleri ilahi bir kanuna bağlıydılar.
Halifeler bu durumun telafisi ve güçsüzleşen Arap etnik bağının yerine
geçmesi için İslam muhafazakarlığını ve kimliğini vurguladılar; farklı insanların
yaşadığı büyük imparatorluklarına ortak bir din ve kültür birliği sağlamak için
uğraştılar. Sasani örneğinden hareketle halifeliğin işlevlerini ve otoritesini dine
dayandırdılar, kabul gören ilahiyatçıların yönlendirmesiyle devlet düzenini resmi
bir din temsilcileri sınıfıyla desteklemeye çalıştılar. Bu toplumsal açıdan
ruhbanlıktı. Bu amaçlan doğrultusunda halifeler kutsal Medine ve Mekke
şehirlerini yeniden kurdular, Irak’tan buralara haçlı seferleri yaptılar. Bazı
Müslüman mezhepleriyle bu dönemde pek çok taraftar kazanmış olan Maniciliği
araştırmaya başladılar. Halife el-Memun (813-833) ve ondan sonra gelenler
Mutezile adlı dini ekolün öğretisini devletin resmi öğretisi olarak benimsetmeye
çabaladılar ve öteki öğretilere inananlara zulmettiler. Ancak bu çabalan başarılı
olamadı ve başkaldıran Türk askerlerine karşı destek arayan el-Mütevekkil (847-
861) Mutezile öğretisinden vazgeçerek genel Sünni görüşünü benimsedi. Sünni
ulema ve Sünnilik, adaletli Sünni bir halife varken bile, öğretilerinden taviz
vermeden, hükümdarın istediğine direnecek ve üstesinden gelecek güçteydi.
Başarılı olamayan Devletçi İslami girişim bir daha denenmedi.El-
Mütevekkil’den sonra Abbasi!er en koyu dindarlığı resmi olarak kabul ettiler ve
sonra da hiçbir hanedan açıkça İslam dini kurumuna öğreti dayatmayı denemedi.
Abbasi gücünün ulaştığı en tepe nokta olarak kabul edilen Harun Reşid’in
hükümdarlığı dönemi (786-809), aslında çöküşün ilk izlerini de taşımaktaydı. Bu
izlerden biri, ondan önceki hükümdarlar zamanında halifeliğin siyasi otoritesinin
taşrada hızla zayıflamasıdır. Abbasi hakimiyetini yalnızca ismen tanıyan,
Batıdaki Kuzey Afrika ve İspanya (756-800), kendi kendilerini yöneten hemen
hemen bağımsız ülkelerdi. Bağdat’tan gönderilen Türk valisi Ahmed bin Tulun
bağımsızlığını ilan;edip iktidarını Suriye’ye de taşıyınca 868’de Mısır da
düştü. Onun hanedanından sonra aynı kökenli diğer bir Türk hanedanı başa geçti
ve kısa bir dönem dışında Mısır, bir daha Bağdat’tan yönetilmedi. Mısır’da
bağımsız bir siyasi gücün oluşması ve zaman zaman Suriye’de de hüküm
sürmesi sonucunda Irak ve Suriye arasında kimsesiz bir bölge ortaya çıktı ve çöl
kıyısında yaşayan Bedevi Araplar yitirdikleri bağımsızlıklarını yeniden
kazanmak için buraları işgal ettiler. Bedevi Araplar, Suriye ve Mezopotamya'nın
iskan edilmiş bölgelerine de girip şehirleri ele geçirerek geçici hanedanlar
kurmaya başladılar.
Bu yıkım doğuda daha farklı şekillerde oldu. Harun Reşid’in hükümdarlığı
döneminde Bermekiler’in ortadan kaldırılması ve Harun Reşid’in iktidar
dizginlerini ele geçirmesiyle sonuçlanan iç karışıklıklar sırasında Abbasi
halifelerle İranlı destekçilerin ittifakı sarsıldı. Harun Reşid öldükten sonra
oğulları el-Memun ile el-Emin arasında çıkan çatışmalar iç savaşa dönüştü. ElEmin’in gücü Irak’ta ve başkentte, el-Memun’un gücü de İran’daydı. Bu iç savaş
İranlılar ile Araplar arasında milli bir savaşa dönüştü ve zaferi İranlılar kazandı.
Aslında bu Irak ile İran arasındaki milli bir rekabetten daha çok, önceki dönemin
toplumsal çalkantılarının devamıydı. Memun doğu desteğine de güvenerek
başkenti Bağdat’dan Merv’e taşımak istedi ama Bağdat ve hak halkının güçlü
muhalefetiyle karşılaşarak vazgeçmek zorunda kaldı. Bundan sonra İran
emellerinin çıkış yolu yerel özerk hanedanlar oldu. 820’de Memun’un İranlı
generali Tahir, Horasan’da hemen hemen bağımsız bir hanedan kurarak Sünni
İslam’ın başı olarak halifenin sözde hakimiyetini kabul eden çok sayıda kişiye
hükümdarlıklarındaki ülkelerde gerçek otoriteden mahrum olacakları bir örnek
oldu.
Halifelerin doğu ve batı eyaletlerindeki güçleri bir bakıma “de facto&quot;
liderlere hükümdarlık diploması tanımaktan öteye gidemedi ve Irak’ın metropol
eyaletindeki otoriteleri hızla azalmaya başladı. Bağdat’tan geçen değerli ticaret
yollarının denetimi elinde olduğu sürece imparatorluğun siyasi bölünmesi
durmuş, kültür ve ticaretin gelişmesi sürmüştür. Öte yandan başka tehlikeler
gelişmeye başlamıştı. Sarayın aşırı harcamaları ve şişkin bürokrasi nedeniyle
sürekli bir mali kriz çıkıyordu. Taşradan elde edilen gelirlerinin kaybedilmesi,
altın ve gümüş madenlerinin tükenmesi ya da yabancılara kaptırılması
sonucunda mali kriz büyüyordu.
Para akışı sorununa çözüm arayan halifeler, yerel valilere vergi toplama
yetkisi verdiler. Vergi toplamaya başlayan valiler,bir de valiliklere ordu
komutanlarının getirilmesiyle, kısa sürede İmparatorluğun gerçek hükümdarları
haline geldiler. Halifeler, Mutasım (833-842) ve Vasık (842-847) dönemlerinde
kendi generallerinin kuklalan gibiydiler. Generaller istedikleri gibi halifeyi
indirip yerine başkasını geçiriyorlardı.
X.yy’ın başlarında halife otoritesi tümüyle son bulmuştu. Irak valisi ibn
Raik’e, amir el ümera (Komutanlar Komutanı)unvanının verilmesi bunun
göstergesidir. Şüphesiz bu unvan Bağdat askeri komutanının öteki bölgelerdeki
önceliğini belirtmeyi amaçlıyordu ama aynı zamanda ona halifeye rağmen üstün
yönetme yetkisi tanıyor, halife de devletin ve dinin resmi başı, İslamiyet’in
dinsel birliğinin temsilcisi olarak kalıyordu. Batı İran’da bağımsız bir hanedan
devletinin hükümdarı olan İranlı Şii Büveyh ailesi 17 Ocak 946 tarihinde
başkenti işgal etti. Artık halife kendi şehrinin efendisi değildi, daha da
kötüsü,Sünni İslamiyet’in liderliği bir Şii’nin denetimine geçmişti. Şiiler
yalnızca faydalı olacağı için halifeyi yerinde bırakıyorlardı. Sonralan Şiiler’in
yerine gelen Sünni hükümdarlar zamanında da halifenin bağımlılığı sürdü.
Bu tarihten itibaren 1258 yılında Moğollar’ın şehri ele geçirmesine kadar
halifelik bir unvan, Sünni îslami birliğin resmi sembolü ve asıl hükümranlığı
sürdüren pek çok askeri yöneticiyi meşrulaştıran bir otorite halini almıştır. XII.
yy’ın sonunda ve XII.yy’ın başındaki kısa bir süre hariç, halifeler hükümdarların
kuklaları olmuşlardır.
Büveyhoğulları’nın Bağdat’a gelmesi, halifeliğin siyasi evriminde önemli bir
dönüm noktası olmakla kalmaz, aynı zamanda Ortadoğu tarihinde “İran
İntermezzosu” adı verilen önemli bir dönemi de başlatır. IX.yy'da Arap gücünün
zayıflaması ve XI,yy’da Türk gücünün kalıcı biçimde yerleşmesi arasındaki
dönemde İran’da milli bir canlanma başlamıştır.Bu canlanma İranlı desteğini
almış İran hanedanlarına dayanıyor, İran topraklarında gerçekleşiyor, en
önemlisi de, İran milli kültürünü ve ruhunu yeni bir İslami biçim şeklinde ortaya
çıkarıyordu. Doğu İran’da ortaya çıkan ilk bağımsız İranlı Müslüman hanedanını
(821-873) doğuda Safeviler (867-903) ve Samaniler (875-999), kuzey ve batıda
Büveyhiler (932-1055) takip etmişlerdir. Bu hanedanların hepsi Müslüman’dı.
Yine de bazıları Arap İslami ideallerine sahiplerdi ve İran kültürüne ilgisiz
kalıyorlardı. Ancak olayların gelişimi ve gördükleri destek onları bir tür İran
rönesansının gönüllü veya gönülsüz koruyucuları yapıyordu. İçlerinde en etkin
olanı Samaniler’in Buhara’daki başkentleri İran kültürel canlanmasının merkezi
olmuştu. Çoğu Samani hükümdarının döneminde Farsça resmi dildi.
Hükümdarlar İranlı bilim adamlarını ve şairleri destekliyorlardı. X;XI.yy’da
Arap harfleriyle yazılan, İslam dini ve geleneğinden etkilenmesine rağmen
özellikle İranlı olan yeni bir İran edebiyatı doğdu.
İran için bir canlanma dönemi olan Büveyhiler dönemi, Şiiliği de
canlandırmıştır. Ancak her iki dönem de çoğunlukla yanlış tanımlanmıştır.
Abbasi halifeliğinin kurulması Şii liderliğinde önemli bir değişikliğe neden
olmuştu. Emeviler döneminde Şiiler, Müslüman toplumunun başına geçme
iddialarını, Hz. Muhammed’in akrabalığına dayandırırken kızı Fatıma ile olan
bağı değil, amcasının oğlu Ali’nin soyundan gelmeyi neden göstermişlerdi.
Böyle olunca da Hz. Ali'nin Fatıma’dan başka eşlerinin soyundan ve hatta
Peygamber ailesinin diğer-&quot;kollarından gelenler de hak iddia etmeye
başlamışlardı. İktidar iddiaları bir Şii mezhebinde başlayan Abbasiler’in durumu
da böyleydi. Hz. Ali soyundan gelen iddiaları Abbasi kuzenleri tarafından
benimsenince Hz.Muhammed’in soyumdan Fatıma yoluyla gelmeye daha çok
önem verildi ve bu zaman içinde Şiiler’in en önemli dayanakları oldu. Hz. Ali ve
Fatıma’nın oğullan, torunları ve onların soyundan gelenler Şiiler arasında
“İmamlar&quot;olarak biliniyordu. Altıncı Fatımi imamı Cafer el-Sadık’ın, 765’te
ölmesiyle taraftarları iki büyük gruba ayrılarak oğullan İsmail ile Musa'nın
imamlık iddialarını desteklediler. Musa’yı destekleyenler, Hz. Ali’den sonra on
ikinci kuşağa kadar Musa ile onun soyundan gelenleri, İslam dünyasının gerçek
imamları olarak kabul ettiler. Musa çok belli olmayan bir şekilde kayboldu ve on
ikinci imam olarak dönmesi hâlâ beklenmektedir. Sünni İslam ile aralarında ufak
farklar olan on iki İmamcıların öğretileri genelde ılımlıdır.
İsmail’i destekledikleri için İsmailiye olarak bilinen diğer grup, Emevi
döneminin daha önceki Şiiliğinin aşırılıkçı öğretilerini miras alarak bunları
değişen yeni durumlara uyarlamışlardı. Sanayinin gelişmesi, ticaretin
yaygınlaşması, devletin bozulması ve askerileşmesi, şehirlerin, genişlemesi,
toplumun artan çeşiüiliği ve karmaşıklığı imparatorluğun gevşek toplumsal
yapısı için taşınması zor bir yük oluyor ve genel bir tatminsizliğe yol açıyordu.
Entelektüel yaşamın gelişmesi, düşünce ve kültür çatışmaları toplumun teokratik
düzenine karşı tepkilerin doğal ifadesi şeklindeki bölücü eylemlerin çıkmasını ve
artmasını teşvik ediyordu. IX. yy’ın sonunda ve X.yy’ın başlarında bu gerilim
kopma noktasına ulaştı. İslamiyet’in hükümdarları, İsmailiye taraftarlarının
ihanete teşvik eden vaazları ve Bağdat’taki barışçı mistiklerin ve moralistlerin
daha hafif ama etkili eleştirileri,
Doğu Arabistan ve Suriye-Mezopotamya’da Karmatiler’in silahlı isyanları
ile karşı karşıya kaldılar. Doğu Arabistan’daki isyancılar tecrit edilirken, Suriye
ve Mezopotamya’daki Karmati isyanları güçlükle bastırıldı. Ancak İsmailiye
yanlıları Yemen'de kazandıktan kalıcı zaferle iktidara gelmeyi başardılar.
Yemen’den Kuzey Afrika’ya elçiler gönderdiler ve 908 yılında kızı
Fatıma’nın soyundan geldiği için Hz.Muhammed’in akrabası olduğu iddiasıyla
birinci Fatımi halifesi olarak İsmaili Ubeydullah’ı tahta çıkaracak kadar başarılı
oldular. İlk üç Fatımi halifesi yalnızca Kuzey Afrika’da hüküm sürdü ama
dördüncü halife el-Muiz 969 yılında Mısır’ı ele geçirerek Kahire şehrini yeni
başkent olarak kurdu.
Böylece Ortadoğu’da ilk kez Abbasi yetkisini ismen bile tanımayan, üstelik
kendi halifeliklerini ilan eden bağımsız ve güçlü bir hanedan başa geçti ve tüm
İslam dünyasının liderliği konusunda Abbasiler’e meydan okudu. Bunlar Sünni
halifeliğinin kuramsal temelini bile kabul etmiyorlardı. Fatımiler dini, askeri ve
siyasi eylemlerinin yanı sıra, doğu ticaretini Basra Körfezi’nden Kızıldeniz’e
taşıyarak Irak’ı zayıflatıp Mısır’ı güçlendirmek için başarılı bir ekonomik
politika izlediler.
Fatımiler çok geçmeden Suriye, Filistin ve Arabistan’da da etkinlik
gösterdiler. Güç ve etkinlik yönünden bir dönem Bağdat’taki Sünni halifelerini
gölgede bıraktılar. Halife el-Mustan-sir’in (1036-1094) hükümdarlığı sırasında
Mısır’da Fatımi dönemi en üst noktasına ulaşmıştı ve Fatımi İmparatorluğu
Kuzey Afrika'nın tümünü, Batı Arabistan’ı, Mısır’ı, Suriye’yi ve Sicilya’yı içine
alıyordu. Fatımi yanlısı bir general 1056-57’de Bağdat’ı ele geçirdi ve Fatımi
halifesinin hükümdarlığı Abbasi başkentinin minberlerinden duyuruldu. Ancak
bir yıl sonra halife Bağdat’dan kovuldu ve Fatımiler’in gücü zayıflamaya
başladı.Bu çözülme sivil yönetimde başladı ve Kahire’de bir dizi askeri otokratın
ortaya çıkmasıyla sonuçlandı. Fatımi halifelerinin artık güçleri tükendi ve
emirlerin kuklaları haline geldiler ve zamanla mezhep yanlıların desteğinden de
oldular. Sonunda rejimleri yıkıldı ve Mısır yeniden Sünni hakimiyetine girdi.
Fatımiler’in Mısır’daki devlet düzeni en üst noktasında öncekinden çeşitli
açılardan farklıydı. En üstte bulunan halife, mutlak bir hükümdardı ve
taraftarlarının inancına göre Allah’ın seçtiği bir aileden geliyor ve ilahi iradeyle
hüküm sürüyordu. Merkezi ve hiyerarşik hükümeti bürokratik, askeri ve dini
olmak üzere üç kola ayrılıyordu. Bürokratik ve askeri kolu bir sivil olan vezire
bağlıydı. Din işleriyle de özel olarak görevlendirilen yetkililer ilgileniyordu.
İsmailiye propaganda örgütünden ve yüksek okullardan sorumlu olan bu
bölümün modern tek partili devletlerde partininkine benzer bir rol oynadığı
görülmektedir. Propaganda kolunun hâlâ Bağdat’daki Abbasi halifesinin sözde
denetimindeki doğu eyaletlerinde geniş bir ajan ordusu vardı. Bu propaganda
çeşitli alanlarda etkinlik göstermiştir. Irak’tan Hindistan sınırına kadar sürekli
çıkan ayaklanmalar İsmaili ajanlarının eylemlerini göstermekteydi.
Fatımi döneminde Mısır’da önemli bir ticari ve sanayi gelişme de olmuştur.
Askeri gruplara ve Nil’in düzensizliğine bağlı birkaç kıtlık dönemi hariç büyük
bir refah sağlanmıştı. Fatımi hükümetleri imparatorluklarının refahı ve
etkinliğinin yayılması için ticaretin önemli olduğunu en baştan görmüşlerdi.
Vezir Yakub ibn Kilis ondan sonraki hükümdarların da sürdüreceği ticari bir
atılım yapmıştı. Mısır’da ticaret Fatımi döneminden önce sınırlı ve azdı.
Fatımiler sanayi kollan ve çiftlikler kurmuş ve Mısır ürünlerinin ihracına
başlamışlardı. Bunun yanı sıra, özellikle Avrupa ve Hindistan başta olmak üzere
geniş bir ticari ilişkiler ağı kurmuşlardır. Batıdaki eski Tunus günlerinden
kalma İtalyan site cumhuriyetleri ile ilişkilerine devam etmişlerdir. Batı ile Mısır
arasında önemli bir deniz ticareti vardı ve doğu Akdeniz Fatımi filolarının
denetimindeydi. Fatımiler doğuda Hindistan’la önemli ilişkiler kurmuşlar ve
egemenliklerini Kızıldeniz’in iki yanına genişletmişlerdir. Hindistan ticaretinin
önemli bir kısmı Fatımiler’in Sudan kıyısındaki Aydhab limanından geçerdi.
Mısırlı tüccann gittiği her yere İsmaili misyonerler de giderdi ve kısa süre sonra
İspanya ile Hindistan’daki Müslümanlar arasında aynı düşünceler görülmeye
başlamıştı.
Fatımiler Abbasiler’e karşı son zaferlerini kazanmayı başaramadılar. 1094
yılında Fatımi halifesi el-Mustansir’in ölümünün ardından güçleri azalarak artık
Abbasiler için önemli bir tehlike olmaktan çıktılar. Başarılı olamamalarının
nedenlerinden biri de Şii enerjisinin On iki İmamcılar ile îsmaililer arasındaki
çatışmaya harcanması oldu. Bu sonuncuların, aralarında İran’ın pek çok yerel
hanedanının da olduğu önemli bir taraftar kitlesi vardı. Fatımiler’in Bağdat’a
yönelttikleri en büyük tehdit sırasında Abbasiler’in On iki İmamcı Şii Büveyh
emirlerinin egemenliğinde olması ilginçtir. Büveyhiler, Şii oldukları halde halife
olarak bir Alevi’yi başlarına geçirmediler (On ikinci imam;yetmiş yıl önce
kaybolmuştu) ve Abbasiler’in egemenliğini tanıyormuş gibi yaparak onları
Sünni dünyasında politikalarına araç olarak kullandılar.
5. BÖLÜM
BOZKIR HALKLARININ GELİŞİ
XI.yy başlarken İslam toplumu ve devletinin, içten içe gücünü kaybetmeye
başladığım gösteren belirtiler vardı. Aslında bunlar, imparatorluğun bir grup
özerk bölgesel hanedana bölünmesi; halifelerin başkentlerinde bile saygınlık ve
güç kaybetmesi; Bizans’tan ve Sasani İran’dan devir alman temeller üzerinde
İslam imparatorluğunun kurduğu siyasi ve idari düzenin tamamen yıkılması
şeklinde XI. yy’dan önce de görülmeye başlamıştı. İslami devletin ve halifelerin
gerçek gücü askeri otokratların başa gelmesiyle yok olmuş ve Sünni İslamiyet’in
başı olarak halifenin dini konumu fazlasıyla değer kaybetmişti. Halkın büyük
çoğunluğu diğer mezhepleri benimsemişler ve İran’dan Mısır’a kadar uzanan
imparatorluğun büyük bölümü, hatta halifelerin şehri bile Şii general ve beyler
tarafından yönetilmeye başlamıştı.
Ekonomik yaşamın çöküşünün belirtileri daha sonra ortaya çıkmıştır.
Büveyhiler merkezi eyaletlerin refahını ve düzenini biraz daha sürdürdüler.
Fatımiler Ortaçağ’da Mısır’ın tarihindeki en büyük refah dönemini
başlatmışlardı ama doğuda, daha sonra da Mısır’da zorluklar artarak sürüyordu.
Çin ile eskiden çok kazançlı olan ticaret, o ülkedeki iç karışıklıklar nedeniyle
azalarak son bulmuştu. VIII.,IX.ve X.yy’da Rusya ve Baltık devletleriyle gelişen
ticaret de azalarak XI. yy’da tamamen sona ermişti. Değerli madenlerin
azalmasıyla imparatorluktaki ticaret dar boğaza girmiş ve yan feodal bir
ekonominin gelişmesi hız kazanmıştır.
VIII., IX. ve X. yy kültürel yaşamda büyük bir entelektüel gelişmeye sahne
olmuştu. Ekonomideki gelişmenin sonucunda, şehirlerin büyümesi, zevki, ilgisi
ve boş zamanı olan bir şehirli nüfus oluşmuştu. Yunan felsefe ve bilim yazınının
Arapça’ya çevrilmesi “İslam Rönesansı” kavramını ortaya çıkarmıştı. Yunan
bilgisi ve Pers bilgeliğine karşı bir tepki olarak, geleneksel ve Sünni İslam
özdeşleştiği eski Arap edebiyatım yenilemiş ve zenginleştirmişti ama bu kültürel
gelişme güvenli ve sürekli değildi. Bir şehir kültürü olmasına karşın, şehirli
nüfusun yalnızca bir kısmıyla sınırlıydı. Geleneksel İslami yaşayışla ve
geleneklerle ilişkisi de yüzeysel ve belirsiz kalmıştı.
XI. yy’da ve XII. yy başlarmda içerideki ve dışarıdaki düşmanların
neredeyse aynı andaki saldırılarıyla imparatorluğun ne kadar güçsüz olduğu
görüldü. Avrupa’daki Hıristiyan güçler İspanya ve de Sicilya’da saldırıya
geçerek Müslüman egemenliğindeki büyük topraklan ele geçirdi ve sonunda
Haçlılar Yakındoğu’ya girdi. Berberiler arasında Afrika’da başlayan yeni bir dini
hareket, Kuzey Afrika ve İspanya’da bir Berberi imparatorluğunun kurulmasını
sağladı. Yukan Mısır’da bulunan iki büyük Bedevi Arap aşireti Hilal ve Süleyrn,
oradan çıkıp Tunus ve Libya’yı geçerek Kuzey Afrika’ya bir daha hiçbir zaman
tamamen kurtulamadığı büyük bir yıkım yaşattılar. Halifeliğin kuzey sınırı daha
önceki yüzyıllarda Hazar baskınları ve Bizans saldırıları ile gücünü
kaybettiğinden Hıristiyan Gürcüler Karadeniz’den Dağıstan tepelerine dek giden
bir Gürcü imparatorluğunu tekrar kurarak oradan Müslüman topraklarına
girmeye başlamışlardı.
Doğudan büyük Asya bozkırlarının Altay halklarıyla gelen istila dalgası
sürekli etkileri açısından en önemlisiydi. Müslümanlar ile Türkler’in
karşılaşmaları ilk kez imparatorluğun doğu sınırlarında olmuştu.Bir süredir,asker
olarak yetiştirmek üzere köle olarak Türk çocuklarını getiriyorlardı. Bu kölelere,
ev işlerinde ve ekonomik amaçla kullanılanlardan ayırmak için,Arapça'da sahibi
olan anlamına gelen Memluk adını veriyorlardı. Türk köleler ilk kez
Abbasiler’de, hatta daha da önce imparatorlukta olmuştu ama yaygın olarak
halife Mutasım (833-842) döneminde kullanılmışlardır. Mutasım tahta çıkmadan
önce Türk askeri kölelerinden büyük bir güç oluşturmuş, daha sonra da doğu
eyaletlerinden topladığı verginin bir bölümüne karşılık çok sayıda köle almıştı.
Mutasım’dan sonra Türk asker ve komutanları daha çok kullanılmaya başladı.
Zaman içinde bu Türkler İranlılar’ı ve Araplar’ı ordudan dolayısıyla da siyasi
yaşamdan uzaklaştırdılar. Türkler askeri sınıfı ele geçirerek ve İslam devlet
düzeninin de giderek askerileşmesi ile bin yıl sürecek bir egemenlik kurma
fırsatı yakaladılar. Bir Türk asker kölesi daha 868’de Müslüman Mısır’da ilk
bağımsız hanedanı kurmuştu. Mısır’da bundan sonraki devlet düzenlerinin çoğu
Türk kökenli oldu. İran’da milli hanedanlar bir dönem daha sürdü ama en uzun
ömürlü ve önemlisi olan Samanoğulları’nda da zamanla Türk askerleri artmaya
başladı. Sonunda da Samanoğulları hizmetindeki bir Türk köle tarafından
kurulan Gazneliler Türk hanedanı (962-1186) yerlerine geçti.
Bunlar paralı asker ya da köle olarak Müslüman devle derin hizmetine girip
daha sonra da yerlerine geçen asker grupları ya da tek askerlerdi. 960'da İslam
sınırları dışındaki Türk Karahan-lılar hanedamnın halkıyla birlikte Müslüman
olması farklı önem taşıyan bir olay olmuştu. O zamana dek Müslüman olanlar,
yalnızca gruplar ya da kişilerdi. Bununla ilk kez, bir Arap tarihçisine göre
sayılan iki yüz bin çadın bulan bir halk, Müslüman olmuştu ve Siri Derya’nm
dışındaki topraklarda ilk Müslüman Türk krallığı kuruluyordu. Karahanlılar,
İslamiyet’i kabul ettikten sonra İslam öncesi Türk geçmişlerini unutarak
kendilerini Ortadoğu İslam uygarlığıyla özdeşleştirmişlerdir.
Türkler’in yeni dinlerini bir bütün olarak benimsemeleri, en başından beri
Türk İslamiyeti’nin belirleyici bir özelliği olmuştur. Türkler, milli kimliklerini
İslamiyet’e gömerek îranlılar'ın ve Araplar’ın asla yapmadıkları bir şeyi yaptılar.
Bunun nedeni, hem puta tapmanın ve İslamiyet’in sınırlarında karşılaştıkları bu
dinin basit inanç yoğunluğu, hem de İslamiyet’i kabul etmelerinin onlan dinsiz
akrabalarına karşı girişilen bir Cihad’a çekmesidir. İranlılar’ın eski İran'ın
geçmişteki zaferlerinden gurur duymalarının ya da Araplar’ın putperest
Arabistan'ın kahramanlık günleri anılarının benzeri bir durum Türkler’de
görülmemiştir. İslamiyet öncesi Türk tarihindeki devletler, uygarlıklar, dinler ve
edebiyat, birkaç halk şiiri dışında unutulup gitmişti. Türk adı, Batılılar için
olduğu kadar Türkler için de Müslüman ile eşdeğer olmuştu. Türkler’in
İslamiyet’e bağlılıklarının ciddiliği ve gerçekliği gibisine başka hiçbir halkta
rastlanmamıştır. Bu yüzden, Türk hanedanlarının koruması altında büyük bir
Sünni canlanmasının başlayıp yayılması hiç şaşırtıcı değildir.
Fatımi halifeliği, XI.yy’da Mısır’dan Batı Arabistan’a ve Suriye’ye dek
uzanan büyük bir güçtü ve iktidarı, çöl kökenli yerel Bedevi hanedanlarıyla
paylaşıyordu. Irak ve Batı İran’da İran hanedanları hüküm sürüyordu ve
bunlardan en önemlisi olan Büveyhiler orta eyaletlerde yer alıyordu. Doğuda
Samanoğul-lan’nın mirası, Amu Derya’nın güneyinde Gazneliler, kuzeyinde de
Karahanlılar olmak üzere iki hanedan arasında paylaşılmıştı. Her iki hanedan da
Türk olmalarına karşın birbirlerinden çok farklıydı. Gazneliler başmda bir Türk
generali ve Türk Memluk ordusu olan tipik bir Müslüman devletiydi.
Karahanlılar ise hanın özgür Türk aşiretlerini yönetimi altında birleştirdiği bir
Türk devletiydi.
Bu dönemdeki iki büyük Türk göçü ile Ortadoğu’nun ve bir süreliğine de
Doğu Avrupa’nın görünümü değişmiştir. Kuzeyde, Siri Derya’nın ilerisinde
Oğuz Türkleri, onların da ilerisinde İrtuş ırmağı yakınlarında Kıpçaklar
bulunuyordu. Kıpçaklar Siri Derya'ya kadar ilerleyerek Oğuzlar’ı oradan
kovdular. Sonra da batıya doğru gittiler, Güney Rusya’yı aşarak Polovestler ve
Kumanlar olarak bildikleri Doğu Avrupa'ya girdiler. Oğuzlar yurtlarından
atıldıktan sonra İslam topraklarına göç ettiler. Adlarını kendilerine öncülük eden
aileden alan Selçuklular, bu göç dalgalarının en önemlisiydi. Selçuk ile ailesi
İslam topraklarına X. yy’ın sonlarında girmiş, Buhara’ya yerleşerek İslamiyet’i
benimsemişlerdir. Topladıkları ordularla çeşitli Müslüman hanedanlarına hizmet
eden Selçuk ailesinin oğullan, sonuncu hanedan olan Gazneliler’den ayrılıp
onlara karşı başlattıkları mücadelede başarılı oldular. Selçuk'un torunları Tuğrul
ve Çağrı,Türk ordularını Horasan’a sürdüler ve Gazneliler’i yenerek büyük
şehirlerini aldılar.
Kısa süre sonra Selçuklular kendileri için hareket etmeye başladılar ve 1037
yılında Nişabur ve Merv camilerinde adlarına hutbe okundu. Sonrasında Doğu
İran’ı geçerek batıya doğru ilerlemeye başladılar ve hızla büyüyen ordulanyla
Batı İran’ı fethettiler. 1055 yılında Tuğrul’un ordusu Bağdat’a girdi ve
son Büveyh emirlerinin elinden şehri aldı. Artık yeni bir İslam imparatorluğu
doğmuştu. 1079 yılında Selçuklular, Filistin ile Suriye’yi yerel hükümdarlardan
ve gerileyen Fatımiler’den aldılar. Bizans’tan Anadolu’nun büyük bir bölümünü
alarak İranlılar’ın ve Araplar’ın yapamadıklarını yaptılar. Bundan itibaren
Anadolu bir Müslüman Türk toprağı olarak kaldı.
Ortadoğu’da yeni bir düzen kuran Selçuklu fetihlerinden sonra, bölgenin
büyük kısmı ilk Abbasi halifeleri döneminden bu yana ilk kez tek bir otorite
altında toplanmıştı. Selçuklular Sünni Müslüman’dı ve halifeleri sözde
hükümdarlar olarak korudular. Bununla birlikte hakimiyetleri altındaki toprakları
genişleterek ve İslam’ın sözde lideri olmalarını bile kabul etmeyen bölücü
rejimleri ortadan kaldırarak halifeliğin gücünü artırdılar ama imparatorluğun
gerçek hükümdarları Büyük Selçuklu Sultanlarıydı. Tarihçiler, 1055 yılında
Tuğrul’un Bağdat’ı fethetmesinin ardından aldığı Sultan unvanım,
hakimiyetlerini halifelik dışında sürdüren Büveyhiler ve Gazneliler gibi daha
önceki hükümdarlara atfederler. Ancak bu unvanı resmen kullanan ve paralarının
üzerine yazdıran ilk hükümdarlar Selçuklu sultanlarıdır. O zamandan beri en
üstün gücü elinde bulunduranlar için bu unvan kullanılmaktadır.
Büyük Selçuklu Sultanları,XI. yy’ın ikinci yarısında, halifeliğin Güneybatı
Asya’daki topraklarının hemen hemen tamamı ile Anadolu’dan oluşan birleşik
bir imparatorluğu hakimiyetleri altına aldılar. 1092 yılında III.Büyük Sultan
Melikşah öldükten sonra oğullan arasında iç savaş çıktı ve Selçukluların fethiyle
duraklamış olan siyasi bölünme, bu kez de Selçuklu ailesinin çeşitli kollan ya da
subayları tarafından devam ettirildi. Bunların en önemlileri Irak, Suriye,
Anadolu ve Kirman’daki Selçuklu monarşileriydi ve tümü Horasan’daki Büyük
Sultana bağlıydılar.
Bu çekişme ve güçten düşme zamanında 1096 yılında Haçlılar Levant’a
girdiler. Müslüman dünyasındaki dağınıklık nedeniyle ilk otuz yıl istilacıların
işleri kolaylaştı. Çok geçmeden Haçlılar Suriye’den Filistin’e girdiler ve Trablus,
Edessa (Urfa), Antakya ve Kudüs’te Latin feodal prenslikleri kurdular.
Haçlılar’ın bu ilk zaferleri yalnız Akdeniz’in kıyı bölgeleriyle sınırlıydı. İç
kısımlardaki çöle ve Irak’a bakan topraklarda tepkiler oluşmaktaydı. Halep ve
Şam’daki Selçuklu beyleri pek bir şey yapamadılar ama hareketin gerçek gücü
daha doğudan geldi. 1127 yılında,Selçukluların hizmetindeki Türk subayı Zengi,
Musul’u ele geçirdi ve Kuzey Mezopotamya ile Suriye’de güçlü bir Müslüman
devleti kurdu. Oğlu Nureddin 1154 yılında Şam’ı ele geçirerek Suriye’de tek bir
Müslüman gücü oluşturdu ve Haçlılar’a karşı ilk önemli orduyu çıkardı.
İki taraf da, Fatımi halifeliğinin yıkılmak üzere olduğu Mısır’ın denetimini
almak için mücadele ediyordu. Batı’da Selahaddin olarak bilinen, Salah el-Din
adındaki Kürt subayı hem Fatımiler’in veziri hem de Nureddin’in çıkarlarının
temsilcisi olarak Mısır’a gönderildi. 1174 yılında Nureddin öldükten sonra
Selahaddin, Müslüman Suriye’yi ele geçirdi ve Haçlılar’a karşı 1187’deki cihada
hazırlandı. 1193 yılında öldüğünde Kudüs’ü almıştı ve Haçlılar’ı dar bir kıyı
şeridi hariç her yerden çıkarmıştı. Haçlı devletlerin bir yüzyıl direnebilmeleri,
Selahaddin’den sonra gelenlerin aralarında Suriye-Mısır imparatorluğunu
bölmeleri sayesinde mümkün oldu.XIII.yy’da Memluklar tarafından kurulan bir
Suriye-Mısır devleti Suriye’nin diğer devletlerinin ve haçlıların sonunu getirdi.
Anadolu’nun Türkler tarafından işgali Büyük Selçukluların belirli bir
hareketiyle değil, göçebe boylar ile gerçekleşmiştir. Fethin ardından yeni eyaleti
düzenleme görevi Selçuk beyi Süleyman ibn Kutalmış’a verildi.XII.yy
sonlarında da Anadolu’da, merkezi Konya (İkonium) olan güçlü bir Türk beyliği
kuruldu. XIV. yy başlarına dek Anadolu Selçuklular’ının çeşitli şekillerde
hakimiyeti altında bulundurduğu Orta ve Doğu Anadolu yavaş yavaş Türk
toprağı haline geldi. Doğudan gelen Türk göçmenler de gelince, Yunan
Hıristiyanlığı yerini Türk ve Müslüman uygarlığına bıraktı.
Doğudaki Selçuklu devletleri, süregelen mücadeleler ve huzursuzlukla
gücünü kaybetmiş, yeni iç ve dış düşmanlarla karşı karşıya kalmışlardı.
Kuzeydoğudaki bir bozkır halkı olan Karahitaylar da İslamiyet sınırlarında
belirmişlerdi. Moğol soyundan olan Karahitaylar Çin’den geliyorlardı ve
ilerideki çok daha büyük bir düşmanın öncüleriydiler.XII.yy ortalarında
Karahanlılar’dan Maveraünnehr’i alarak Amu Derya’dan Yenisey ırmağına ve
Çin sınırlarına dek uzanan büyük bir imparatorluk kurmuşlardı. 1141 yılında
Selçuklu Sultanı Sencer, Katavan Bozkırı Savaşı’nda bu dinsiz istilacılara yenik
düşerek kaçmak zorunda kaldı. Müslüman ordularının uğradığı bu yenilgi
Hıristiyan Avrupası’na kadar giderek Haçlılar’ın yıkılan umutlarını diriltti.
Göçebe Türk boylan arasındaki isyanlar Selçuklu gücünün yok olmasına yol
açtı. 1157 yılında Sencer’in ölümü ile imparatorluğun hakimiyeti sarsıldı,
çoğunluğu eski Selçuklu subaylarının hükümdarlığında olan küçük devletlere
bölündü. Bir süreliğine Bağdat’daki halife bile bağımsızlığına tekrar
kavuşarak Sünni İslamiyet’in eski başkentinde bir halifelik devleti kurdu. Daha
doğuda, Aral Gölü’nün güneyindeki Harzem’in Türk valisi Büyük Selçukluların
topraklarını miras alabilecek bir devlet kurdu ama kısa süre ayakta
kalabildi.Türk askeri ve siyasi üstünlüğünün güçlenmesi ve Türk göçleri ile
geçen bu dönemde hükümette, toplumsal yaşamda, kültürde, dinde ve
ekonomide önemli değişiklikler gerçekleşti.
Selçuklular yönetimde büyük ölçüde İranlılar’a ve oturmuş olan İran
bürokrasisine dayanıyorlardı. Büyük vezir Nizamülmülk dönemin en önemli
kişilerinden biridir. Ondan önceki dönemin iltizam (Osmanlı Devletinde kamu
gelirlerinin kiralanmasına dayalı vergi sistemi) uygulamasındaki
feodalizme yönelimini geliştirerek sistemli bir hale getirmiştir. Önceki dönemin
yanlış uygulamaları para yerine toprağa dayanan yeni bir yönetsel ve toplumsal
düzene doğru köklü bir değişiklik yaşadı. Subaylara tımar olarak Toprak verildi,
onlar da belirli sayıda silahlı asker yetiştirdiler. Tımarlar yalnızca vergi
üzerinden komisyon alma hakkı ile birlikte, gelirlerin kendileri üzerinde de hak
sahipliği veriyordu. Devlet tarafından Şeriat’ın izin verdiği kelle ve toprak
vergileri dışında sayıları hızla artan vergiler getirmişti.Böyle bir dönemde
toplumsal bir sarsıntı yaşanması kaçınılmazdı. Türk yönetici sınıfın ortaya
çıkmasıyla, İran soylu sınıfı yerinden oldu ve giderek fakirleşti. Basılan para
miktarının azalmasıyla esnaf ve tüccar zorluk yaşamaya başladı.
İsmaili Şiiler muhalefetin başım çekiyorlardı ama şimdi kökten değişmiş
yeni bir muhalefet ortaya çıkmıştı. 1094 yılında Fatımi halifesi el-Mustansir
öldükten sonra İsmaililer ikiye bölündüler. Bir grup el-Mustansir’in Kahire
tahtının veliahtı küçük oğlunu, diğer grup daha önce İskenderiye’de öldürülen
büyük oğlunu tanıdılar. Başlarında Haşan Sabbah bulunan İran İsma-ilileri yeni
Fatımi halifesini kabul etmeyip Kahire ile ilişkilerini kestiler ve inanışlarına yeni
bir düzenleme getirerek Selçuklu topraklarında yeni bir şiddet ve radikal
muhalefet hareketine giriştiler. Genellikle Haşan Sabbah’m reformcu İsmaili
mezhebine, büyük olasılıkla tuhaf davranışları yüzünden “Haşha-şi” olarak
anılmaktadır. İngilizce’de bu sözcükle ses benzerliği olan, Haçlılar’ı öldüren
anlamındaki “Assassins” sözcüğü kullanılmaktadır.
1090 yılında Haşan Sabbah, Kuzey İran'da ıssız dağlar arasındaki Alamut’u
fethetti. Alamut Kalesi’nde ve Suriye’de kurulan üslerinde tarikatın üstadlan
tarafından sadık ve fanatik bir taraftar grubu kuruldu. Gizli ve esrarengiz bir
İmam için Müslüman prenslere ve krallara yönelik suikast ve terör
kampanyası başlattılar. Üst düzey Müslüman devlet adamları ile generalleri ve
1092 yılında Nizamülmülk “Büyük Üstadlar” tarafından öldürüldüler. Haşhaşi
terörü XIIL yy Moğol istilalarının ardından durduralabildi ve İsmailiye küçük bir
tarikat haline geldi.
Haşhaşiler’in eylemleri, Şiiler’in Sünni halifelik ve kurumunu yıkmayı
amaçlayan son ciddi girişimlerdi. Bu süreçte ortaya çıkan büyük Sünni
canlanması İslami yaşamı, düşünce ve edebiyatı etkiledi. Sünni canlanmasının
kökleri geçmişin derinliklerine uzanmaktadır. Dini kurumlar uzunca bir süreden
beri devletten ayrılmış ve öğreti, hukuk, eğitim ve toplumsal kurumlardaki
önceliklerini kıskançlıkla sürdürmüştü. Ayrıca tüm bunları kendi iç mantığına
göre geliştirerek, hükümetin ve devletin gereksinimlerinden ve baskılarından
ancak dolaylı biçimde etkilenmişti. Bu durumun birtakım avantajları olmuştu
ama yine de tehlikeli bir koordinasyon eksikliği içeriyordu. Çeşitli grupların
iktidar mücadeleleri ve ordu komutanlarının zaferleri, devlet ile tebaa ilişkisini
yalnızca vergi ve güce dayalı hale getirince, devletle din arasında artan bir
gerilim olmuştu. Halk ile aynı etnik kökenden gelmeyen askeri sınıfın halktan
ayrılması ve Sünniliğin klasik siyasi kurallarını kabul etmeyen mezhepçilerin en
üst yetkileri ele geçirmeleri bu gerilimi daha da artırdı. Hükümdar ile tebaanın
arasındaki son kişisel ve ahlaki bağların kopması sonucunda teokrasi kökenli
toplumda İslamcı gelenek büyük bir krize girdi. Hükümet mezhepçiler ve
askerlerin yönetimine bırakılırken, kamu yönetimi de mesleki ve kültürel niteliği
daha çok İslamiyet öncesi kaynaklara dayanan bir kalemiye sınıfına bırakıldı.
Dini alanda bile Sünni öğretinin alternatifi olan çeşitli mezhepler ortaya çıkarak
özellikle şehirlerde büyük destek gördü.
XI.yy başlarında, Müslüman dünyasının Şii yönetiminde bulunmayan tek
önemli bölgesi Sünni Müslüman Gazneliler’e ait Horasan’da da Sünni
canlanması başladı. Gazneli Mahmud’u (hükümdarlığı 999-1030) yanlarına
çekmek üzere Şiiler’in kararlı ama başarısız çabaları oldu ama Gazneli Mahmud,
Şii aleyhtan Sünni canlanmasının öncüleri olan Kerami mezhebini destekledi.
Görevi Gazneliler’den Selçuklular devralarak Sünni canlanmasını batıya, Bağdat
ve ilerisine götürdüler. Sünniler, Selçuklular’ın Bağdat’ı ele geçirmelerini Şii
Büveyhiler’den kurtuluş olarak gördüler.
Sünni canlanmasının bilinçli ya da bilinçsiz olarak üç amacı vardır. İlki, Şii
devlet düzenlerini yıkıp tekrar halifeliği getirmektir. İkincisi, Şii düşüncelerinin
meydan okumasına karşı Sünni savunması yapmak ve yaymaktır. Üçüncü ve en
zor olanı ise, İslam’ın siyasi yaşamının içine din kurumunu dahil etmektir.
İlk amaca hemen hemen tamamen ulaşılmıştır. Doğuda Büveyhiler ve diğer
Şii hanedanları yıkılarak Sünni İslam’ın siyasi birliği elde edilmiştir. 1171
yılında Fatımi halifeliğinin kaldırılmasının ardından, Orta Asya’dan Afrika’ya
kadar olan İslam topraklarında okunan hutbelerde Bağdat’daki Sünni
halifenin adı duyurulmuştur. Militan Haşhaşiler bile yenilmedikleri halde
dağlarındaki kalelerine kapanmışlar ve Sünni düzeni devirme amaçlarına
ulaşamamışlardır.
Türkler’in bunların olmasını sağlayan siyasi tutarlılıkları, dini ciddiyetleri ve
askeri güçleri, onlara İslam dünyasına kafiri yenme gücünü, Anadolu’yu
İslamiyet için fethetme gücünü ve Batı Hıristiyan dünyasının saldırılarını
püskürtme gücünü vermiştir.
Şiiler’e karşı da başarılı bir mücadele vermişlerdir. Bu mücadele, Horasan’da
Sünniliğin siyasi olarak yeniden doğuşuyla başlamıştır. XI. yy başlarında Sünni
din ve hukuk adamları, Fatımiler’in Kahire ve başka yerlerde kendi davaları için
dini propagandacılar yetiştirdikleri İsmaili misyoner okullarını örnek alarak
medreseler açmışlardır. Nizamülmülk, Selçuklu fethinin ardından Bağdat’da bir
medrese açmış, sonra da medreseler imparatorluğun tüm şehirlerine yayılmıştır.
Medrese sistemi, Salahaddin ve ondan sonra gelenler tarafından Mısır’a
yayılmıştır. Bu din okullarında, Sünni öğretmenler tarafından Fatımi Mısır’ın
okullarından ve daha radikal olarak Haşhaşiler’in gizli elçilerinden gelen
öğretilere bir Sünni yanıtı hazırlandı ve yayıldı.
Artık Sünni zaferi neredeyse tamamlanmıştı. Büveyhiler’in ve Fatımiler’in
güçsüzlüğü ve kötü yönetimi nedeniyle iki tür Şiilik de inanılırlığını yitirmişti.
Şiiliğin ruhsal içeriğinin büyük bölümü popüler dindarlık düzeyinde Sofiliğe
kaydı. Sofiler, bir yandan Sünni saflarında kalırken, bir yandan da Sünni devlet
ve hiyerarşisinin soğuk dogmacılığı karşısında halkların sezgisel ve mistik
dinlerini anlattılar.
Dini kurumlar yalnızca canlanmadılar, aynı zamanda ilk İslam devletindeki
konumlarından çok daha iyi bir yere ulaştılar. Eski çağlardaki kalemiye sınıfının
yerini, Medreselerde yetişen yeni Sünni bürokrasisi aldı. Din adanılan
hiyerarşileri içinde, ilk kez siyasi ve toplumsal düzenin ana unsurlarından biri
haline geldiler.
Türkler, en baştan bu yana kendilerini İslami gücü ve inancı koruyup
ilerletmeye adadıkları militan özelliklerini hiç yitirmediler. Kafir dünyasına karşı
Doğu sınırlarında başlattıkları bu militan özelliklerini, Batı sınırlarına taşıyarak
Hıristiyanlık dünyasına karşı da kullandılar. İslamiyet Doğulu kafirler ve
Batılı Hıristiyanlık ile birlikte içerideki din .düşmanlarına karşı Savunulduğu
sırada halifeliği de denetimi altına almıştı. Bu sancılı, uzun ve başarıyla
sonuçlanan mücadele Türk egemenliği döneminde İslam kurumlarını ve
toplumunu da etkilemiştir. Din, Selçuklular zamanında devlet ve yönetim
yapışım etkilemeye başlamış, Sünni hiyerarşisinin saygınlığı, gücü,
örgütlenmesi, devlet memurlarının bile dini eğitimden geçmesi ve bireysel
dindarlıkları hızla artmıştı. Dini kurumun öğretileri kural haline gelmiş,
tutarlılığı artmış, etkisi hem halk hem de devlet içinde yaygınlaştırmıştı. Din ile
siyasi otoritenin bütünleşmesi Osmanlı sultanları zamanında gerçekleşmiştir.
Bu arada, İslamiyet’e karşı o zamana dek var olanların tümünden çok daha
tehlikeli bir tehdit hazırlanmaya başlamıştı. Moğol beyi Timuçin, Cengiz Han
unvanı ile uzak kuzeydoğu Asya'da zor bir mücadelenin ardından göçebe
boylarını bir araya getirerek Moğolistan’ın başına gelmişti. 1206 yılında,
Cengiz Han Moğol boylarının tamamını Onon Nehri kaynağında bir toplantıya
çağırdı. Bu toplantıda, o dokuz at kuyruklu beyaz bayrağını açtı, boylar da ona
karşı olan bağlılıklarını bir kez daha yinelediler ve Dev Moğol imparatorluğu
kurulmuş oldu.
Kalan Moğol ve putperest Türkler ve de güney Sibirya’daki orman aşiretleri
bile izleyen yıllarda boyunduruk altına alındılar. Bozkır halkları Cengiz Han
tarafından büyük bir istilaya hazırlandı. 1218 yılında kuzeydoğu Asya’yı
avucunun içine aldıktan sonra batıya yöneldi. Generali Cebe Noyan’ın başında
olduğu Moğol orduları Karahitaylar’ın ülkesini istila ederek Siri Der-ya’ya kadar
tüm topraklan alarak Harizm Müslüman Türk Şah-lığı’na komşu oldular. Yeni
yılın başlarında Moğolistan’dan gelen bir kervan, Siri Derya ırmağı üzerindeki
sınır şehri Utrar’da Harizm valisinin emriyle pusuya düşürülerek neredeyse
tamamı Müslüman olan 450 tüccar kılıçtan geçirildi.
Cengiz Han’ın intikamı çok büyük ve ani oldu. 1219 yılında ordularım İslam
topraklarına sürdü. 1220 yılında Semerkand,Maveraünnehir ve Buhara’nın
tamamını ele geçirdi. Moğollar ertesi yıl hiçbir zorluk yaşamadan Amu Derya’yı
geçtiler, Nişabur’u ve Merv’i alarak Doğu İran’ı istila ettiler.
1227 yılında Cengiz Han’ın ölümünden sonra kısa bir duraklama yaşandıysa
da, kısa süre içinde yeni han saldınyı sürdürmeye hazırdı. 1230 yılında Harizm
devleti ve ordusunun kalıntılarına yeni bir saldırı yapıldı. 1240’da Moğollar Batı
İran’ı ele geçirmiş, Ermenistan, Gürcistan ve Kuzey Mezopotamya'ya
girmişlerdi. 1243 yılında Anadolu Selçuklu sultanının ordularını da yenilgiye
uğrattılar.
Yüzyılın ortalarında batıya doğru yeni bir hareket planlandı ve uygulanmaya
başladı. Cengiz’in torunu Hülagu o sırada Pekin’de hüküm süren Büyük Han’ın
buyruğu ile Mısır’a kadar tüm İslam topraklarını ele geçirerek Amu Derya’yı
geçti. Birkaç ay içinde uzun saçlı Moğol atlıları karşılaştıkları tüm
direnişleri,hatta daha önce kalelerinde her türlü saldırgana karşı koymuş olan
Haşhaşiler’i bile ezerek İran’ı baştan aşağı geçtiler.
Sonunda Moğol orduları 1258’de Bağdat’a yöneldiler. Son halife Mutasım
boşuna ve kısa bir direnişin ardından merhamet istedi. Şehri yakıp yağmaladılar
ve 20 Şubat 1258 tarihinde halife ile ailesinden buldukları herkesi öldürdüler.
Böylece beş yüzyıldır Sünni İslam’ın başı olan Abbasi Hanedanı softa erdi.
Yıkılışında bile hâlâ İslam'ın birliğinin simgesi ve hukuki merkezi olan
büyük tarihi halifelik kurumunun ortadan kaldırılması, yalnızca devletin ve
hükümranlığın dış görünüşlerinde değil, bozkır halklarının son büyük istila
dalgasının yol açtığı değişimle önceki yüzyıllardan farklı kanallara yönelen
İslam uygarlığı açısından da İslam tarihinde bir çağın sonu olmuştur.Ancak
halifeliğin yıkılışının moral etkileri bazılarının söylediği kadar büyük
olmamıştır, çünkü halifelik uzun süredir etkinliğini kaybetmişti. Moğolların tek
yaptığı zaten ölmüş olan bir şeyin hayaletini ortadan kaldırmak olmuştu. Askeri
ve siyasi güçler açısından halifeliğin yok olması pek fark etmemişti. Sultanlık
İslam devletlerinin tümünde hukukçular ve dini kurumlar tarafından kabul
edilmiş ve eskiden halifelerin olan dini unvanları sultanlar almaya başlamışlardı.
Moğol istilasının etkileri yol açtığı zararın boyutları ve yaygınlığı açısından
da abartılmıştır. Moğol istilası klasik İslam uygarlığının çürümesi, hatta
sonrasında Ortadoğu’da görülen toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasi
başarısızlıkların tümünün nedeni olarak gösterilmişti. Ancak tarih, dikkatlice ve
günümüzdeki savaş deneyimleriyle birlikte değerlendirildiğinde, varılan yargılar
yumuşamış ve bu görüş ya büyük oranda değişmiş ya da tamamen terk
edilmiştir. Artık Moğol istilasının yıkıcı etkilerinin eskiden düşünüldüğü kadar
büyük ve kalıcı, hatta yaygın olmadığı sonucuna varılmıştır. Modem
standartlara göre hiç şüphesiz önemsiz sayılabilecek Moğol fetihleri o çağda
gerçekten yıkıcıydı. Bazı bölgeler tamamen yakılıp yıkılmış ve insansız
bırakılmıştı. Ancak Moğollar o dönemde ve de ondan sonra Arap kültürünün ana
merkezi olan Mısır’ı işgal edemedikleri için Mısır dolaylı olarak etkilenmişti.
Yalnızca baskınlara uğrayan Suriye, 1260 yılındaki Ayn Jalut savaşında, Mısır
Memluk ordusunun Moğollar’ı kesin bir yenilgiye uğratmasından sonra, Mısır
sultanlığına bağlanarak Moğol saldırılarından korunmuştu. Anadolu, İran’daki
Moğol varlığı tarafından pek çok açıdan tekrar biçimlenmiş ama yine de en
büyük ve son İslam imparatorluğunun beşiği olmuştur. İran en fazla zararı
gördüğü halde, ülkenin tamamı etkilenmemişti. Moğollar’a kendi istekleriyle
boyun eğen güneydeki yerel hanedanların istilacılar tarafından yağmalanmayan
şehirleri gelişmeyi sürdürmüştür. Eski Persis olan Fars yine İran milli
yaşantısının odak merkezi olmuş ve Eski Persepolis’in elli kilometre
ilerisindeki Şiraz, Moğollar’dan sonra Pers kültürünün canlanmasına tanıklık
etmişti. Şair Hafız (1320-1389) ve Sadi (1184-1291), gök bilgini Kutbeddin
(ölümü 1310) ve pek çok kişinin İran mimarisinin en büyük başarısı olarak
gördükleri Meşhed’deki Gevher Shad camisini inşa eden Qawam al-Din (ölümü
1439) dönemin önemli kişilerindendir.
İran'ın istila edilen bölgelerinde de hızlı bir yenilenme gerçekleşmiştir.
Fethin ilk şokundan sonra Moğol hanları İran’da siyasi istikrarlı bir döneme izin
vermişlerdir. Şehir yaşamının, ticaretin ve sanayinin yeniden kurulmasını teşvik
etmişler, yararlı bilim olarak düşündükleri şeyleri geliştirmişlerdir. 1295 yılında
İslamiyet’i benimsemelerinin ardından İslam edebiyatını bile desteklemişlerdir.
XTV.yy’da Müslüman hanlar görkemli dini yapılar inşa ettirmişlerdir. Bir
bakıma Moğol fetihleri Ortadoğu’nun sallanmakta olan uygarlığına yeni bir
yaşam vermeye yardımcı olmuşlardır. Doğu Akdeniz ve İran uygarlıklarını bir
devlet altında birleştiren ilk Arap fatihler yeni bir kültürel ve toplumsal ilişki
çağı başlatmışlardı. Benzer biçimde,Moğollar da Ortadoğu ve Uzakdoğu
uygarlıklarını ilk kez bir tek hanedan altında bir araya getirerek ticaret ve kültür
üzerinde etkili olmuşlardır. Moğollar’ın Avrupa ile yeni ve karşılıklı faydalar
sağlayan ilişkilere kapılarını açmaları sonucunda pek çok Avrupalı, Ortadoğu’da
Müslüman olmayan hükümdarların olmasını fırsat bilerek Çin’e giden
karayolunu keşfe çıktılar. İranlı tarihçi Raşidüddin’in (1247-1318) Cami elTevarih, farklı uygarlıklar arasındaki bu ilişkilerin bir meyvesidir. Bir hekim
ve vezir olan Raşidüddin Museviliği bırakıp Müslümanlığı seçmişti. Olcaytu han
ve Gazan han onu evrensel bir tarih derlemesi yapmak üzere
görevlendirmişlerdi. Raşidüddin aralarında Keşmirli bir Budist keşiş, bir Frank
keşişi, bazı İranlı bilim adanılan kabile geleneği uzmanı bir Moğol ve iki Çinli
bilim adamının olduğu bir ekip kurdu. Bu ekiple birlikte İngiltere’den
Çin’e uzanan geniş bir dünya tarihi yazdı. Raşidüddin ve hanları kendi
uygarlıkları dışına çıkan evrensel bir tarih yazma konusunda Avrupa’dan beş yüz
yıl önce davranmışlardı.
Moğol İstilaları Irak’a kalıcı zararlar vermiş, Irak ve Bağdat, İslam
dünyasındaki merkezi konumlarına bir daha kavuşamamışlardır.- İstilanın
sonucunda öncelikle sivil hükümet devrilmiş, sonra da ülkenin refahının, hatta
varlığının bağlı-olduğu hassas su kanalları çökmüştür. Yeni devlet düzeninin
denetimi ele geçirmesiyle İran’da refah ve düzenin yeniden sağlanmasına karşın,
Irak’taki yıkım sürmüştür. İran’ın Moğol hükümdarları, başkenti Azerbaycan’da
kurmuşlar, yaşadıkları Tebriz büyük ve zengin bir şehir haline gelmiştir. Irak bir
sınır eyaleti olmuştu; Bedeviler Moğollar’ın açtıkları gediklerden buraya giriyor
ama Moğollar gittiği halde onlar kalıyordu. Fırat ve Dicle vadisi, batıda çelik ve
kum duvarıyla Akdeniz ülkelerinden kopartılmış, doğusunda bağlı bulunduğu
Pers merkeziyle çevrelenmiş ve artık Doğu ile Batı ticareti için bir yol olmaktan
çıkmıştı. Ticaret kuzeye ve doğuya doğru Anadolu ile İran’a, batıya ve güneye
doğru da Mısır ve Kızıldeniz’e yön değiştirmişti. Böylece Irak ile halifelerin
şehri gözden düşmüştü.
Halifeliğin yıkılmasından sonraki dönemde Ortadoğu’nun iki büyük kültür
bölgesi arasında bir bölünme yaşandı. Kuzeyde merkezi İran yaylasında olan,
batıda Anadolu ile Osmanlı Türkleri’nin Avrupa’da fethettikleri topraklara,
doğuda Orta Asya’ya ve Hindistan’ın yeni Müslüman imparatorluklarına uzanan
İran uygarlığı yer alıyordu. Bu ülkelerde din ve dilbilimlerinin, hukukun dili
Arapça’ydı, ancak Arap edebiyatı çok az biliniyordu. “İran İntermezzosu’’
sırasında başlayıp Türk hanedanları döneminde-sürerek Moğollar ve sonrasında
yeni bir rönesans yaşayan Müslüman İran gelenekleri sanatsal ve edebi yaşama
egemendi. İran’ın doğusu ve batısında, Orta Asya ve Anadolu’da Türkler
arasında Pers klasiklerinden etkilenen ve beslenen yeni edebiyatlar ve diller
doğuyordu.
İran bölgesinin güneyinde, batıdan ve güneyden Afrika kıtasına inen
yollarıyla yeni bir merkez olan Mısır ile Arapça konuşan eski uygarlık
merkezleri ve ihmal edilmiş Irak eyaleti bulunuyordu. Buralarda bazı Pers
etkilerine sanatta, özellikle de mimaride rastlanmasına rağmen Pers dili ve
edebiyatı- pek bilinmiyordu ve edebi kültür, eski Arap edebiyatı çizgisinde
ilerliyordu.
Moğollar ve Türkler siyasi açıdan her yerde egemendi. Akdeniz’den Orta
Asya ve Hindistan’a kadar uzanan ülkelerde Moğol ya da Türk hanedanları
hüküm sürüyorlardı. Memlukler’in Suriye Mısır İmparatorluğu bile Karadeniz’in
kuzeyindeki Kıpçak ülkesinden getirtilen.Türk Memlukler’den oluşan bir
yönetici sınıfın idaresinde bulunmakta ve savunulmaktaydı. Daha sonra da
Çerkezler ve Kafkaslardan gelen başkaları onlara yardım etmişler, hatta bazı
yerlerde yerlerine geçmişlerdi.
İki bölge arasındaki giderek büyüyen bu siyasi çatışma ve kültür çeşitliliği
çağında birleştirici ana unsur dindi. Özellikle Selçuklular döneminde Gazali’nin
Sünnilik ve mistikliği uzlaştırmasından sonra kendini Sofi şekliyle ortaya
çıkıyordu.XI.yy’da Sünni canlanması İslâmî birleştirmek üzere epeyce yol
almıştı ama henüz görevini tamamlamamıştı.Sıra göçebelere ve kırsal bölgelerde
yaşayanlara gelmişti. Göçebeler sivil hükümetin yıkılarak büyük halk kitlelerinin
harekete geçtikleri bir çağda çok önem kazanmışlardı.Sofizm özellikle Türk
boylarım çok etkilenmişti. Türkler ilk kez, çoğunluğu Türk olan ve inançları,
dini öğretilerin karmaşık dogmatikliği ile ilişkili olmayan mistikler tarafından
İslamiyet’e sokulmuşlardı. Gazalinin uzlaşması sayesinde teoloji ile mistiklik iç
içe girmeye başlamıştı. Din bilimciler ile halkı kafirlerin fetihleri ve
hakimiyetleri yakınlaştırmıştı. Sonrasında ibadet ve inanç biçimlerinde çok
farklılıklar, kimi zaman aralarında çatışmalar olmakla beraber,Sofiler de
dogmacılar da aynı Sünni dini uygulamışlardır.
Sofi kardeşliği, XII.yy’dan itibaren insanlığın büyük bölümü için dini
yaşamın karakteristik ifadesi olmuştur. Sofilik, İslam birliğinin birleştirici
unsuru, dini duygu ve bağlılığın temel ifadesi, giderek de entelektüel kültürün,
hatta siyasi gücün kaynağı haline gelmiştir. Modem çağ başlarında, Müslüman
Ortadoğu'ya egemen olma rekabeti içindeki iki güç olan İran ve Türkiye’nin
başındaki hanedanlar, kökenlerinden gelen Sofi örgütlerin ve ideallerin büyük
ölçüde etkisinde kalmışlardır.
6. BÖLÜM
MOĞOLLAR'IN ARDINDAN
Halifeliğin yıkılışı ve Moğol fetihlerinin ardından Müslüman Ortadoğu’da
İran, Türkiye ve Mısır olmak üzere üç büyük güç merkezi ortaya çıktı. İran
başlangıçta putperest, sonrasında Müslüman olmuş, öte yandan da Moğol
kimliği ve geleneğinin önemli unsurlarını koruyan Moğol hanlarının
hakimiyetindeydi. Türkiye, Müslüman Türk beylerinin hakimiyetindeydi, sonra
bir dönem Moğol hakimiyetini kabul etmiş ve Moğol İranı’nın kültüründen
büyük ölçüde etkilenmişti. Mısır, çoğu Türk olan Memluk sultanlarının
hakimiyetindeydi ve Moğol istilasına direnişinde başarılı olmuş, ancak pek çok
açıdan dünyanın o dönemdeki efendilerinin etkisinde kalmıştı. Ortadoğu’nun
kenarındaki Orta Asya ve Rusya’da kalan öteki iki Moğol hanlığı, Moğol
dünyasının politikalarında ve İslamiyet’i seçtikten sonra da Ortadoğu
politikalarında rol almışlardır.
İran başlıca güç merkeziydi. Bağdat’ı fethettikten sonra kuzeybatıya çekilen
Hülagu Han ve sonraki seksen yılda onun yerine gelenler İran etrafındaki
toprakları yönetmişlerdir. Üstünlüklerini kabul ettikleri Moğolistan Büyük
Hanlarına bağlılıklarının göstergesi olarak İran’ın Moğol Hanlarına bölge
hükümdarları, îlhan anlamında İlhanlılar deniliyordu. İlhanlılar İran’ı genel
olarak barışçı bir siyasetle yönetmişler ve Müslümanlığı seçmeden önce bile tüm
dinlerin mensuplarına eşit hoşgörü göstermişler, eşit olanaklar tanımışlardır.
İlhanlılar’ın temel dış politikaları fetihlerini batıya doğru genişletmekti.
Anadolu’da Selçuklu sultanlarını yenmişler, Anadolu beyliklerini -Kendilerine
bağlamakla ve bir işgal bölgesiyle yetinmişlerdir. Memluk sultanlığına karşı
daha büyük bir mücadele vermişlerdir. 1259 yılında Hülagu Tebriz’den yeni bir
kampanya yürütmeye başlayarak Ermenistan ve Yukarı Mezopotamya’yı geçip,
güneye Suriye’ye yönelerek Halep ve Şam’ı ele geçirdi. Ancak 1260
yılının Eylül ayında, Filistin’deki Ayn Calud’da bir Moğol öncü baskın birliği
Baybars adlı bir Kıpçak Türkü’nün komutasındaki Mısır Memluk ordusu
tarafından yenilgiye uğratıldı. Suriye’nin tamamı Mısır ordusu tarafından tekrar
ele geçirildi. Bunun ardından Moğollar Suriye’yi almak için çok uğraştılar ama
her defasında Memlukler tarafından geri püskürtüldüler.,
Bu dönemde Hıristiyan Avrupa ile Moğollar arasında ilginç ama sonuç
alınamayan diplomatik ilişkiler yaşanmıştır. Bu ilişkiler ortak düşmanları
Müslümanlar’a iki cepheden savaş açmayı amaçlıyordu ama girişimlerinden bir
sonuç alınamadı. Mısır Sultanı olan Baybars ile Rusya’daki Moğol devletinin
hanı Berke ile aralarında bir ittifak yaptılar ve Berke bağımsızlığını ilan edip
Müslüman oldu. İleride Altınordu Hanlığı olarak tanınacak ülkesi, Kıpçak Türk
nüfusa sahip bir İslam devleti olma yolunda ilerliyordu.
İran ile Mısır çatışması on yıllar boyu, Gazan Han’ın İslamiyet’i kabul
etmesinden sonra bile sürdü ve sonunda 1323 yılında barış anlaşması yapıldı. Bu
sırada İlhanlı krallığı da onlardan öncekilerin kaderini yaşıyordu. 1336 yılında
İlhanlı hükümdarı Ebu Said öldükten sonra İran tekrar yerel hanedanların
yönetimindeki küçük devletlere bölündü. Ancak bu devletlerin ömürleri kısa
oldu. Orta Asya’da da Moğollar’ın başına Timur geçti ve Harizm ile
Maveraünnehir’i aldıktan sonra, İran’a girerek yedi yıl içinde ülkenin tamamını
ele geçirdi. İki kez Altınordu hanım yenilgiye uğrattı ve Hindistan’ı bastı, Irak’ı
yerel hanedanın elinden alarak hakimiyetine kattıktan sonra Suriye’yi geçip
Memluk sultanına egemenliğini kabul ettirdi. Anadolu 1394 ve 1400 yıllarında
Timur’un istilasına uğradı. Timur 1402 yılındaki Ankara savaşında Osmanlılar’ı
ağır bir yenilgiye uğratarak Osmanlı sultanı Bayezid’i esir aldı ve 1405
yılında Çin istilasına hazırlanırken öldü.
Moğol kökenli Türkleşmiş ve İslâmlaşmış bir aşirette doğan Timur’un
toplumsal geçmişi oldukça mütevazıydı. Cengiz Han’ın hanedanından bir
prensesle evlenmişti. Karma Moğol ve Türk ordularına Moğollar hakimdi ama
ordu çoğunlukla Türkler’den oluşuyordu. Timur’un önceki Moğol
hükümdarlarının tersine, dindar bir Müslüman olduğu söylenir ya da bu onun
iddiasıdır. Gerçekleştirdiği büyük yıkımlar sırasında İslam dinine ait binalara ve
çalışanlara gereken saygıyı göstermeyi unutmamıştır. Fetihleri Hülagu'nun
fetihlerinden daha yıkıcıdır ve Altay istila dalgalarının sonuncusu olmuştur.
Ölümüyle,X.yy başlamış olan bozkır halklarının büyük hareketi son bulmuştur
ama boyların akını devam etmiş, daha da Önemlisi Ortadoğu’daki göçebe
halklar şehir yaşamına ve uygarlığa girmeyi sürdürmüşlerdir.
Timur büyük bir fatihti ama bu başarısını imparatorluklar kurmada bir
gösterememişti ve ölümünün ardından geniş toprakları dağılmıştır. Osmanlılar
ve Memlukler, Anadolu ve Suriye’deki hakimiyetlerini sürdürmüşlerdir.
Karakoyunlu ve Ak-koyunlu adlarında iki Türkmen boyu Batı İran,
Mezopotamya ve Doğu Anadolu’nun denetimlerini ele almayı
başarmışlardı. Timur’un soyu hakimiyetlerini ancak Doğu İran’da ve
Maveraünnehir’de sürdürebilmiştir. Başkentleri Buhara, Semerkand, özellikle
Herat parlak bir uygarlığın merkezleri haline gelmiştir. Timur hanedanı
zamanında mimaride, sanatta, hem Farsça hem de-doğu Türk dillerinde edebiyat
ve bilim alanlarında büyük başarılar kazanılmıştır. Türk dilinin büyük klasik çağı
olan bu dönemde yazılan eserler Konstantinopolis'ten Uzakdoğu ve Hindistan’a
dek tüm Türk halklarının kültürel gelişimini kalıcı bir biçimde etkilemiştir.
Sonuçta Arapça konuşulan ülkelerde ağırlık merkezi Irak’tan Mısır’a
kaymıştır. Haçlılar döneminde Irak, güçsüz ve örgütten yoksun olması, hem
istilacılar hem de tüccarların geleceği Akdeniz’e uzak olması nedeniyle bir
Müslüman üssü olma olasılığı yoktu. Alternatifi tek bir ırmağın suladığı vadiden
oluşması nedeniyle merkezi bir hükümet gerektiren öteki ticaret yolu Mısır’dı.
Zaman içinde Mısır Haçlılar’ı Yakındoğu’dan atan yeni fetih savaşlarının üssü
haline gelmişti. Memlukler İlhanlI ordularını püskürtüp Arap dünyasının büyük
bölümünü Moğol istilasından kurtarmalarını sağlayan kaynakları Mısır’dan elde
etmişlerdi.
XII.yy ortalarında Selahaddin’in kurduğu Eyyubi hanedanı denetimi
yitiriyor, etkin güç Türk Menllukler’in eline geçiyordu. Eyyubi sultanlığının
Mısır’daki son krizi, Fransız Kralı IX. Louis tarafından düzenlenen haçlı seferi
sırasında, 1250 yalında Sultan’ın ölümüyle başladı. Sultanın cariyesi Şajar alDurr’un(İnci Ağacı) kriz sırasında sağduyusu sayesinde Müslüman devletinin ve
ordusunun istikranın korudu. Sultanın ölümünü gizleyerek oğlu Turan Sultan
Mezopotamya’dan dönünceye dek onun adına emirler verdi. Kısa sürede Turan
Şah Haçlı ordusunu yenilgiye uğrattı. Kral Louis canım ve taraftarlarından
bazılarını kurtarmak için aldıklarını geri verdi ve yüklü bir tazminat ödemek
zorunda kaldı. Turan Şah’ı da Baybars komutasındaki Memlukler öldürdü ve
Eyyubi meşrutiyeti görüntüsü vermek » için Şajar al-Dun’u sultan ilan ettiler.
Ancak bu anlamlı hareketleri Suriye’nin Eyyubi beylerine hanedanlarının
Mısır’da devrildiği gerçeğini kabul ettiremedi ve hemen ardından yeni kadın
“sultan” tahttan inmesini isteyen beyler koalisyonu ile karşılaştı. Bağdat’taki
halife bile tüm bu olan bitenlerle doğrudan ilgilenmediği halde bir kadının tahta
çıkarılmasına itiraz etti. Üstüne üstlük bu kadın kendi haremindendi ve onu
Mısır sultanına hediye etmişti. Halife Suriyeli Eyyubi beylerini destekleyerek
Mısır’daki Memlukler’e kendilerine bir sultan seçmelerini buyurdu. Bir Mısır
tarihçisine göre halife Memlukler’e “Eğer içinizde seçecek bir erkek kalmadıysa
söyleyin, biz size göndeririz.”
1 demişti,
1260 yılında, Memluk generali Baybars, son Eyyubi’nin ölümünün ardından
çıkan karışıklıkta sultanlığını ilan etti. Baybars da Selahaddin gibi Müslüman
Mısır ile Suriye’yi bu kez daha kalıcı olacak şekilde tek bir devlet altında
birleştirdi. Yeni devletin doğudaki ve batıdaki dış düşmanlarını yenerek yeni
bir toplumsal düzen kurmaya başladı. Selahaddin, Bağdat’taki Abbasi halifesinin
hakimiyetini resmi olarak kabul etmiş ve Mısır’ın Sünniliğe döndüğünü
açıklamıştı.Baybars,Bağdat’taki Moğol fatihlerden kaçan bir Abbasiyi kabul
edip halifeliği Kahire’ye getirdi ve onu ilk gölge halife ilan etti. Bu gölge Kahire
halifeleri tamamen güçsüzdüler ve tek işleri tahta çıkan yeni sultan için tören
düzenlemekti. 1517 yılında Osmanlı Türkleri’nin Mısır’ı ele geçirmeleriyle
halifelikleri sona erdi.
Baybars ile haleflerinin yarı feodal Memluk sistemi,Eyyubiler’in Suriye ve
Mısır’a getirdikleri Selçuk sisteminden bir uyarlamaydı. Sistem Moğol
deneyiminden ve Mısır’da yaşamaya devam eden Moğol göçmenlerinden
etkilenmişti. Moğollar’ın İslam direnişinin bu kalesinde bile önemli bir
saygınlığı vardı. Bir dönem Memlukler Moğol silahlanın, yöntemlerini ve hatta
davranışlarını ve giysilerini taklit etmişlerdir.
Bir Memluk subayı ömrü boyunca ya da daha kısa bir süreliğine bir tımara
sahip olurdu. Genellikle topraklarında oturmaz, Kahire’de ya da tımarının
olduğu bölgenin büyük şehrinde otururdu. Sistemde gelir mülkiyetten daha çok
önemli olduğu için Batı feodalitesinde olduğu gibi malikaneler, şatolar ya da
güçlü yerel otoriteler gelişmemiştir.
Memlukler satın alınmış köleler olarak Mısır’da öğrenim ve eğitim
görmüşlerdi. Başlangıçta bunlar Karadeniz’in kuzey kıyılarından gelen Kıpçak
Türkleri’ydi ama sonraları aralarına Moğol asker kaçakları, başka ırklardan
insanlar, Yunanlılar, Kürtler, Çerkezler, hatta Avrupalılar bile karışmışlardır.
Hakim olan sınıfın dili Türkçe ya da Çerkezçe’ydi ve çoğu, bazı sultanlar bile,
Arapça bilmezlerdi. Baybars ve ondan sonra gelenlerin geliştirdikleri Memluk
devleti, askeri ve sivil şeklinde çok ince düzenlenmiş bir çifte yönetimin
kontrolündeydi.İkisinin de başında sivil kadrolu Memluk subayları yer alırdı.
1383 yılma dek Memluk sultanlığı çoğunlukla babadan oğula geçmiştir. Bu
yıldan sonra Çerkez ya da İkinci Memluk sultanlığında tahta geçenler. en güçlü
komutanlar olmuştur. Bir sultan öldüğünde, tahta geçecek gerçek sultan
belirlenene kadar kısa süreliğine oğlu babasının yerine geçerdi.
Mısır için, Avrupa ile yaptığı ve Avrupa'nın Ortadoğu aracılığıyla Uzakdoğu
ile yaptığı ticaret, gerek ticari açıdan gerek de kazandırdığı gümrük vergileri
açısından büyük önem taşıyordu. Memluk hükümetleri güçlü oldukları
zamanlarda, Mısır'a bir ölçüde refah sağlayan bu ticareti koruyup teşvik
etmişlerdi.
Ne var ki, Baybars tarafından savuşturulan Moğol tehdidi henüz tamamen
yok olmamıştı.-1400 ve 1401 yıllarında Timur’un Türk-Moğol güçleri Suriye’ye
girerek Şam’ı yağmaladılar. Moğollar’ın ardından gelen veba, çekirge sürüleri ve
başıboş kalmış Bedeviler onların bıraktıklarım tamamladılar. Memluk sultanlığı
askeri ve ekonomik gücüne inen bu darbelerden bir daha asla tamamen
kurtulamadı.
XV.yy’daki mali ve ekonomik zorluklar, transit ticaretten elde edilebilecek
en fazla parayı kazanmaya yönelik yeni bir mali politikayı da beraberinde
getirdi. Bu politikaya yönelik olarak başlıca yerel ve transit ürünlerin
tekelleştirilmesi yöntemi benimsendi. Avrupa yükselen fiyatlara tepki gösterdi ve
bu durum Mısır’ın ekonomik yaşamını çok uzun vadeli olarak etkiledi.
Orta ve Doğu Anadolu, Konya veya Anadolu Selçuk sultanlarının
yönetimindeydi ve git gide bir İslam devletine dönüşerek Yakın ve
Ortadoğu’daki İslam uygarlığının ayrılmaz bir parçası haline gelmişti. Selçuk
monarşisinin gelişmesi sonucunda, ülkeyi fethetmiş ve sömürgeleştirmiş olan
aşiretlerin ve göçebelerin siyasi bağımsızlıkları kısıtlanmış, halkın inancı, din
adamları tarafından oluşturulan bir hiyerarşinin denetimi altına alınmıştı.
Müslüman hukukçular, bürokratlar, din adamları, esnaf ve tüccarlar yeni
sömürgeleşen topraklara yerleşmiş ve klasik İslam'ın şehirli uygarlığını
getirmişler, kırsal bölgelere de İslam devletinin ve yaşamının geleneksel
örneklerini benimsetmişlerdi.
Selçuk devletinde Moğol istilasının şokuyla onarılmaz yaralar açılmıştı.
Yaklaşık yarım yüzyıl çabaladı ama XTV yy başlarında yıkıldı. Merkezi devlet
otoritesinin çökmesi ve Anadolu'ya Moğollar’dan kaçan yeni Türk göçebe
akınlannın başlaması sonucunda sınırlarda tekrar savaşlar çıktı.XIII.yy sonları ile
XIV.yy'da, Batı Anadolu’nun siyasi ve askeri yaşamına sınır boyundaki
savaşçılar, dinde de dervişler hakim oldu. Batı Anadolu’nun tamamına Türk ve
Müslüman hakimiyetini yayan Bizans’a karşı yeni bir dalga başladı.
Yeni fetihleri paylaşan beyliklerden güçlü ve büyük bir imparatorluk
durumuna gelen yalnız biri oldu. Bu beyliğin adı XIV.yy’ın ilk çeyreğinde
başında olan kurucusu Osman Beyden gelmektedir. Beylik, Bizans’ın Bithynia
sınırlarında ve Konstantinopolis’in savunma hatlarının çok yakınında yer alması
nedeniyle daha büyük görevler üstlenip, daha büyük olanaklara sahip olmuş ve
başka yerlerden destek bulabilmiştir. Osman Bey ve onun yerine geçenler,
Bizanslılar’a karşı sürekli bir sınır savaşı sürdürmüşlerdir. 1326 yılında
fethettikleri Bursa’yı hızlı bir şekilde büyüyen devletlerine başkent yapmışlardır.
.1354 yılında Çanakkale Boğazı’nı geçerek Avrupa’ya giren Osmanlı güçleri,
birkaç yıl sonra Gelibolu’yu, daha sonra da yüz yıl süresince Avrupa'daki başlıca
üsleri durumuna gelecek Edirne’yi ele geçirmişlerdir. Sırplar ve Bulgarlar ile
yapılan özellikle Meriç (1371) ve Kosova (1389) savaşlarıyla Balkan
yarımadasının büyük bir bölümü Osmanlı yönetimine girmiş,girmeyenler de
bağlı olmuşlardı. Bunun sonucunda da Bulgaristan, Sırbistan ve Makedonya’da
kazanılacak zaferler hızlanmış oldu.
Osmanlılar Avrupa sahnesine yalnızca askeri yoldan çıkmamışlardır.
Avrupa’ya yerleşmelerinin ardından, ticari rakipleri Venediklilerle savaş
durumundaki Cenevizliler, Osmanlılar’dan askeri yardım talep etmişler, karşılık
olarak da mali yardım teklif etmişlerdi. Çağdaş Bizans tarihçisi Kantakuzenos
şunlan söyler: “...Cenevizliler çok miktarda para vaadinde bulunarak, bu
iyiliklerinin sonsuza kadar Ceneviz halkının ve senatosunun kalplerinde
kalacağını bildirdiler.” 1352 yılında yapılan ilk Osmanlı-Ceneviz ticari
anlaşması ile Avrupa ve Ortadoğu tarihinin başlıca konularından biri tekrar
onaylanmıştır.
Osmanlının dördüncü padişahı 1.Bayezid (1389-1401) tahta çıktığı sırada
imparatorluk Avrupa’da ve Asya’da önemli topraklara sahipti. Bayezid ülkesine
yeni bir karakter kazandırmayı amaçlayan oldukça hırslı bir kişiydi ve doğuya
yönelip Türk beyliklerini art arda yenerek Anadolu’nun tamamını hakimiyeti
altına aldı. Osmanlı padişahları, genel bir yaklaşımla en başından beri “sultan”
unvanını kullanıyorlardı. Bayezid bunu özelleştirerek, Kahire'deki “halife”den
“Rum Sultanı” olarak tanınmasını istedi. Anadolu Selçuk sultanlarının bu eski
unvanları,Anadolu’nun eski İslami monarşisinde ve hatta Ortadoğu İslam
İmparatorluğu’nda da iddia taşınması anlamına geliyordu. Bayezid’in 1396
yılında Niğbolu’da Balkanlar’ı kurtarmaya gelen Batı Avrupa şövalyelerini
yenmesi onu teşvik etti. Ama ondan daha güçlü bir fatihle karşılaşmıştı.
1402’deki Ankara savaşında Timur tarafından yenilgiye uğratılıp esir düşen
Bayezid,intihar ederek yaşantıma son verdi. Osmanlı topraklan, Bayezid'in
sultan olduğu zamanki sınırlarına dek daralmıştı. Oğulları arasında da bir iç
savaş tehdidi belirdi ve büyük olasılıkla toplumsal kökenli olan bir dervişler
isyanı başladı. 1. Mehmed 1413 yılında kardeşlerini yendi. 1. Mehmed ve ondan
sonra gelenler bir süre daha çeşitli kesimlerin isyanlarıyla uğraşmak zorunda
kaldılar.
1. Mehmed tahta kaldığı süre boyunca, Osmanlı devletini eski durumuna
getirmek ve pekiştirmekle uğraştı. Oğlu II. Murad döneminde (1421-1444 ve
1446-1451) önemli ve büyük değişiklikler gerçekleşti. Yeni topraklar ele
geçirildi ve Avrupa’da Sırplar, Macarlar, Yunanlılar ve Haçlılar karşısında büyük
zaferler elde edildi. Anadolu’da ise daha önce Bayezid tarafından fethedilen
yerler bir kez daha alındı. Sonrasında barış ve güçlenme dönemine girildi.
Osmanlılar gerçek anlamda bir İslam saray yaşamı oluşturdular ve yazarları,
şairleri, Müslüman bilginlerini desteklediler. Bu dönemde, edebiyatta Türk milli
bilincinin ortaya çıkması dikkat çekici bir gelişmedir. Sultan Murad bu bilinci
teşvik etmiş, şiir bile yazmıştır. Sultan Murad zamanında' Oğuzlar’ın tarihi ve
efsaneleri araştırılmıştır. Osmanlı hanedanını Türk aşiret geleneğine ve
efsanelerine bağlayan, kökenini Oğuz Han'a kadar vardıran araştırmalar
yapılmıştır.Müslüman hanedan devleti ilkesine bağlı ve Osmanlı hanedanına
sadık olan güvenilir komutanların ortaya çıkışı ile birlikte tüm bu yeni saray ve
hanedan düşünceleri desteklenmiştir.
XIV.yy sonlarına doğru başlayan, 1430 yılından sonra da düzenli biçimde
devam eden Hıristiyan halk arasından Osmanlı ordusu ve devlet hizmetinde
görevlendirilmek üzere devşirmelerin toplanması Osmanlı hanedanının gücüne
güç katmıştır. XVEI. yy İngiliz tarihçi Wılliam Seaman’m çevirisine
göre,XVI.yy Osmanlı tarihçilerinden Hoca Efendi olarak da tanınan
Sadeddin,devşirme sistemini şöyle anlatmıştır:
3
&quot;Sultan vezirlerinden dinsizlerin içinden askerliğe uygun cesur ve çalışkan
gençlerin seçilip Müslüman yapılmasını istemiştir. Sultanın bu iş için
görevlendirdiği kişiler farklı ülkelerden yaklaşık bin kafir çocuğu toplayıp
asker olarak eğiteceklerdir Bu dinsiz gençler dindar kişilerin yanında
olacaklarından gönüllerine İslamiyet’in ışığı dolacak ve sahte dinin kirinden
arınacaklardır.”
Bu sayede Hıristiyan halkın enerjisi ile dervişlerin ruhu Osmanlı hanedanına
hizmet edecekti. Selçukluların siyasi ve dini değişiklikleriyle düzenlenen Sünni
İslam modellerine göre gelişen devlet ile hâlâ sınır boyları geleneğinin hakim
olduğu ordu arasındaki birleşme sorunlarına uygun bir çözüm getirilmiş oldu.
Osmanlı devletinde İslam dini kurumu olgunluk dönemine ulaşmış, Sünni
devletiyle tam bir bütünleşme gerçekleşmiştir.Artık İslamiyet gerçek bir
kurumsal yapıya kavuşmuştu. Şeriatın onayladığı en üst dini otoritenin
başkanlığında, belirli güçleri ve görev olan profesyonel ve eğitimli din
adamlarının hiyerarşisi söz konusuydu. İleri derecede maddi uygarlığa sahip olan
bir Müslüman devletinde, İslam Şeriatı’nı ülkenin etkin hukuku yapmak için
gösterilen tek ciddi çaba Osmanlılar’a aittir. Osmanlılar, din bilginlerine ve
yargıçlarına daha önce eşi görülmemiş otorite, güç ve statü vermişlerdi.
1451 yılında II.Mehmed, babası Sultan Murad’ın yerine geçti. Yeni sultana
coğrafi olarak ikiye bölünmüş bir imparatorluk miras kalmıştı. Artık Anadolu
Ortadoğu İslam uygarlığı ile yeniden biçimlenmiş ve bu uygarlığa benzemiş eski
bir İslam toprağı olmuştu. Henüz ele geçirilen Rumeli, hâlâ bir sınır boyuydu ve
sınır boylarında yaşayanların davranış ve idealleri ile dervişlerin mistik
inançlarının etkisi altındaydı. Eski ve yeni iki başkent Bursa ile Edime arasında
yeni bir bağ kurmak gerekiyordu. Sultanın tahta geçmesinin iki yıl, kuşatmanın
başlamasının yedi hafta ardından 29 Mayıs 1453 tarihinde yeniçeriler tarafından
Konstantinopolis’in yıkılmış surlarına son bir saldırı gerçekleştirildi. Son
Konstantin, askerleri ile birlikte savaşırken öldü. Hilalli bayrak, Ayasofya’nın
kubbesine dikildi, sultan da imparatorluk şehrine yerleşti.
7. BÖLÜM
BARUT İMPARATORLUKLARI
Müslümanların yüzyıllardır sahip olmak istedikleri Konstantinopolis’i ele
geçirmeleriyle birlikte son parça da yerine oturmuş oldu. Sultan II. Mehmed, bu
fethin ardından Fatih adını aldı. Fatih Sultan Mehmed, Asya ile Afrika'nın ve
onları şekillendiren iki geleneğin birleşmesini tamamlamış oldu. Sınır savaşçıları
beyliği bir imparatorluk olurken, lideri de imparator olmuştu. Bu zaferle
Osmanlı-Sultanlığı İslam’ın Batı’ya yönelmesinde aldığı öncü rolünü
kesinleşiyor ve İslam dünyasında önemli ölçüde saygınlık kazanmasını
sağlıyordu.
Sultan II. Mehmed’in padişahlığında bundan sonraki dönem Avrupa ve Asya
sınırlarına düzenlediği fetihlerle geçti. Avrupa’da Mora’dakİ son Rum
despotluklarını aldı, Sırbistan ve Bosna’yı Osmanlı topraklarına kattı ve Yunan
adalarının çoğunu ele geçirdi. Asya’da Cenevizlilerden Amasra’yı, Müslüman
beyinden Sinop’u ve Yunan imparatorundan Trabzon’u aldı. Ancak daha doğuya
ilerlemeyi ya da Müslüman hükümdarlara karşı savaş açmayı asla istemiyordu.
Sultan II. Mehmed, 1473 yılındaki savaşla kendisine meydan okuyan Doğu
Anadolu ve Mezopotamya Türkmen hükümdarı Uzun Hasan’ı yenilgiye uğrattı.
Ancak bu zaferini ilerletmeye çalışmadı. Bunun nedenleri,XVI.yy tarihçisi
Kemalpaşazade’nin yazmış olduğu sultanın bir konuşmasında şöyle anlatılmıştır:
“Bu saldınsı yüzünden Uzun Hasan’ın cezalandırılması doğru olandı çünkü
İslam’ın büyük sultanlarının hanedanlarının yok edilmesi doğru olmazdı.” Asıl
önemli olan, sultanın,Avrupa’daki önemli işi olan cihada engel olmasıydı.”
Öte yandan Osmanlı sultanları güney ve doğu sınırlarının ötesinde önemli
değişikliklerin olduğu Müslüman topraklarına ilgisiz kalamazlardı.XIII.yy’ın
ortalarından itibaren Mısır ve Suriye’de hüküm süren Memluk sultanlığının
yıkılışı bu değişikliklerden biriydi. Son zamanlarında Mısır sultanlığı bir tür
Arap Bizansı haline gelmişti. Kuzeyde ve doğuda, Anadolu ve İran yaylasında,
İslamiyet’in kültürel ve siyasi liderliğini ele geçirmiş olan Türkler ile İranlılar
arasında yeni devletler ve toplumlar ortaya çıkıyordu. Genellikle Türkler ve
İranlılar’ın kendi dilleriyle adlandırılan yeni bir uygarlık oluşmaya başlıyordu.
Suriye ve Mısır’da, artarak doğudan gelen büyük etkilere rağmen eski düzen
korunabilmişti. Eski İslam kültürü Arapça şekliyle çok uzun yıllar sürmüştü.
Ülkeyi savunan Memluk askerleri Nil vadisini istilalara karşı
korumuşlardı.Çoğunluğu Memlukler’in oğulları ve onların yerine geçenlerden
oluşan Suriyeli ve Mısırlı yetkililer devleti yönetmiş, bununla birlikte de klasik
İslam mirasını korumuş ve yorumlayarak zenginleştirmişlerdi.
Suriye-Mısır sultanlığı, Timur’la yapılan savaş, kötü mali yönetim yüzünden
kaynakların kuruması, kuraklık, açlık ve veba, Memluk düzeninin ve
toplumunun çökmesi başta olmak üzere çeşitli dış etmenlerle ve iç savaşlarla
fazlasıyla güç kaybetmişti.
Son darbeler de kuzeyden ve batıdan olmak üzere dışarıdan alındı.Bunlardan
biri, Portekizliler’in doğu sularına gelmesi sebebiyle ekonomikti. Portekizliler,
Avrupa ile Hindistan arasında oluşturdukları doğrudan deniz yolları sayesinde
Mısır ticaretinin önüne geçtiler. Bu durumun gelecekteki etkileri eskiden
düşünüldüğü kadar büyük olmayacaktı.XVI.yy’da Levant'ta ticaret çok önemli
canlanmalar olmuştur.Ne var ki,durumun yarattığı ilk'etkiler oldukça önemliydi.
Memluk sultanı Kansuh elGuri (1500-1516) zamanında ticaretin ve gelirlerin azalması krize yol açtı.
Venedikliler’in teşvikiyle Hindistan’a bir Mısır filosu çıkardı. Başta birkaç
başarı kazanan filoyu Portekizliler yenilgiye uğrattı. Bunun ardından
Portekizliler Hint okyanusundaki Müslüman ticaret gemilerini yok etmeye
başladılar, hatta Portekiz gemileri Basra Körfezi ve Kızıldeniz’e kadar ilerlediler.
Kuzeyden ise tehlikeli bir askeri darbe alındı. Memluk ile Osmanlı
sultanlarının ilişkileri bir dönem dostluk içinde sürmüştü ama XV.yy’ın ikinci
yarısında bozulmaya başladı. İki devlet, 1485 ile 1490 yıllan arasında savaştılar.
Çoğunlukla Memlukler’in Osmanlılarca karşı üstün olduğu savaşlarda kesin bir
sonuç elde edilemedi.
Askeri denge hızla Osmanlılar yararına değişiyordu. Bu değişiklikte,
Osmanlılar’ın büyük bir etkinlikle ve hızla ateşli silahlan benimsemeleri büyük
önem taşıyordu. Memlukler ise yeni ateşli silahlara karşı istekli değillerdi.
Osmanlılar’ın topraklarında madenler bulunuyordu ama Memlukler’in
topraklarında madenleri olmadığı için ithal etmek zorundaydılar. Ancak bu
somut zorluklardan çok daha önemli olanı, Memluk emirlerinin, eskinin onurlu
ve yasal silahlarına sahip çıkarak ateşli silahları ve kullananları değersiz
görmeleriydi. Son zamanlarında Memlukler’in birkaç umutsuz ateşli silah
edinme çabaları olmuştur. Silahları,siyah köleler ile Memlukler’in yerlilerden
olan çocuklarından oluşan özel askeri birliklere ve paralı yabancı askerlere
verdiler ama bunlar yeterli değildi. Osmanlılar’ın tüfekli piyade ve topçuları
Memlukler’in mızraklı süvari ve okçularından çok daha üstündü.
Osmanlılar’ın Memlukler'e yapılacak son saldırıdan önce daha fazla tehlikeli
başka bir Müslüman düşmanla savaşmaları gerekiyordu. Konstantinopolis’in
fethinden yarım yüzyıl sonra Osmanlılar’ın karşısına Hıristiyan değil, Müslüman
bir rakip çıktı. Bu da İran’ın yeni Safevi hanedanı şahlarıydı. Bunlar köklü bir
Şii hareketinin ardından başa gelerek yüzyıllardan beri ilk defa Akdeniz ile Orta
Asya ve Hindistan kapıları arasındaki bölgenin tamamını içine alan güçlü bir
birleşik devlet kurmuşlardı. Kaynağı radikal Şii öğretileri olan ve Osmanlı
sınırlarının kuzeybatısına yerleşen bu militan yeni güç, Türkiye’de bir tehdit ve
de meydan okuma olarak görülüyor, İran ve Anadolu yaylalarının hükümdarları
arasındaki eski rekabetinin tekrar dirilmesine dini bir nitelik kazandırıyordu.
İran’da bulunan milyonlarca Sünni belki de halkın çoğunluğunu oluşturuyordu.
Osmanlı İmparatorluğu’nda en azından yüz binlerce Şii bulunuyordu ve bunların
da doğudaki yeni Şii rejimine eğilimleri olabilirdi. Safevi şahı ve Osmanlı
sultanı, birbirleri açısından kesinlikle hoşgörü gösterilmeyecek olan gaspçı ve
din düşmanlarıydı. Safevi ailesinin Türk kökenli olması ve Türk olan
Anadolu’da geniş bir destek görmesi Osmanlılar’a yönelik bu tehdidin
ciddiyetini daha çok artırıyordu.
Osmanlılar’ın bu tehdide tepkileri erkenden geldi. 1502 yılında Sultan
Bayezid Anadolu Şiileri’nin Anadolu’dan Yunanistan’a sürülmesini buyurdu ve
îran sınırındaki güçlerine seferberlik ilan etti. 1511 yılında Orta Anadolu’da
Osmanlılar’a karşı tehlikeli bir Şii isyanı başladı. Yaşlı sultan ertesi yıl tahttan
çekilerek yerini ileride adı Yavuz Sultan Selim olacak olan oğlu I.Selim’e (1512-
1520) bıraktı. Çok geçmeden Sultan Selim ile Şah İsmail arasındaki düşmanlık
ve rekabet savaşa dönüştü. İki hükümdar arasında savaştan önce oldukça sert
yazışmalar olmuştur. Bu yazışmaları, sultanın kültürlü beylerin dili Farsça ile,
şahın ise aşiret ve kırsal kökenlerinin dili Türkçe ile yapmış olması dikkat
çekicidir.
Savaşta Osmanlılar zafer kazandı. İran ordusu, 23 Ağustos 1514 tarihinde iki
imparatorluğun sınırlan arasında yer alan Çaldıran ovasında, Osmanlı
yeniçerileri ve topçusu tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. 7 Eylül 1514’te
sultan, İran’ın başkenti Tebriz’i ele geçirdi. Yavuz Sultan Selim, bu zaferinden
sonra, kendinden önceki sultan II. Mehmed gibi doğuya yönelmedi. Şahı
yenilmiş ve güçsüz bir durumda ama yine İran’da bir Şii devletinin lideri olarak
bırakarak Türkiye’ye döndü. Bundan sonra iki imparatorluk arasında zorlu ve
uzun bir çatışma başladı. Bu mücadele sırasında, İran’da Sünniler’in, Türkiye’de
Şiiler’in kanlı bir biçimde bastırılmaları ortak nefreti ve korkuyu şehit olanların
kanıyla beslemiştir.
Tüm bu yaşananlar İslam’ın liderliği ile Ortadoğu’nun denetimi elde etmek
uğrunaydı. Mücadele yalnızca savaş meydanlarında değil, Şii ve Sünni
inançlarının arasındaki propaganda savaşıyla da sürdürüldü ve Osmanlılar’ın
sınırlı zaferleriyle son buldu, Osmanlılar İran imparatorluğunu tümüyle yok
edemediler, ancak sınırlayabildiler. Böylece güneyde Arapça konuşulan ülkelerin
Osmanlı topraklarına katılması fırsatı doğdu. Osmanlılar, 1516-17 yılları
arasındaki bir savaşla son iki buçuk yüzyıldır Suriye, Mısır, ve Batı Arabistan’ı
egemenliğine almış olan Memluk sultanlığını yok ederek, bu ülkeleri ele
geçirdiler. Bu yeni toprakların alınmasıyla birlikte Osmanlı hakimiyeti, güneyde
Afrika ve Arabistan’da Kızıldeniz'in iki kıyısına, doğuda Hint Okyanusu’na,
batıda Fas sınırına kadar Kuzey Afrika’da, sonra da XVI. yy’da Irak'a kadar
genişledi. Bu sırada Osmanlılar, uzun süren bir mücadelenin ardından İranlı
hükümdarlarının elinde bulunan Irak’ı ele geçirmiş ve Osmanlı ordularını Basra
Körfezi’ne kadar indirmişlerdi. Kutsal Medine ve Mekke şehirleri de dahil
olmak üzere İslamiyet’in merkezi toprakların hakimi artık Osmanlı sultanlarıydı.
Kutsal şehirlerin hakimiyeti ile saygınlıktan, merkezi toprakların hakimiyeti ile
de sorumlulukları artıyordu.
Osmanlılar, İranlılar’ı yola getirip, Memlukler’i yıktıklarına göre artık
Avrupa’daki savaşa dönebilirlerdi. İmparatorluk Kanuni Sultan Süleyman
döneminde (1520-1566) gücünün en üst noktasına ulaşmıştı. 1526 yılındaki
Mohaç Savaşı’nda Macaristan krallığı ordusu Osmanlılar tarafından bozguna
uğratıldı. Kemalpaşazade Osmanlı zaferini şöyle kutlamıştır:
2
&quot;Muhteşem ordular, ateş gibi parıldayan kılıçlarıyla ölüme mahkum ancak
yine de cesur kafirlere saldırdılar. Tıpkı bir savaş bayramındaki şarap
kadehleri gibi kırmızı renkteler, başları erguvan çiçekleri gibi, gözleriyse birer
akik taşı ve elleri de mercan gibi parıldıyor... Savaş, gökyüzü kan kırmızısı
oluncaya dek sürdü... ”
Kral zorlu bir savaşın ardından yenilir:
“Sultanın buyruğuyla yeniçeri tüfekçileri düşmana ateş açtılar... Ve o anda
yüzlerce batta binlerce düşmanı cehenneme gönderdiler... Kral da hem bu
dünyayı hem de öbür dünyayı kaybetmişti. ”
Bu zaferin ardından Kanuni Sultan Süleyman'ın orduları Macaristan’ı
geçerek 1529 yılında Viyana’yı ilk kez kuşattılar. Doğuda Hint Okyanusu’nda
Osmanlı donanmaları Portekizlilere meydan okuyorlardı. Müslüman deniz gücü,
batıda Kuzey Afrika'nın denetim altına alınmasıyla Batı Akdeniz’e kadar
ilerlemiş, Atlantik Okyanusu’na ve Batı Avrupa kıyılarına baskınlar yapmaya
bile başlamıştı. Hıristiyan dünyasını bir kez daha İslamın yayılması tehdidiyle
karşı karşıyaydı. Haçlı seferleri son bulmuş ve cihad tekrar başlamıştı. Elizabeth
döneminde Türkler’in tarihini yazan Richard Knolles, Türk imparatorluğuna
“Dünyanın şimdiki belası” derken Avrupa’daki ortak görüşü ifade
ediyordu.XVI.yy Türkler’in doruğa ulaştıktan sonra gerilemeye başladıktan
yüzyıl olmuştur. Orta Avrupa’da ilk Viyana’yı alma çabasından sonra yüz elli yıl
sürecek ama sonuçsuz kalacak kanlı bir mücadele başladı. Bu dönem 1683
yılındaki ikinci Viyana kuşatılmasıyla sona buldu. Bu kez, kesin ve tam bir
yenilgi alan taraf Türkler olmuştu. Osmanlılar’ın doğuda önce Mısır, sonra
Irak’taki üslerinden denizdeki güçleri devam etti. Osmanlı valileri bir süre
Afrika Boynuzu ve Yemen’e yerleştirdiler. Avrupalı Hıristiyan düşmanlarını
korumak isteyen yerel Müslüman hükümdarlar Güneydoğu Asya’ya bir Osmanlı
topçu birliği yollamışlardır. Ne var ki, tüm uğraşlar boşaydı, Portekiz ile öteki
Batılı savaş gemilerinin karşısında Osmanlı donanması bile güçsüz kalıyordu.
Osmanlılar’ın yerel Müslüman hükümdarlardan aldıkları desteğe rağmen, Batı
Avrupa’nın güçlenmeye devam eden donanmaları karşısında Güney ve
Güneydoğu Asya’dan çekilmeleri zorunlu oldu.
Osmanlılar, 1571 yılındaki İnebahtı deniz savaşıyla da Akdeniz’de ilk büyük
yenilgiye uğradılar. Sadrazam Lütfi Paşa Kanuni Sultan Sülayman’a deniz gücü
sorunuyla ilgili şunları söylemiştir: “Karaya hükmeden çok olmuştur. Kafirler
denizde bizden üstünler. Onları yenmeliyiz.”
3
İnebahtı Savaşı, Hıristiyan Avrupa tarafından büyük bir zafer şeklinde
kutlandı. Ancak bu zafer, Osmanlı donanmalarının Asya denizlerinde yenilgiye
uğratılıp yok edilmesinin yanında çok da önemli değildi. Kısa sürede Osmanlılar
Akdeniz’deki deniz güçlerini çoğaltmışlar, böylelikle Avrupa’daki topraklarını
saldırılara karşı koruyabilmişlerdir. II.Sultan Selim (1566-1574) ile sadrazamı
Sokollu Mehmed Paşa’nın İnebahtı’da batırılan gemilerin yerine yeni bir
donanmanın yapılmasıyla ilgili konuşması, bir Türk tarihçisi tarafından şöyle
aktarılmıştır: “Sultan yeni donanmanın maliyetini sorduğunda sadrazam,
“İmparatorluğumuz o kadar güçlüdür ki, istersek atlastan yelkenleri,ibrişimden
halatları ve gümüşten çıpaları olan bir donanma inşa edebiliriz.”
4 demişti.
Gerçekten de donanma yeniden yapılarak Müslüman deniz gücü Yakındoğu
ve Kuzey Afrika’da üslendi. Sonra da XVII.yy’da Akdeniz’e hakim olmayı ve
Atlantik’e açılmayı sürdürdü. Hıristiyan Avrupa’ya oranla, İslam dünyasının
gerçek gücü önemli derecede zayıflamıştı, ancak Osmanlı askeri gücü sayesinde
hem Hıristiyanlar hem de Müslümanlar bu gerileyişin henüz farkında değillerdi.
XVI.yy ortalarında, Kanuni Sultan Süleyman’ın sarayındaki Kutsal Roma
împaratorluğu’nun elçisi Busbecq, büyük bir Osmanlı gücü altında yaşan
Hıristiyan Avrupa konusundaki endişelerini şöyle ifade etmiştir:
5
&quot;Bizim lehimizde yalnızca İran hareket etmektedir ve düşman bize
saldırmaya hazırlanırken arkasındaki tehlikeye dikkat etmelidir... İran
yalnızca kaderimizi geciktirir bizi kurtaramaz. Türkler İran'la işlerini
bitirince, Doğu ’nun tüm desteğiyle boğazımıza sarılacak. Bunun için ne
kadar hazırlıksız olduğumuzu söylemeye dilim varmıyor.’
Osmanlılar “İran ile hesaplaşmadılar.” 19.yy başlarına kadar doğu komşuları
ve rakipleriyle mücadeleyi sürdürdüler ama artık Türkiye de, İran da Batı’yı
tehdit edecek halde değillerdi.
Mısır Memluk sultanlarının yaptığı gibi İran hükümdarları da ateşli silahlara
pek sıcak bakmadıklarından, başlangıçta bu silahlan almak için çok istekli
değillerdi. Onlar da tıpkı Memlukler gibi Osmanlı tüfekçilerini ve topçusunu
görünce yanıldıklarının farkına vardılar. Ancak Memlukler’den farklı olarak
yıkılmamış ve aldıkları dersleri uygulama olanağı elde etmişlerdi. XVI. özellikle
de XVII. yy’da İran şahları ordularına tüfek ve top almışlardı. Venedik, Portekiz
ve İngiltere önemli ikmal kaynakları olmuştur.
İranlılar başlangıçta istekli olmamalarına rağmen, silah üretimini ve
kullanımını kısa sürede öğrendiler. 24 Eylül 1572 tarihinde Venedik elçisi
Vincenzo di Alessandri’nin Onlar Konseyi’ne verdiği raporda açıkladığı gözlemi
söyledin
6
&quot;Kullandıkları silahlar mızrak, kılıç ve arkebüzdür ve silahları tüm diğer
ülkelerin silahlarından daha üstün, çelikleri de daha iyidir.Arkebüzlerin
namlularının uzunluğu çoğunlukla altı karıştır ve yaklaşık olarak üç onstan
biraz daha hafif olan gülleler atarlar. Bunları yaylarını çekmeyi ya da
kılıçlarım kullanmayı aksatmadan kolayca kullanırlar. Kılıçlarına gerek
duyana dek eyerlerinde asılı tutarlar. Arkebüzü sırtlarına astıkları ve
kılıçlarını ellerinde tuttuklarından bir silahı kullanmaları ötekini engellemez.
”
Kılıç, yay ve ateşli silahı neredeyse aynı anda kullanabilen İranlı süvarinin
resmedildiği tablo, gerçekleşen değişikliklerin karmaşasını başarıyla
simgelemektedir.XVI. ve XVII.yy’da ateşli silahlar İran hükümdarları tarafından
istenmeyerek de olsa kullanılmaya başlanarak, askerlerinin çoğunluğunu bu
silahlarla donatılmıştır. Kuşatmalarda, onlar kadar yoğun olmamakla birlikte
tıpkı Osmanlılar gibi top kullanıyorlardı. Sahra topçusunu kısıtlı ve genellikle de
etkisiz bir şekilde kullanıyorlardı.
Şah Abbas. (1587-1629), Şah İsmail’den sonraki hükümdarlardan en ilginç
olanıdır. Şah Abbas’ın Osmanlı modeline göre yeni bir piyade ve topçu birliği
kurması yaptığı en önemli iştir.1598 yılında yirmi altı kişiyle İran’a gelerek uzun
süre şahın hizmetinde bulunan Robert ve Anthony Shirley adlı İngiliz kardeşler,
bu birliğin kurulmasında Şah Abbas’a yardım etmişlerdir.Şah Abbas ilk olarak,
İran'ın doğu eyaletlerinde pek çok şehri ele geçiren Orta Asya özbekleri’ni
durdurdu. Bunu başarabilmek için de Osmanlılar ile barış yaptı ve Gürcistan,
eski Safevi başkenti Tebriz ile Azerbeycan’ı onlara bıraktı. Özbekler’e
uyguladığı başarılı politikası sayesinde doğudaki kaybetmiş olduğu yerleri geri
aldı ve yeniden gözünü batıya dikti. 1603 yılında Tebriz’i alarak ilerlemeyi
sürdürdü ve daha önce Osmanlılar tarafından fethedilmiş olan Irak topraklarının
büyük bölümünü ele geçirdi, l6l6 yılında Hindistan’da Surat’ta çalışmaya
başlayan İngiliz Doğu Hindistan Şirketi, Şah Abbas hükümdarlığı zamanındaki
önemli bir diğer olaydır. Portekizliler o döneme dek İran’daki Batılı ticaretin
neredeyse tamamını ellerinde bulunduruyorlardı, ancak İngilizlerin bu girişimini
durdurmayı başaramadılar. 1622 yılında İngiliz tüccarları bir Iran ordusunun,
1514 yılından bu yana Portekizliler’in elinde olan Basra Körfezi’ndeki
Hürmüz’ü ele geçirmesine yardım ettiler. Bu olay için yazılan bir destan ile İran
ordusunun, bu başarısı kutlandı.
“Büyük” olarak anılan Şah Abbas dönemi Safevi çağının zirvesiydi.
Portekiz, Hollanda ve İngilizler arasındaki Batılı güçlerin Basra Körfezi ve Hint
Okyanusu’ndaki rakip durumlarının, şahın yakalayıp faydalanmada gecikmediği
avantajları vardı. 1597 yılında Şah Abbas başkenti tekrar taşıdı, daha önce de
Tebriz’den Kazvin’e taşmıştı. Başkenti bu defa, doğudaki ve batıdaki düşmanları
olan Özbekler’e ve Türklerce karşı harekatlarını daha yakından izleyebileceği ve
daha merkezi bir konumdaki İsfahan’a taşıdı, İsfahan’da Şah Abbas zamanında
yapılan yeni yapılar şehre kalıcı bir güzellik kattı ve orada yaşanların “İsfahan
nısf-ı cihan&quot; (Isfahan dünyanın yansıdır) diye gururlanmalarını doğruladı.
Safevi hanedanı, Şah Abbas öldükten sonra hızla çökmeye
başladı.Osmanlılar Şah Abbas’ın onlardan geri aldığı yerleri ve Bağdat’ı yeniden
aldılar. İran'ın doğudaki komşuları olan Afganlar ve Özbekler saldırılarına
devam ettiler. Kafkasya sınırlarına Kazakların akınlar yapmaya başladıkları
sırada, ilk Rus heyeti 1664 yılında İsfahan’a girdi.
O sırada kuzeyde uzun dönemde büyük önem kazanacak birtakım gelişmeler
oluyordu. 1480 yılında Moskova çan Büyük İvan, Rus tarihçileri tarafından
“Tatar boyunduruğu” olarak adlandırılan durumdan, bağımlılıktan ve haraç
vermekten sonunda kurtulmuştu. Ruslar tıpkı Batıdaki Portekizler ve İspanyollar
gibi, ancak daha başarılı bir şekilde ülkelerini Müslüman egemenliğinden
kurtarmış ve eski efendilerini kendi topraklan-na geri göndermeye başladılar.
Uzunca bir uğraştan sonra 1552 yılında Volga Tatarları’nın başkenti Kazan’ı ele
geçirdiler. Bundan sonra da bölge daima Rus yönetiminde kaldı. Ruslar, Volga
üzerinden aşağı inerek 1556 yılında Hazar kıyısındaki Astrakhan limanını
aldılar. Artık Ruslar Volga ırmağının tamamını ele geçirmişler ve Hazar
Denizi’nde bir köprübaşına sahip olmuşlardı. Güneye indikleri sırada Müslüman
düşmanlarının çoğunu yenmişlerdi ve Osmanlı Kırım Tatar topraklarına doğru
ilerliyorlardı.Bu tehlikenin farkında olan Osmanlılar karşı koymaya çalışıyorlar
ama sonuç alamıyorlardı. Osmanlılar’ın bir sefer düzenleyip Astrakhan’ı alma
ve donanmalarını Karadeniz’den Hazar’a çıkartmak için Volga ile Don ırmakları
arasında bir kanal açma planlan da gerçekleşemedi. Bir süre daha Kırım'ın Tatar
hanları Ruslar’a direnerek Osmanlı sultanlarına bağlı kaldılar. Bu süre boyunca
Karadeniz Tatar ve Türk denetimi altında bulundu. Çoğunluğu gıda maddesi ve
Doğu Avrupalı kölelerden oluşan önemli bir ticaret İstanbul ile Kırım arasında
sürdü.
Öte yandan Ruslar da ilerlemeye devam ediyorlardı. XVIL yy’da Astrakhan,
Ruslar’ın kuzey Kafkasya'nın bağımsız Müslüman devletlerine doğru yayılma
merkezleri haline geldi. Sonra da Volga ve Don ırmaklarının ağızları arasındaki
Rus imparatorluk eyaletinin yönetim merkezi oldu. 1637 yılında, Karadeniz’deki
Türk Azak deniz kalesi bağımsız hareket eden Don ;Kazakları tarafından
fethedildi. Don Kazakları kaleyi yıllarca Türk kara ve deniz saldırılarına karşı
ellerinde bulundurdular,sonra da Rus çarına hediye ettiler. Ancak Osmanlı
İmparatorluğu ile savaşa girme tehlikesini göze alamayan Rus çan bu hediyeyi
kabul etmek istemedi.Karadeniz’e gidecek Rus yolu henüz açık olmamakla
birlikte artık belliydi.
1602 yılında Kutsal Roma imparatoru ile Osmanlı sultanı arasında yapılan
Zitvatorok Antlaşması önemli bir değişikliğin göstergesiydi. Antlaşma Habsburg
ve Osmanlı imparatorluklarının sınırını çizen ırmağın üzerindeki bir adada
imzalanmıştı.Bu anlaşma, eskiden yapılanlar gibi zaferi kazananın başkentinde
dikte ettiği bir barış olmamış, eşitler arasında tam da sınırda yapılan bir uzlaşma
olmuştur. Bu değişikliği simgeleyen başka bir şey de, o güne dek Türk
belgelerinde “Viyana kralı”şeklinde küçümsenen Habsburg hükümdarı için
Osmanlı sultanına ait “padişah” unvanının kullanılmasıydı.Osmanlılar’ın
Avrupa’ya girdikleri ilk zamanlarda gerçek anlamda bir antlaşma da görüşme de
yapılmamıştı. Dini bir görev olan ve İslam ile kafir düşmanları arasında sürekli
yapılan savaşlar, ara sıra barışlarla dururdu. Bu barışlar da Osmanlılar tarafından
yenilen düşmanlarına İstanbul’da dikte edilirdi. Sonuç olarak Zitvatorok
Antlaşması koşulların değiştiğini gösteriyordu. Dolayısıyla kavramlar ve
yöntemler de değişmişti.
İstenmeden verilen eşitlik ödünü ile başlayan XVII. yy bir yenilginin kesin
olarak kabul edilmesiyle son bulmuştur. Hıristiyan ve Müslüman dünyalarında
askeri ve siyasi güç dengesindeki değişiklik oldukça yavaş olduğu için derslerin
çıkarılması, anlaşılması ve uygulanması zaman almıştır. Ekonomik eşitsizlik
hemen kavranmamıştı, ancak kavranışı çok derin ve kesin olmuştu. Avrupa’nın
ticaret merkezleri, dolayısıyla da güç merkezleri okyanuslardaki keşiflerin
sonucunda Akdeniz’den Atlantik’e, Orta ve Güney Avrupa’dan Batılı denizci
devletlere kaymıştı.
Batılılar, Ortadoğu’da ve başka bölgelerdeki İslam devletleriyle olan
alışverişlerinde önemli üstünlüklere sahipti. Atlantik fırtınalarına dayanacak
şekilde yapılan gemileri, Müslümanlar’ın Akdeniz ve Hint Okyanusu’ndaki
gemilerinden oldukça ağır ve büyüktü. Gemi yapımcılarının tasarladığı,
Atlantik’te eğitim almış kaptanların yönettiği bu gemilerin manevra yetenekleri
çok daha fazlaydı ve çifte avantaja sahiplerdi: Barış zamanında daha fazla yükle
daha uzaklara daha düşük maliyetlerle gidebiliyorlar, savaş zamanında da daha
fazla top taşıyorlardı. Batı Avrupa’daki denizci devletler, Güney ve Güneydoğu
Asya ile Orta Amerika’daki tropik ülkeleri sömürgeleştirip önceden hiç
bilinmeyen ya da Avrupa’da yetişmeyen ürünler yetiştirmişlerdi. Bu devletler,
ekonomilerindeki gelişmeler ve Amerika’dan gelen altın sayesinde, Ortadoğu
pazarlarına oldukça geniş bir ürün çeşidi sunmaya başlamışlardı.
Ekonomik kültürde de hızla artmaya devam eden farklılıklar, ticari alandaki
değişiklikler kadar önemliydi. XVI. yy’da ve sonrasında Avrupa devletleri
üretici güdümlü ekonomiler ve merkantilist politikaların yönlendirmesiyle,
ticaret şirketlerini koruyarak ekonomik enerjilerini yoğunlaştırmaya ve ticari
etkinliklerini artırmaya başlamışlardı. Endonezya ve Hindistan’a yalnızca tüccar
olarak değil, yönetici olarak da yerleşen Batı Avrupalılar,denizdeki güçleri
sayesinde baharat ve başka önemli ürünlerin Afrika ile Asya arasındaki ticaretine
hakim olmuşlar, böylelikle ticari etkinliklerinin kapsamı önemli ölçüde
büyümüştü.
Yalnızca Batı’nın yükselişi, iki dünya arasındaki ekonomik dengedeki
değişikliği açıklamada yeterli olmayacaktır. Müslüman gücündeki gerilemenin
nedenlerini görmek için iç değişiklikleri dikkate almak gerekmektedir.
Çağdaş Avrupalı gözlemcilerin XVI.yy’ın ilk yarısında en görkemli
dönemini yaşayan klasik Osmanlı sisteminde etkin ve merkezi bir
mutlakiyetçilik modelini ve örneğini görmelerine şaşırmamak gerekir. Eski
Avrupa sisteminde yerleşmiş ayrıcalıklara sadık kalanlar için sultanlık keyfi ve
kaprisli korkunç bir güçtü. Öte yandan Avrupa'nın milli devlette aydınlanmış
kral despotizmi çağını sabırsızlıkla bekler de Türkiye’de disiplinli bir modem
monarşi olduğunu düşünüyorlardı.
Makyavel ve başka Avrupalı siyasi düşünürler Fransız kralının güçsüzlüğünü
Türk sultanının gücüyle karşılaştınrken her iki ülkede de zaman içinde bu iki
hükümdarın rollerini tersine çevirecek süreçler başlıyordu. Fransa’da iş adamları
sarayın ileri gelenleri durumuna gelecek, özerk bölgeler idari bölgeler olacaktı.
Kral halkı ve ülkesi üzerinde “Devlet Benim&quot; diyecek ölçüde güç ve otorite
kazanacaktı.
1520 yılında Kanuni Sultan Süleyman’a Hz. Osman'ın kılıcı verildiğinde,
Karadeniz’den Hint Okyanusu’na, Macaristan’dan İran sınırlarına dek büyük bir
imparatorlukta kusursuz bir mutlakiyetçi hükümetin efendisi olmuştu. Gücü
Şeriatın değiştirilemez hükümleriyle sınırlıydı ama mutlak gücünü de Şeriattan
alıyordu. Adeta sultanın özel köleleri olan hükümet ve ordu,yani yönetenlerle
savaşanlar, halk karşısında ayrıcalıklı ve bağışıklığa sahiptiler ama sultanın
iradesi karşısında herhangi bir hakları yoktu. Eski kadroların yerine mütevazi
kökenlerden gelen yeni köleler getiriliyor, böylece de güç merkezlerindeki
babadan oğula geçen aristokrasinin gelişmesi önleniyordu. Öte yandan sultana
geri alınabilen tımarlarla bağlı olan feodal sınıf da tarımı geliştirip kırsal alanın
refahını sağlayacak ölçüde güvenlikteydi.
XVI.yy’da Avrupa’yı yeni siyasi ve ekonomik gelişme yollarına iten büyük
tehdit, Osmanlı İmparatorluğu açısından herhangi bir zorluk çıkarmadığı için bir
motivasyon da yapmıyordu. Avrupa devletleri arasında yalnızca Türkiye, yeni
savaş makinesini organize edecek ve finansmanını yapacak merkezi denetime,
insan gücüne, toprağa ve kaynağa sahipti. Avrupa ülkeleri, yoğun bir çalışma ve
ilerleme çağına başlıyorlardı, öte yanda Türkler ise rahatlarını bozmuyor, hareket
etmiyor, dolayısıyla da geri kalıyorlardı.
Osmanlı tarihçilerine göre, İmparatorluğun çöküşü Kanuni Sultan
Süleyman’m ölümüyle başlar. Gerçekten de XVI.yy’ın ikinci yarısında Osmanlı
kurumsal yapısındaki çözülmenin ilk belirtileri ortaya çıkmaya başlanmıştır. Bu
belirtileri Osmanlı devlet adamları XVI.yy sonlarından Osmanlı
İmparatorluğu’nun son günlerine dek yazılı olarak tartışmışlardır.
Sipahi sınıfının bozulması, sıkça tartışılan bu belirtilerden biridir. İlk
zamanlamada Osmanlı devletinin bel kemiği olan bu feodal sınıf, uzunca bir süre
bu önemini kaybetmemiştir. Sultanın feodal tımarlardan toplanan askerler yerine,
daha etkin ve daha bağımlı profesyonel “köleler’i tercih etmesi çöküşü
tetikleyen etmenlerden biridir. Başka bir etmen de, savaştaki teknolojik
gelişmeler nedeniyle daha uzun süreli ve uzman alaylara,lağımcılara,
istihkamcılara ve topçulara ihtiyaç olması ve bunların feodal süvarinin
önemini,tümüyle yok etmese de,azaltmış olmasıdır.
Askerlik hizmeti koşuluna bağlı olan Osmanlı tımarı devredilebiliyor ve geri
alınabiliyordu. Uygulamada bir sipahinin oğlu babasının tımarına sahip
olabiliyordu ama bu bir hak değildi ve askeri hizmet becerisine bağlıydı.
Sipahiler sürekli bir tımardan ötekine ya da bir bölgeden başka bölgeye
gönderilirdi.XVI.yy sonlarında, tımar sahibi ölünce tımarı sonlandırarak toprağı
sultanın arazisine eklemek yaygınlaşmaya başlamıştı.XVI. yy dan itibaren tapu
kayıtlarında tımar arazisindeki düşüş oranında beylik arazide artışa rastlanır ve
özellikle Asya’da daha fazla, Avrupa'da daha az görülür.
Feodal sipahiler azalırken düzenli ordu da artıyor ve orduyu besleme masrafı
da gitgide çoğalıyordu. Büyük olasılıkla, boş tımarlara el konmasının öncelikli
nedeni de budur. Sultan, hızla nakit para sağlamak üzere, toprakların gelirlerini
toplamakla uğraşmak yerine birtakım ayrıcalıklarla topraklan kiraya veriyordu.
Bunlar askeri değil parasaldı; kimilerinin kullanma hakkını verir, kimilerini
mültezimlere dağıtırdı. Bu haklar başlangıçta kısa süreliydi ama daha sonra
mültezime ömür boyu hak verildi. Bir süre sonra da amacı dışına çıkarak miras
bırakılabilir hale gelmesi toprağa yabancılaşmaya yol açtı. Giderek bu sistem
İmparatorluğun tamamında yaygınlaştı. Sarayın ileri gelenlerine ya da
gözdelerine pek çok tımar verildi ve bunlar da aynı şekilde amacı dışında
kullanılmaya başlandı. Sonunda da bazı sipahiler bile tımarlarının gelirlerini
toplamayı mültezimlere bıraktılar.
Toplumsal ve ekonomik gücün kaynağı iltizamın yerel denetimiydi. Bu kira
sözleşmeleriyle taşrada yeni bir mülkiyet sahibi sınıf ortaya çıktı ve yerel
olaylarda önemli roller almaya başladı. Köylü ile devlet arasına girerek gelirin
büyük bölümüne el koydu. Teoride yalnızca mültezim sıfatıyla toprağı ellerinde
bulunduruyorlardı ama bu yeni toprak sahipleri, devletin güçsüzleşerek taşranın
denetimini kaybetmesiyle hem topraklarını genişlettiler hem de güvencelerini
arttırdılar,hatta XVII.yy’da devletin bazı görevlerini bile gasp etmeye başladılar.
Osmanlı tarihinde bu sınıfa “ayan adı” verilir. Ayan terimi çok eskiden beri
taşra ya da yörenin ileri gelenleri anlamında,özellikle de tüccarlar için
kullanılmıştır ama artık önemli siyasi görevleri bulunan eski ve yeni toprak
sahipleri toplumsal grubu ya da sınıfı için kullanılmaya başlamıştı. Gaspçı olarak
görülen ayanlar başlangıçta direnişle karşılaştılar.XVHI.yy’da taşra işleri, hatta
taşra şehirlerinin yönetimi, mali ve idari sıkıntılar içindeki merkezi hükümet
tarafından gitgide mülkiyet sahibi toprak sahiplerine benzeyen ayanlara
bırakıldı.
Feodal sipahilerin orta direğini oluşturdukları taşrada bu gelişmeler olurken,
kölelik kurumunda da köklü değişiklikler gerçekleşiyordu. XVI.yy’ın ikinci
yansında, bu değişiklikler, askere alma politikasındaki bir değişikliğin ilk
belirtileriyle başlamıştı.Yeniçeri ordusu ayrıcalıktan olan kapalı bir kurumdu.
Yeniçeriler, başlangıçta yalnızca Hıristiyan tutsak ve köleler içinden devşirme
olarak seçilirlerdi.
Yeniçeri ordusu kuruluşundan itibaren Bektaşilik tarikatıyla ilişkideydi ve bu
tarikatın üyeleri olan yeniçerilerin arkadaşlarından başka aileleri, kışlalarından
başka evleri olmazdı. Yalnızca yeniçeri subayları, emekli ya da garnizon
işlerinde çalışan yaşlı askerler evlenebilirlerdi. Yeniçeri talimatnamesi anlamına
gelen Kavanin-ı Yeniçeri yari da bu konu şöyle anlatılmıştır:
7
&quot;Çok eskilerden beri, yeniçerilerin evlenmeleri yasaktır. Sultanın izniyle
yalnızca subaylar ve askerlik için yaslanmış erler evlenebilirler. Yeniçeriler
cinsel perhiz yaptıklarından onlar için yapılmış kışlalarda yaşarlar.&quot;
Yeniçeriliğin satın alma ve miras yoluyla geçmesi yeniçeri ordusunun
çöküşünü başlatmıştır. Başlangıçta hem devşirme yöntemiyle hem de bu yeni
yöntemlerle yeniçeri olunurken, zamanla devşirme kurumu tamamen yok olmuş
ve yeniçeri evlilikleri artmaya başlamıştır. Kanuni Sultan Süleyman zamanında
bu adet oldukça yaygınlaşmış,II.Selim’in tahta geçişinde de bir hak olarak
verilmiştir. Bunun ardından yeniçerilerin büyük çoğunluğu evlenerek aileleriyle
beraber yaşamaya başlamışlardır.
Evlilik çocuk sahibi olmak da demekti. Doğal olarak, ayrıcalıklı gruplardaki
babalar, aynı ayrıcalıkları oğullan için de istiyorlardı. Arkası kesilmeyen bu
istekler nedeniyle, II.Selim 1568 yılında yeniçerilerin oğullarını asker adayları
olarak esami defterlerine yazdırmalarını kabul etti. Çocuklara küçük bir harçlık
ve tayın veriliyor, zamanı geldiğinde de yeniçeri ordusuna almıyorlardı. Bu yeni
yeniçeriler gerçek kölelerden ayrılabilmeleri için “köle oğulları” olarak
adlandırılıyorlardı ve devşirme yöntemiyle alınanlar kadar özenle seçilmiyor,
sıkı eğitim almıyorlardı. 1592 yılına gelindiğinde yeniçeri ordusunun çoğunluğu
bu yeniçerilerden oluşuyordu.
Böylece, kölelerden asker yapma disiplini bozuldu ve bir daha düzelmedi.
XVI.yy sonlarında İran ile savaşılırken, ordunun durumu ve kökeni dikkate
alınmayarak para karşılığı adlarını yazdıracak herkese esami defterleri açıldı.
Sultan Murad Han dönemindeki (1574-1595) durum, tarihçi Selanikli Mustafa
tarafından şöyle aktarılmıştır:
8
“Yeniçeri ve topçu alayları, çiftliklerini terk eden çiftçilere, köylülere,
Lazlar’a, Ruslar’a, Museviler'e, Çingeneler'e açıldı. Bunların orduya
girmesiyle saygı ve gelenek tamamen kayboldu, devlete saygı gösterilmez hale
gelindi. Hem yetenek hem de beceriden yoksun kişiler iktidar makamlarına
geldiler. ”
Giderek yaygınlaşmaya başlayan bu şikayete Koçu Bey Risalesinde de yer
verilmiştir. Koçu Bey, yaşadığı XVII.yy başlarında yeniçeri ordusuna her türlü
serserinin girdiğini şöyle ifade etmiştir: “Lazlar, Kürtler, Türkmenler,
Çingeneler, dinleri bilinmeyenler, yabancılar, şehirliler, göçerler, şurupçular,
eşkiyalar, katır ve deve sürücüleri, yankesiciler ve hamallar orduya katıldığı için
disiplin ve düzen kalmadı, gelenekler ve yasa çiğnendi.”
9
Koçu Bey de Makedonya’da Goriça’dan bir devşirmeydi ve ordunun geldiği
duruma çok endişelenerek, sultana ordusunu bu serserilerle doldurması
gerekmediğini şöyle ifade ediyordu:“Hâlâ Arnavutluk’ta ve Bosna’da cesur
insanlar var.”
Artık çok geçti. XVI. yy sonlarında mali ve askeri baskılar nedeniyle rastgele
ve acele askere seçme sonucunda hızlı bir değişim süreci yaşanmaya başlamış ve
çok kısa sürede yeniçeri ordusunun yapısı tamamen değişmişti. Devşirme
yönteminin bırakılarak özgür doğan Müslümanların alınması sonucunda, ordu
babadan oğula geçen ve kıskançlıkla korunan ayrıcalıklara sahip bir kurum
durumuna geldi. Orduya alınmak için başlıca yol mirastı ancak esnaf ve tüccarlar
da yeniçeri esami defterlerinde para ödeyerek yer alabiliyorlardı. Sözde hâlâ
sultanın köleleri olan yeniçeriler zaman zaman sultanın efendileri durumuna
geliyorlardı. Asker adı altında bir tür silahlı çete olmuşlardı. Din ya da saray
kaynaklı bir kışkırtma ya da kendi çıkarları ve söz konusu olduğunda sokaklarda
dövüşmeye hazırlardı ama artık savaşta disiplinli bir düşman karşısında
duramazlardı.
Saraya ve devletin üst makamlarına memur yetiştiren Enderun okulu da
devşirme yönteminin bırakılmasından önemli ve ani bir şekilde etkilendi.
Avrupa’dan gelen kölelerin azalması nedeniyle Kafkasya’dan köle ithal
ediliyordu. Ortadoğu haremlerinde Kafkas kadınların daima özel bir yerleri
vardı. Özellikle Mısır Memluk sultanlığının geç döneminde Kafkas erkek köleler
önemli roller almışlardı ancak Osmanlı İmparatorluğu’ndaki rolleri küçük
olmuştu ve orduda da köle kurumunda da Avrupa ve Balkan kökenli kölelerin
gölgesinde kalmışlardı. Bu durum XVI. yy sonlarına doğru değişmeye başladı.
Abhazlar, Çeçenler, Çerkezler ve Gürcüler olmak üzere Kafkasya kökenliler
imparatorluğun yönetici seçkinleri içinde yükselmeye başladılar. Hadım
Mehmed Paşa, Kafkasya kökenli ilk sadrazamdır. Gürcü kökenli bir saray
hadımı olan Hadım Mehmed Paşa, 1622-1623 yıllarında dört ay sadrazamlık
yapmıştır. Bundan sonra Kafkasyalılar’ın sayısında büyük artış olmuş, XVIIXVIII.yy’da pek çoğu vezir, vali ve general olmuşlardır.
Başkentte grupların çatışması da çeşitli şekillerde sürüyordu. Bu çatışma, bir
tarafta imparatorluk yönetiminin her yanına dağılmış köle veya özgür insanların
olduğu saray ile harem,öteki tarafta da bürokrasinin özgür doğanlarının ve dini
hiyerarşinin desteklediği sadrazamlık olmak üzere iki kutup arasında
gerçekleşiyordu.
Osmanlı İslamiyeti ile Hıristiyan Avrupa çatışması, genellikle zamanın özgür
dünyası ile Sovyetler Birliği arasındaki çatışmaya benzetilir. Bu benzetme yanlış
da değildir. Batı, iki örnekte de, sürekli çatışmanın kesin bir zaferle
sonuçlanacağı dogmatik inancında olan yayılmacı ve militan bir toplum ile
devlet anlayışına sahipti, ama bu benzetme daha ileri götürülmemelidir. Osmanlı
İslamiyeti ile Hıristiyan Avrupa çatışmasında her iki tarafta da dogmatizm vardı
ama Türkler daha hoşgörülüydü,XV-XVI.yy’da göçmenlerin, Lenin’in deyişiyle
“ayaklarıyla oy verenlerin” yönleri bugünkü gibi Doğu’dan Batı’ya doğru
değil,Batı’dan Doğu’ya doğruydu. 1492 yılında İspanya’dan kovulup Türkiye’ye
sığınan Museviler tek örnek değildi. Kiliselerin baskısı yüzünden ülkelerinden
kaçan Hıristiyanlar da Osmanlı topraklarına sığınmışlardı. Osmanlılar’ın
Avrupa’daki egemenlikleri son bulduğunda, yüzyıllardan beri yönetimleri altında
olan Hıristiyan milletler kültürleri, dinleri ve dilleri, hatta bazı kurumlarıyla
ayaktaydılar ve ayrı milli kimliklerini devam ettirmeye hazırdılar. Öte yandan,
İspanya’da Arap ve Balkanlar’da Türk egemenlikleri son bulduğunda oralarda
kalan Müslümanlar için aynı durum söz konusu değildi.
Osmanlı egemenliğinden yalnızca Avrupalı mülteciler yararlanmıyordu,
fethedilmiş ülkelerdeki köylülerin de durumlarının düzeliyordu. Osmanlı
imparatorluk hükümeti düzensizlik ve çatışma olan yerlerde güvenliği ve birliği
sağlıyordu. Ekonomik ve toplumsal açıdan da önemli sonuçlar söz konusuydu.
Toprak sahibi olan eski aristokrasinin büyük çoğunluğu fetih savaşlarında
ortadan kaldırılmış,sahipsiz kalan toprakları da Osmanlı askerlerine tımar olarak
verilmişti. Ancak tımar, Osmanlı sisteminde vergi toplama hakkı anlamına
geliyordu. Teoride, tımar sahibi ömür boyunca ya da kısa bir süre askerlik
hizmetine çağrılmazdı ve tımarlar miras yoluyla devredilmezdi. Köylülerin de
Osmanlılar’ın hem mülkiyetin bölünmemesi ve hem de tek elde toplanmama
gelenekleriyle korunarak bir tür miras bırakma biçimleri vardı. Bu sayede,
çiftliklerinde daha önceki Hıristiyan hükümdarlar zamanındakinden daha çok
özgürlerdi. Daha önceki ve komşu ülkelerdekine oranla daha insanca toplanan,
daha düşük vergi ödüyorlardı. Bu refah ve güvenli ortam, Osmanlı yönetiminin
daha az çekici olan başka yönleriyle uzlaşmalarını ve Batı’dan gelecek milliyetçi
düşünce akımına dek Osmanlı topraklarında sakin ve uzun bir dönemin
sürmesini sağlamıştı.
XIX.yy sonuna dek Avrupa’dan Balkanlar’a gidenler tarafından Balkan
köylüsünün mutlu ve refah durumundan söz edilmiş, bu durum. Hıristiyan
Avrupa’daki olumsuz durumla karşılaştırılmıştır.Bu çelişki durum,XV-
XVI.yy’da Avrupa’daki büyük köylü isyanları sırasında daha çok dikkat
çekmişti. Devşirmelik çok kötüleniyor olsa da olumlu yanlan oluyordu.
Devşirmelik sayesinde en basit bir köylü bile devletin en güçlü ve üst
mevkilerine yükselebiliyordu ve pek çok köylü bunu yaparak ailelerine de yarar
sağlamıştı. Diğer yanda, çağdaş Hıristiyan dünyasının aristokrat toplumlarında
bu tür bir toplumsal hareketin olması imkansızdı.
Osmanlı İmparatorluğu Avrupa’yı pek çok şekilde etkilemiştir. Başlangıçta,
tehlikeli bir düşman olarak Osmanlılar’dan korkulmuş ama tehlikenin ardından
da bu korku sürmüştür. İmparatorluk üreticiler, tüccar, sonra da finansörler
açısından zengin ve açılmaya devam eden bir pazardı ve büyük bir çekiciliği
vardı. Osmanlılar’ın mühtedi (dönme) adını verdikleri, Avrupa’lı tatmin olmamış
ve hırslı kişiler, Osmanlı olanaklarının çekiciliğine kapılmış ve Osmanlı
hizmetinde parlak mesleklere sahip olmuşlardır. Ezilmiş olan köylüler,
efendilerinin düşmanlarından umut bekliyorlardı. 1541 yılında yayınlanan bir
yazısında Martin Luther,açgözlü toprak sahipleri ve prensler tarafından ezilen
köylülerin böyle Hıristiyanlar yerine Türkler’in egemenliğinde olmayı
isteyebileceklerini belirtmişti. Türk imparatorluğunun en parlak dönemindeki
askeri ve siyasi güç, kurulu düzenin savunucularını bile etkilenmişti. Türk
tehlikesiyle ilgili Avrupa’da yazılan eserlerin büyük çoğunluğunda Türk
sisteminin üstünlükleri ve taklit edilmesinin yararlan anlatılmıştır.
Kanuni Sultan Süleyman’ın, 5-6 Eylül 1566 gecesi Macaristan’da Zigetvar
kuşatması sırasında çadırında ölmesi bir krize yol açtı. Savaş sürüyordu, nasıl
sonuçlanacağı bilinmiyordu ve tahtın varisi uzaklardaydı. Sadrazam sultanın
öldüğünü gizleme kararı aldı.Yeni sultan II. Selim İstanbul’a gidinceye dek
Kanuni’nin kısmen mumyalanan cesedi üç hafta süresince tahtırevanda
taşındıktan sonra padişahın öldüğü açıklandı.
Tahtırevanının perdelerinin arkasından ordularını komuta eden ölü sultan
yalnızca bir simgeydi. Türk tarihinde “Ayyaş Selim” olarak bilinen yeni sultan,
adeta gerilemeye başlayan devletin ve imparatorluğun habercisi olmuştu.
Osmanlı donanması Hint Okyanusu’ndan, orduları da Viyana’dan çekildi.
Osmanlı’nın gerçek çöküşü, kısa süre de olsa Osmanlı askeri gücünün görkemli
görüntüsü ile gizlenmişti. Acımasız ve kabiliyetli bir padişah olan IV. Murad
(1623-1640), ondan sonra da başarılı iki sadrazam Arnavut Köprülü Mehmed ile
oğlu Köprülü Ahmed (1656-1678) merkezdeki çürümeyi durdurmuş, hatta
birkaç zafer bile elde etmişlerdi. Türkler’in, yeni sadrazam Kara Mustafa Paşa
zamanında, 1683 yılında bir kez daha Viyana’yı fethetme girişimleri oldu.Ne
var'ki, artık çok geçti. Bu defa Osmanlılar kesin bir yenilgi aldılar. Öte yandan
Avrupa açısından artık Osmanlı devletinin gücü yerine güçsüzlüğü sorun haline
gelmişti. Buna “Doğu sorunu” adı verilmiştir.
4. KISIM
Kesitler
8. BÖLÜM
DEVLET
Müslüman hadisleri Hz. Muhammed'in Arabistan'dan kafirlerin kral ve
prenslerine peygamberliğini bildirdiğini ve onları İslam’a davet ettiğini
söylemektedir. Bu mektuplar pek çok hükümdar, vali ve piskoposa
gönderilmiştir, ancak bunlardan en önemlileri Ortadoğu’yu paylaşmış olan
Bizans ve İran imparatorları Sezar ve Husrev’dir.
Konstantinopolis’teki imparator Sezar, Roma imparatorlarının varisi ve de
Konstantin’den sonra Hıristiyan bir imparatorluğun hükümdarıydı. Ayasofya
papazı Agapetus’un 530’da İmparator Jüstinyen ile ilgili şu ifadesi imparatorluk
onuru anlatıyordu:
1
“Efendimiz, siz başka onurların hepsinden yüce olan onurunuzla ilk önce
size bu onuru lütfeden Tann’yı onurlandırıyorsunuz. İnsanların adalet
davasına devam etmelerini sağlamanız ve bu davanın karşısında olanları
cezalandırmanız için size güç verdi. Siz adalet yasasının krallığı altında
bulunuyorsunuz ve size tabi olanların yasal olarak da kralısınız. &quot;
Putperest Roma’da imparator, kral, rahip ve bir bakıma, da tanrı anlamına
geliyordu. Hıristiyanlığa geçilmesinden sonra, hükümdar ilahi olma iddiasını
sürdürmedi ve imparatorluk ve dini görevleri arasmda (imperium ile
sacerdotium) ayrılık olmasa da, bir sınırı kabul ettiler. Incil’de de din ile siyaset
ya da modem dilde Kilise ile Devlet arasındaki farklılık yer almaktadır.
* İncil’de Hıristiyanlığın kurucusu destekleyenlerine Sezar’ın olanı Sezar’a,
Tanrı’nın olanı Tanrı’ya vermelerini buyurur (Matta 22:21).İmparator Jüstinyen
de bu ikisi arasında kesin bir ayrım yapmıştır ve altıncı novella’sının girişinde
Konstantinopolis patriğine şunları söylemektedir:
2
“Tanrı’nın size bağışladığı hediyeler olan imparatorluk ve papazlık
otoritesi insanlığın en büyük nimetleridir. İmparatorluk otoritesi insani
olanlarla, papazlık otoritesi ilahi olanlarla ilgilenir ama her ikisinin kaynağı
da aynı ve tektir, her ikisi de insanın yaşamını süslerler. ”
Önceki Bizans hükümdarları tarafından İmparator, Sezar ve Augustus gibi
Roma unvanları kullanılırdı. Sonralan iki Yunanca sözcükle, “Basileus” ve
“Autokrator” .olarak adlandırılmaya başladılar. Bizans’ta imparator Devlet’e
karşı sorumluluğu gibi Kilise’ye karşı da sorumluluk taşırdı. Görevi dini
otoritelerin tanımladığı “doğru görüş”ü (Platon’dan alınma Yunanca “orthedoxa”
terimi) onaylamak ve uygulamaktı.
İlk yüzyıllarda Konstantinopolis’deki imparatorlar görevlerinin evrensel
olduğunu düşünürlerdi. İmparatorluk topraklarının hükümdarları ve Tanrı
tarafından gönderilen tek doğru dinin başı olarak görevleri tüm dünyaya
imparatorluk barışını ve Hıristiyan dinini yaymaktı. İmparatora Bizans
törelerinde dünya hükümdarı anlamına gelen Kosmokrator ve zamanın
hükümdarı demek olan Khronokrator unvanları verilirdi. Altın sikke olan
Solidus ya da Denarius’tu. Evrensel imparatorluk hükümranlığının işaretleri ve
armaları arasında en güçlüsüydü.
III.yy’daki çatışmalar ve kaos sonucunda Bizans imparatorlarının elindeki
devlet, güçsüzleşmiş ve fakirleşmiş bir askeri ve idari sistemle
küçülmüştü.Konstantin’in başlattığı ve ondan sonra gelenlerin de devam ettiği
reformlarla imparatorluk hükumetinin gücü ve etkinliği arttığı gibi, ileride
gelecek tehlike ve yenilgiler karşısında ayakta kalabilme olanağı da
sağladı.Gerek başkent, gerek de taşra yeni örgütlenmeden etkilenmişti. Yönetim,
merkezde profesyonel memurların yer aldığı, devlet güvenliği, savunma, maliye
ve dış ilişkilere bakan dairelere ayrılmıştı. İmparatorluk eyaletleri küçültülerek
sayılan artırılmış ve her eyalet bir vali yönetiminde dört büyük eyalete
bölünmüştü . Valilere büyük güçler verilmişti. Askeri ve mali alanlarda önemli
derecede bağımsız olmakla birlikte, kişisel olarak imparatora karşı sorumlulardı.
Yeni sistemin etkinliği önemli ölçüde askeri örgütlenmeye bağlıydı.
İmparatorun kendine ait ileri düzeyde eğitimli düzenli ordusu, içerideki
isyancılara ya da dışarıdaki düşmanlara karşı harekete geçmek üzere emrindeydi.
Şüphesiz en önemli düşman, İmparatorluk otoritesinin tek rakibi Pers
hükümdarıydı.Pers hükümdarı I. Şahpur 260’ta Romalılar’a karşı kazandığı bir
zaferi anlatan bir yazıtta şunları söylemiştir:
3
“Ben,İran’ın ve diğer ülkelerin Krallar Kralı Mazda'ya tapan tanrıların
soyundan gelen İran krallar kralı Ardaşir'in oğlu ve Papak ’ın torunu
Şahpurün... Ben, İran topraklarının hükümdarıyım.&quot;
Gerçekten de Şahpur, Romalılar’a karşısında büyük bir zafer kazanmıştı.
Ancak ondan sonraki yüzyıllarda Roma devleti örgütlenerek güçlenmiş,
İran’daki devlet ise gücünü kaybetmeye başlamıştı.
Anuşirvan (Büyük Ruh) olarak bilinen I.Husrev’in hükümdarlığı (531-579)
devrimci mücadele ve değişiklik döneminin en üst seviyesi olmuştur.
Kendinden önceki hükümdar olan babası Kubad (448-496;499-531)
zamanında Mazdak adındaki Manici bir dini isyancının başlattığı bir tür
komünist hareket, kral tarafından feodal soylulara karşı bir silah olarak korundu.
Husrev belirli bir oranda huzuru sağladı. Mazdekiler’i ezerek devleti, hükümeti
ve orduyu yeni bir düzene oturtmayı denedi. Başlangıçta başarı sağladı ve bu
çabasından sonra askeri alanda güçlü bir dönem başladı.
Ne var ki imparatorluk temelden güçsüzleşmiş, feodal yapısı bozulmuş ve
yerini ücretli sürekli orduyla askeri bir despotluk almıştı. Ayrıcalıklı sınıflar
bağışıklıklarını vergilerden korurlarken, diğer yandan da krala bağımlı hale
geliyorlardı. Dolayısıyla yaşam saray çevresine odaklanmaya başlamıştı. Henüz
değişim süreci tamamlanmamıştı, eski bağımsızlık ruhu sürüyordu. Husrev’in
ardından soylular tahtı yine tehdit ettiler. VI.yy’ın yabancı savaşları ve iç
karışıklıkları döneminde askeri komutanlar dahi tımar sahibi olmuşlardı.
Generallerin egemenliğinde yeni bir askeri feodalizm başladı ama yerleşmesine
fırsat verilmedi.
VII.yy başlarken İran Müslüman Araplar tarafından istila edildiği zaman
merkezi otorite dağılmaya başlamıştı. Eyaletlerde babadan oğula geçen
beyliklerin hakimiyetindeydi, ancak imparatorluk ordularının ilk yenilgilerinin
ardından bu beylikler teker teker işgal edilerek halifelerin hakimiyetine girdiler.
Sasaniler’in son yüzyılının toplumsal ve siyasi krizine dini karışıklıklar da
eşlik ediyordu. En önemlilerinden birinin Maniciler olduğu çeşitli Zerdüşt
tarikatları, kraliyete ve dine meydan okudular. Bu eylemler tamamen başarılı
olamadılar ama yine de Zerdüşt dini kurumunun otoritesini sarstılar.
Müslümanlar’ın karşılaştığı ve Abbasi halifeliğinin çeşitli siyasi
kurumlarının temel aldığı Sasani sistemin durumu böyleydi. Karakteristik
özelliği görevden alma ve öldürmenin olduğu despotluktu ve bunlar için Arap
fatihlerinin hayranlığını uyandıran şaşalı törenler düzenlenirdi. Sistemden kalan
bir bürokratik daha vardı. Geriye kalan eski Pers feodal soyluları askeri açıdan
etkisiz ve önemsiz hale gelmişlerdi. Ancak soylu aileler güçlerini ve
etkinliklerini bürokrasi aracılığıyla koruyorlardı.İslam çağında Pers soylu
kalemiye sınıfının becerileri yeniden sahneye çıkacaktı.
Pers krallık kuramı dini temeller üzerine kuruluydu. Parthlar’ın tersine,
Sasaniler bir tür devlet kilisesi kurmuşlardı. Bu kilise kraliyet iktidarını kutsuyor,
siyasi ve toplumsal yaşamda etkin rol oynuyordu. Bu durum, çok iyi
düzenlenmiş ve başında bir baş rahibin yer aldığı bir hiyerarşi tarafından
sağlanıyordu. Başrahip hem dini hem de dünyevi bir otorite durumundaydı,
toprak ve ayrıcalık sahibiydi. Ruhban sınıfın üst düzeylerinde bulunanlar
aristokrasiden geldikleri için bir tür Noblesse de Robe (cübbe soyluluğu)
oluşturuyorlardı.
Öncelikle aristokratik bir toplum olan Sasani İran'ında statü, kapalı üst
sınıflara üye olmaktan gelirdi. Bu tür bir toplumun kusurları olduğu gibi iyi
özellikleri de vardı. Bunların en başında, genellikle Greko-Romen dünyasında
olmayan şövalyelik ve saygı geleneği gelirdi.
VI.yy’daki olaylarla Pers devletinin aristokratik temeli ciddi bir biçimde
güçsüzleşmiş, İslamiyet’le gelen demokratikleşme ile de ölümcül bir darbe
almıştır.
Araplar tarafından yenilgiye uğratılan Bizans ve İran devletlerini
karşılaştırmak aydınlatıcı olacaktır. İki devlet arasında coğrafi bakımdan ilginç
bir benzerlik vardı. Her iki imparatorluğun temelleri de, hakim imparatorluk
halkının dil ve kültürünün hakim dil ve kültür durumuna geldiği bir yaylada
atılmıştı. (Pers ve Zerdüştiler İran yaylasında, Yunan ve Hıristiyanlar
Anadolu’da.)
İki imparatorluk da dinleri ve dilleri onlarınkinden farklı olan komşularının
topraklarını denetimleri altında almışlardı. Persler’in Irak’taki, Bizans’ın da
Suriye’deki tebaaları dilleri Aramice olan Hıristiyanlar’dı. Bizanslılar Suriye’de
kiliselerdeki grupların muhalefetiyle karşılaşmışlardı. Zaman içinde bu gruplar
kendi kimliklerini, dini uygulamalarını ve hiyerarşilerini yaratmışlardı.
İki imparatorluğun başkentlerinin coğrafi konumları en önemli
farklılıklarıydı. Anadolu yaylasının uzak köşesinde, yüksek surlarıyla güvenlik
altındaki Konstantinopolis’i Araplar’ın fethetme girişimleri başarılı olamamıştı.
İmparatorluk, güçlerini tekrar toplayıp birleştirerek yüzlerce yıl daha ayakta
kalmayı başaracaktı. Sasaniler’in Irak’taki başkentleri, İran yaylasının
yakınlarındaki Ktesifon ise 637 yılındaki ilk saldırı hareketleriyle kaybedilmiş
ve sonrasında da çeşitli Pers ordularının etrafında toplanacakları başka bir
merkez olmamıştı.
Araplar yayılma süreçlerinde birbirinden çok farklı iki imparatorluk devleti
geleneğiyle karşılaşmışlardır. Roma ve Pers geleneklerinden her ikisi de onlan
farklı şekillerde etkilemiştir. Geçmişte olmuş ve gelecekte olacak büyük
imparatorlukları yutan istila dalgalan ile Müslüman Arap istilaları arasında da
önemli bir fark bulunmaktadır. Germenler Batı Roma İmparatorluğu’nu istila
ettiklerinde, kendi hiyerarşisi, hukuku ve kurumlan bulunan bir din ve devletle,
Hıristiyanlık ve Roma İmparatorluğu ile karşılaşmışlardı. İstilacılar bu dini ve
devleti en azından ilke olarak kabul ederek amaçlarına Roma ve Hıristiyan
devletinin ikili yapısı içinde ulaşmaya çalışmışlardır. Batılı imparator barbar
efendilerinin kuklası haline gelmiş, barbarlar da bu kuklacılık oyununa
katılmaktan memnun olmuşlar ve sonunda Batı imparatorluğu yıkıldığında,
zaman içinde Almanya’da yeni bir “Kutsal Roma İmparatorluğu”
kurulmuştu.Bizans’ı ve İran’ı istila eden Araplar ise çok farklı bir biçimde
hareket ederek eski sistemin kurumlarını yıkmış ve kendi egemen kurumlarını
kurmuşlardır. Daha sonra Doğu’dan gelerek İslam topraklarını istila edenler,
Avrupa’daki Germen istilalarına benzer biçimde davranmışlardır. Türkler, hatta
din değiştirdikten sonra Moğollar, İslam dini kurumları ile halifelik ve sultanlık
düzenini koruyarak, bunları çıkarları doğrultusunda kullanmışlardır. Batıda
Latince’nin korunduğu gibi, Doğuda da yeni efendiler Farsça ve Arapça’yı
korumuşlardır.
Diğerleri gibi vergi toplayan ve savaşan Müslümanlar, bu etkinliklerine
dinlerini onlardan çok daha fazla karıştırmışlardır.Müslüman ve Hıristiyan
deneyimi bu açıdan derin bir farklılık içerir. Konstantin’in Hıristiyan oluşuna
dek geçen üç yüzyıl süresince bir azınlık olarak Hıristiyanlar devlet tarafından
hep şüpheli görülmüş ve genellikle işkence görmüşler ve bu dönemde kendi
kurumlarını oluşturarak Kilise’yi kurmuşlardır. İslamiyet’in kurucusu Hz.
Muhammed kendisinin Konstantin’iydi. Tüm yaşamı boyunca İslamiyet din
olduğu gibi siyasi bir bağlılıktı. Hz. Muhammed Medine’deki toplumunun, lideri
olarak bir devleti ve bir halkı İslamiyet ile yönetmiştir.Hz.Muhammed’in
yaptıkları tüm Müslümanlar’ın tarihsel öz bilincinin temelini oluşturan Kuran ve
hadislere geçmiştir.
Hz. Muhammed ve ashabı açısından Hz.İsa dışında pek çok Hıristiyan’ın
içine girdiği Tanrı ile Sezar arasında seçim yapma tuzağına düşme ihtimali
olmamıştır. Müslüman deneyiminde ve öğretisinde Sezar yoktu, Tanrı devletin
başıydı ve Hz. Muhammed onun adına öğretiyor, hüküm sürüyordu. Peygamber
olarak yerine geçecek kimse olmayacaktı ve olamazdı. İslamiyet’in dini ve siyasi
hükümdarı olarak ise ondan sonra halifeler gelmiştir.
Zaman zaman halifenin Kilise’nin ve devletin başı, yani hem papa hem
imparator olduğu belirtilmiştir. Ancak Batı terimleri ile yapılan bu tanımlama
yanıltıcı olmaktadır. Hıristiyan imparatorluğundaki gibi imperium ve
sacerdotium arasında bir ayrım olmaması, kendi hiyerarşisi ve başı bulunan ayn
bir din kurumu ile kilise olmaması kesindir. Halifelik daima dini bir makam
olarak tanımlanmış, halifenin de Peygamber’in mirasını korumak ye Şeriat’ı
uygulamakla görevlendirildiği belirtilmiştir.
Öte yandan halifenin dini bir görevi yoktu ve gerek eğitimiyle gerek de
profesyonel deneyimiyle ulemadan değildi. Görevi dini yorumlamak değil, onu
korumak ve tebaasının bu dünyada iyi bir Müslüman olarak yaşayarak öteki
dünyaya hazırlanacağı koşulları sağlamaktı.Bunun için de İslam devleti sınırlan
dahilinde Tanrının gönderdiği Şeriat’ı sürdürmesi, bu sınırlan savunması ve
zamanı geldiğinde tüm dünya İslamiyet ışığını kabul etmeye hazır olana dek
genişletmesi gerekiyordu. İslam tarihinde ilk fetihlere “açıklıklar&quot;’ anlamına
gelen Arapça “fütuh” adı verilir.
Halife, bulunduğu konumun çeşitli yönlerini simgeleyen çeşitli unvanlara
sahipti. Hukukçular ve ilahiyatçılar ondan çoğunlukla imam olarak söz ederler.
Askeri ve siyasi otoritesi “emir el-müminin’’ olarak ifade edilir ve bu en çok
kullanılan unvanıdır. “Halife” unvanı genellikle tarihçiler tarafından kullanılır,
çoğunlukla da sikkelerin üzerinde bulunurdu. Kuramsal olarak ve
Hz.Muhammed’den sonraki birkaç yüzyıl da pratik olarak, tek bir devlet
tarafından yönetilen tek bir Müslüman topluluğu bulunuyordu ve başı da
halifeydi. Hıristiyanlığın tersine, İslamiyet egemenlik unvanlarında, genellikle
etnik durum ve toprakla ilgili bir ad yoktur. İspanya, Fransa, İngiltere ya da
başka Batılı ülkelerde kralların eşdeğeri bulunmaz.XVI.yy’da İran şahı ve
Osmanlı sultanı bu unvanları aralarındaki büyük savaşlarda birbirlerini
aşağılamak amacıyla kullanılmışlar, kendileri için kesinlikle kullanmamışlardır.
İkisi de kendi ülkelerinde Müslümanların hükümdarı ve Allah'ın dünyadaki
temsilcisiydi. Düşmanı, bir isyancı, bir muhalif ya da en fazla yerel bir
hükümdardı.
Halifeliğin ortaya çıktığı dönemde ilk Müslümanlar şu önemli sorularla yanıt
aradılar: Kim Halife olacak? Nasıl seçilecek? Gücünün sınırlan ne olacak?
Görevden alınabilir mi? Yerine kim geçecek? İlahiyatçılar ve hukukçular bu
soruları derinlemesine tartışmışlar, din öğretisinin ve hukukunun ilkelerini ele
almışlar ve ilk halifeliğin deneyimini örnek göstermişlerdir.Şiiler halifeliğin
Peygamber soyundan babadan oğula geçmesi gerektiğini iddia ediyorlardı. Bu
yüzden onlara göre Hz. Ali ile oğlu Hasan’ın kısa süreli hükümdarlıkları hariç
diğer halifelerin tümü gaspçıydı. Sünni Müslümanlar ise halifeliğin seçimle
olması gerektiğini ve Hz. Muhammed’in Kureyş aşiretinden olan herkesin halife
olabileceğini ileri sürüyorlardı.Sünni hukukçular eski Arap aşiretlerinden yeni
bir reisin seçileceği bir seçimi destekliyorlardı. Seçmenlerin kimler olacağı,
sayılan ve seçim yöntemi kesin olarak tanımlanmamıştı. Kimi hukukçular da
yeterliliklerinin ne olduğunu tanımlamadan yeterliliği olan seçmenlerin oy
vermesini istiyorlardı. Bazıları da belirli bir seçmen sayısından, beş, üç, iki, hatta
tek bir seçmenden söz ediyorlardı. Halifenin tek bir seçmenle belirlenmesinin
sonraki aşaması halifenin kendisinin yerine geçecek kişiyi seçmesiydi.
Tüm bu tartışma ve öğretiler, dindar hukukçuların siyasi gerçekleri
istemeyerek de olsa kabul ettiklerini ortaya koymaktadır. Bir kurum olarak
halifeliğin geçirdiği evrim dört dönemde incelenebilir. İlk dönem modem
tarihçiler tarafından patriyar-kal olarak adlandırılır. Sünni Müslümanların “doğru
yönlendirilmiş” halifelik dönemidir. 'Bu dönemdeki dört halifeyi önceki halifeler
ya da meslektaşları seçmiştir. Ne var ki, patriyar-kal halifelik ve beraberinde de
seçilmiş hükümdarlık, iç savaş ve hükümdarın öldürülmesi ile sona
ermiştir.Bunun ardından halifelik, teoride değilse de uygulamada,Emevi ile
Abbasi hanedanlarında babadan oğula geçmiştir.
İlk halifelerin sahip oldukları güç, onlardan öncekilerin ve sonrakilerin
despotluğundan oldukça uzaktı. Güçleri İslamiyet’in siyasi ahlakı ve eski
Arabistan’ın otorite karşıtı töre ve gelenekleriyle sınırlıydı. İslamiyet öncesi
şairlerden Abid ibn el-Abras bir şiirinde, aşireti için “lakah” sözcüğünü
kullanmıştır. Eski yorumcular bu sözcüğün bir krala asla boyun eğmemiş
aşiretler için kullanıldığını belirtmişlerdir. Abid’in halkını anlatırken duyduğu
gurur,söylemek istediklerini açıkça anlatmaktadır:
4
Kralların uşağı olmayı kabul etmediler, asla boyun eğmediler
Ama savaşta yardıma çağrıldıklarında memnuniyetle gittiler.
Hakimler ve Samuel kitaplarında anlatılan eski İsrailliler gibi, eski Araplar
da krallık kurumuna ve krallara güvenmezlerdi.Etraflarındaki ülkelerin monarşi
kuruntunu bilirlerdi, kimileri bunu uyarlamaya bile çalışmışlardı. Güney
Arabistan devletlerinin ve kuzey sınır beyliklerinin kralları bulunuyordu. Ancak
bunlar Araplar açısından çeşitli ölçülerde marjinal kurumlardı.Güneyin
krallıklarının dilleri ve kültürleri farklıydı. Kuzeydeki sınır beyliklerinin
kökenleri Arap’tı ama Bizans ve Pers imparatorluklarından etkilenmiş
olduklarından eski Arap dünyasında yabancı bir unsur durumundaydılar.
Suriye sınırlarındaki Namara’da bulunan ve en eski Arap yazıtı olan 328
tarihli bir mezar taşında İmrül Kays ibn Amr için “tac giyen ve Asad ve Nizar ile
krallarını boyunduruk altına alan tüm Arapların kralı” yazılmıştır.Söz konusu
kral büyük olasılıkla sınır beyliklerinden birinde hüküm sürmüştür.
Arabistan’ın İslamiyet’ten önceki tarihi hakkında oldukça az bilgi vardır ve
çeşitli efsanelerde kaybolmuştur. Arap tarihinde bir monarşi kurma girişimine
rastlanmaktadır.Bu da V.yy sonu ve VI. yy başında kurulmuş ve kısa sürmüş
Kinda krallığıdır. Göçebe de olsa yerleşik de olsa monarşiye karşı Araplar
düşmanca bir tavır takınmışlardır. Araplar, vaha şehri olan Mekke’de bile krallar
tarafından yönetilmeyi değil, üzerinde fikir birliğine vardıkları reisler tarafından
yönetilmeyi tercih etmişlerdir. Kral anlamına gelen Arapça &quot;malik” sözcüğü ilahi
bir unvandır ve kutsaldır ama insanlar için kullanıldığında genellikle olumsuz bir
anlam içerir. Örneğin Kuran’da despot ve adaletsiz bir hükümdar örneği olan
Firavun için sıkça kullanılmıştır (18:70, 79). Diğer bir kaynakta da Hz.Süleyman
ile konuşan Saba Kraliçesi “Krallar girdikleri şehirleri yağmalayıp soylularını
fakirleştirirler,” demiştir. İlk Müslümanlar İran ve Bizans’taki imparatorluk
monarşisinin doğasını çok iyi tanıyorlardı. Peygamberin kurduğu, o ve ondan
sonraki halifelerinin yönettikleri devletin yeni ve farklı olduğunu
düşünüyorlardı. İslam’ın dini liderliğini yeni bir imparatorluk haline getirmek
şeklinde algıladıkları girişimlere karşı çıktılar. IX. yy başlarında yaşamış olan elCahiz, Abbasiler’in Emeviler’in yerini almasını haklı bulduğu bir yazısında
Muaviye’yi suçlamaktadır:
6
“Sonra Muaviye başa geçerek &quot;birleşme yılı&quot; olarak söz ettikleri bir yılda
Müslüman toplumunun, danışmanların, Medineliler’le Mekkeliler’in tek
hakimi oldu. Ama birleşme olmadı, bunun yerine ayrılma, şiddet ve baskı yılı
oldu. İmamlık Husrev'in krallığı, halifelik ise Sezar'ın despotluğu durumuna
geldi.&quot;
El-Cahiz bu değişikliklerden Muaviye’yi sorumlu tutarken zamanından önce
karar vermiştir. Ancak son Emeviler dönemindeki durumu doğru
değerlendirmiştir:
Danışmanlar, yani Şura üyeleri için söylenenler önemlidir ve ilk İslamiyet’in
hatta İslamiyet öncesinin geleneklerini düşündürür. İslamiyet’ten önce, Arap
aşiretindeki seyyid ya da şeyh olarak adlandırılan reis, “bağlayan ve çözenlerin”
onayı olduğu sürece makamında kalabilirdi. Söz konusu kişiler reisi göreve
getiren ve görevden alan saygın kişiler ve aşiret büyükleriydi. Eşitler arasında
birinci olan reis, tartışmalarda aracılık yapardı. Gerçek komutayı kullanmasına
yalnızca savaş zamanında izin verdirdi. Gerek barış, gerek de savaş zamanında,
görevlerini yaparken aşirete miras kalan gelenekleri yerine getirmesi gerekirdi.
Yeni aşiret reisinin seçimi genelde aile üyeleri arasından yapılırdı ama
babadan oğula geçme kuralı yoktu. Aşiret reisi genellikle soylu bir ailenin
içinden seçilirdi ve bu aile soylu olduğu kadar da kutsal olurdu. Şeyh ailesinin
soyundan olanlar, yerel bir ibadet yerini ya da kutsal bir şeyi babadan oğula
saklarlardı.Aşiret reisi otorite de değil daha çok saygınlığı ile yerini korurdu.
Hali hazırda bulunan monarşi ve hanedana karşı olan hareketler, İslamiyet ile
birlikte İslami inancının müminlerin kardeşliği ve eşitliği ilkesiyle ortaya çıkan
aristokrasi karşıtı görüşle de desteklenmişti.
İlk Müslümanlar halifeliği, bir anlamda süper şeyhlik gibi aynı tür otoritenin
genişletilmiş şekli olarak görüyorlardı. Şeyh artık tek aşiretin değil, birleşik
İslam toplumunu meydana getiren tüm aşiretlerin reisiydi. Aşiret geleneğinin
yerini de İslam dini ve hukuku alıyordu. Sürekli ve yaygın durumdaki savaş
zamanları nedeniyle eski sistemde de var olan komuta görevinin artık yeni bir
önemi vardı.
Aşiret reisinin zaman zaman “cemaa”, yani aşiretin deri gelenlerinin
oluşturduğu meclise başkanlık etmek görevleri arasındaydı. Meclis’in ilk anlamı
oturulan yerdir, cemaa ise topluluk demektir. Meclis, eski Arabistan’da bir tür
oligarşi konseyi gibidir. Reis, burada önde gelen diğer üyelerle beraber adalet
dağıtır, siyasi kararlar verir, günün konularının tartışılmasına başkanlık eder,
şairleri dinler ve misafir kabul ederdi.
İlk halifelik dönemine dek bu uygulama sürmüş, sonra daha törensel hale
gelmiştir. Halife imparatorluğunun genişlemesi ve siyasi yaşamının karmaşık bir
duruma gelmesi sonucunda, artık eski meclis tarzı yeterli olmamaya başlamıştı.
Halife Muaviye, kendi yerine oğlu Yezid’in aday gösterilmesine destek aramak
için Arap aşiretlerinin önemli reislerine heyetler yollamıştır. Muaviye bu
hareketiyle yerine Yezid’in geçmesinde bir derece başarı elde etmiş ama bunu
gerçekleştirmek için de bir iç savaşı kazanmak zorunda kalmıştır. Hz. Ömer’in
ölüm döşeğindeyken topladığı ünlü şura, yeni halifeyi danışma yöntemiyle
seçmek için klasik süreçtir. Klasik olarak nitelendirilmesine karşın, bu süreç bir
daha yinelenmemiştirDanışma görevinin hükümdarlara verilmesinin kanıtı olarak sıklıkla
Kuran’daki iki ayet (3:153 ile 42:36) gösterilir. Müslüman yazarlar salık
verdikleri danışmayı, kınadıkları keyfi kişisel yönetimle karşılaştırırlardı. Pek
çok yerde danışma savunulmuştur. Bunlar arasında, Peygamberin uygulamalarını
ve görüşlerini kaydeden hadisçiler, Kuran’daki danışma konularım
yorumlayanlar, Farsça, Arapça, Türkçe yazan ve hem kalemiye hem ilmiye
sınıfından olanlar bulunmaktadır. Kalemiyedekiler kendilerine danışmanın,
ulema da ulema ile danışmanın gerektiğini belirtmiştir.Öte yandan, danışma salık
verilirken zorunlu tutulmamış; keyfi yönetim de kınanırken,
yasaklanmamıştı.Hükümdar ya da memurlarının kişisel otoritelerini daha az
değil,daha çok kullanmaları doğrultusunda bir eğilim vardı.
Hükümetin otoriter bir kimlik almaya başlaması ve başarılı devrimcilerin
hayal kırıklıkları çeşitli klasik yazarların dile getirdiği bir metinde açıkça
anlatılmıştır- Abbasiler’i destekleyen Sudayf, Abbasiler’in Emeviler’in yerine
halifeliğe geçmesinin neden olduğu değişikliklerden yakınarak şöyle söylemiştir:
“Paylaşılan ganimetimiz zenginlerin yan geliri haline geldi. Danışmanlık
şeklindeki liderliğimiz keyfi bir hâl aldı. Başa geçmek için herkesin katılımıyla
yapılan seçimlerin yerine veraset geldi.”En otokratik hükümdarlar zamanında
bile bir tür halk meclisi bulunurdu. Bazı hanedanlardan halifelerce halk
toplantıları düzenlenir, bu toplantılarda çeşidi toplumsal sınıflardan temsilciler,
hükümdarın ya da onun yerine üst rütbeli bir memurun yanına çıkarılır ve
dilekçe vermelerine izin verilirdi. Hamileri olunan bilginler ve şairler de huzura
çıkarılır ve mesleklerinde ilerleyebilirlerdi. Bu toplantılara girişi kontrol edenler,
süreçlerle etkinlik ve bazen de güç kazanırlardı. Divan-ı hümayun Osmanlı
döneminde bir kurum haline gelmişti. Sultan XV. yy başlarında ya da daha
önceki bir dönemde, paşalar divanına başkanlık yapardı. Bir sultan öldükten
sonra, yerine yenisi gelene kadar geçen sürede paşalar kendi başlarına divan
toplantısı yapabilirlerdi.
II. Mehmed,bu divanlara başkanlık yapmayı bırakıp bu başkanlığı
sadrazamına devreden ilk padişahtır. Osmanlı tarihçileri tarafından anlatılan bir
öyküde bu durum şöyle açıklatmaktadır: “Bir gün bir köylü divana gelir ve
heyete “Padişah hanginiz? Bir şikayetim var.” der. Padişah bu olaya bozulunca,
sadrazam da padişaha divana katılmak yerine, bir kafesin arkasından toplantıları
seyrederek bu tür sıkıntılı durumlardan da kurtulabileceğini söyler.’’
8
Padişahın divandan çekilmesi, bu öykünün doğru olup olmamasından
bağımsız olarak, sultanın bir kafesin arkasında oturduğu açıkça belirtilen II.
Mehmed’in usul kurallarıyla da doğrulanmaktadır. Kanuni Sultan Süleyman
dönemine dek bu uygulama sürmüştür. Kanuni divan toplantılarım kafes
arkasından seyretmeyi bile bırakmıştır. XVI. yy'da divan haftada dört kez
düzenli olarak toplanırdı. Toplantılara şafakta başlanır ve tüm devlet işleri
görüşülürdü. Sabahlan çoğunlukla şikayetler dinlenir, dilekçeler kabul edilirdi.
Divanın başında ya sadrazam ya da görevli vezir olurdu. Öğlen dilekçe verenler
ve ötekiler gider, divandakilere yemek hazırlanır ve üyeler kalan işleri
görüşürlerdi. Çağdaş belgelerde, divanın tamamen danışma niteliğinde olduğu ve
son sözü padişahın verdiği .açık olarak belirtilmiştir. Belli konularda sadrazam
divanın konuyla ilgili üyesinden bilgi alabilir, hatta fikir danışabilirdi, ancak
divanın bütününe danışmazdı. Hukuki konular başkadılara, askeri konular
yeniçeri ağasına, denizcilikle ilgili olanlar da kaptan paşaya aktarılırdı.
Osmanlı divanı daha kurumsal ve gösterişli özelliği ile hem Osmanlı dönemi
hakkında daha çok ve doğru bilgi vermekte, hem de genel bir değişikliği ortaya
koymaktadır. İlk önce Türkler, sonra da Moğollar olmak üzere bozkır
halklarının, Ortadoğu’ya gelmesinin ardından, İslam tarihinde ilk kez sürekli ve
düzenli danışma kurullarının varlığı görülmektedir. İran’ın Moğol
hükümdarlarının vezir başkanlığında topladığı üst düzey memurlardan oluşan
büyük bir meclis olduğu bilinmektedir. Büyük divan anlamında Farsça divan-ı
buzurg, olarak bilinen bu kurum, Moğollar’ın aşiret meclisi olan
kurultaylarından gelmiş olabilir. Moğol sonrası İran hükümdarları zamanındaki
benzer meclisin çalışmalarına hem İran’dan hem de dışarıda kaynaklar tanıklık
ederlerdi.Mısır’da da Memlukler zamanında yüksek dereceli emirlerden oluşan
bir meclis vardı, ancak bu meclisten daha sonraki Memlukler döneminde nadiren
söz edilmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda sabit bir toplantı saati ve çalışma düzeni olan
divan-ı hümayunun yanı sıra, belirli üyeler tarafından Arapça şura kökünden
gelen meşveret adlı başka toplantılar da düzenlenirdi. Meşveret, divan için değil,
sadrazamın ya da padişahın belli bir sorunu görüşmek için topladıkları askeri ve
diğer erkanın toplantıları için kullanılırdı.XV.yy’da Balkan savaşları sırasında bu
tür meşveretlerden sıkça söz edilmiştir. Bunlar XVI.yy ve XVII.yy’da da
sürmüş, XVIII.yy sonundaki krizlerde daha sık toplanmıştır. Osmanlı tarihini
anlatan eski belgelerde Osmanlı hanedanının kuruluşu da bir meşverete
bağlanmaktadır. Bu belgelere göre, bir lider seçmek için meşverette toplanan
beyler uzun tartışmaların sonunda Osman Bey’i seçerek kendisinden reis
olmasını isterler, o da kabul eder. Belki de bu Osmanlı devletinin gerçek doğuş
öyküsüdür. Bir efsane bile olsa, ilk Osmanlı tarihçilerinin böyle bir efsaneyi
seçerek hanedan tarihine mal etmeleri büyük önem taşımaktadır.
Abbasi halifelerinin otokratik güçleri.artarken, Bağdat’taki halifelerin kişisel
güçleri azalmıştır. X.yy’dan sonraki zamanlarda İslam dünyasının tamamının
tartışmasız hükümdarları durumundaki Müminlerin Emirleri’nin kendi
ülkelerinde, kendi başkentlerinde, en sonunda da kendi saraylarında
komutanlıkları ellerinden alınmıştır.
Bu süreç geniş İslam imparatorluğunun uzaktaki eyaletlerinde başlamış,
sonunda da başkentin hemen dışındaki tüm eyaletlere yayılmıştı. Halifeler
eyaletlerde bir süre merkezi hükümeti bir çeşit kuvvetler ayrılığı sayesinde
devam ettirebilmişlerdi. Maliye, yönetim ve haberleşme doğrudan Bağdat’a karşı
sorumlu olan reislere bırakılmıştı. Silahlı güçlerden, sınırlarda ve şehirlerde
düzenin sağlanmasından eyaletin valisi, vergilerin toplanmasından, yerel
giderlerden arta kalanının Bağdat’taki mâliyeye gönderilmesinden defterdar,
imparatorluk kurye sisteminin yürütülmesi, olayların başkentteki posta ve haber
alma müdürüne düzenli olarak rapor edilmesinden de posta kethüdası
sorumluydu. Bunlardan biri, bu da genelde vali olurdu,ötekileri denetimine
aldığında merkezi denetim zayıflar, çoğunlukla da sona bulur, valilik özerk, hatta
babadan oğula geçen bir beylik haline gelirdi.
X. yy başlarında eski İslam imparatorluğunun tamamını babadan ©ğula
geçen beylikler oluşturuyordu. Bu beylikler, Cuma namazlarında Bağdat’ta
bulunan halifenin adını anmak, bazen adına sikke yaptırmak dışında tüm önemli
konularda bağımsızdılar. İslam dünyasının liderliğini almak üzere Abbasiler’e
meydan okuyan ve kendilerine halife unvanını veren Fatimiler ile birlikte, bu
sözde hükümdarlık bağlılığı da sona ermişti. Bu sözde bağlılık, Fatimiler’in
düşüşünün ardından tekrar ortaya çıkmış, ancak Moğolların 1258 yılında Abbasi
halifeliğinin kalıntılarını yok etmeleriyle tüm önemi yitirmişti. Mısır Memluk
sultanlar bir süre devam ettirdiği gölge halifeler soyu,1517 yılında Osmanlı
fethiyle son bulmuştur.
Bundan sonra asıl hükümdarlar halife değil, emir olarak adlandırılan askeri
komutanlardı, X.yy başlarından sonra da, Emirler Emiri anlamına gelen Emir ülümera olmuştu. Bu unvan, İslamiyet’ten önceki İran’da kullanılan başkomutan
için komutanlar komutanı, başrahip için rahipler rahibi ve imparator için krallar
kralı ya da şehinşah unvanlarına benzemektedir.X.yy ortalarında “kral” (malik)
unvana hükümdarların kendilerini tanıttığı yazıtlarda ve sikkelerde rastlanır. Bu
unvanı ilk kullananlar o dönemde başa geçen bazı yeni İran hanedanlarıydı.
Bunların ardından Selçuklular, Selahaddin’in soyundan gelenler ve daha küçük
hanedanlar gelmiştir. Bu unvan,halifeye, sonra da sultana eşit olmayı anlatmıyor,
başka yerdeki üstün bir hükümdarın gevşek hakimiyeti altında olan yerel bir
hükümdarı belirtiyordu. Bu açıdan, çağdaş Avrupa’da çeşitli hükümdarların
Kutsal Roma İmparatoru’nun sözde üstünlüğü altında kendileri için “kral”
unvanını kullanmalarına benzemektedir.
Arap dilinin oldukça zengin dil varlığının sunduğu pek çok seçenek
arasından bu unvanın tercih edilmesinin nedenini tahmin etmek zor değildir. Bu
unvanı ilk kullananlar, İran kültürünün olduğu, eski İran'ın monarşi
geleneklerinin yaşamaya devam ettiği topraklarda hüküm sürüyorlardı. İran’da
görev yapmış üst düzey memurlar aracılığıyla ve saray adabı, törenleri ile ilgili
eski İran yazılarının çevrilmesiyle, İran’ın saray adabı ve unvanları, Abbasi
halifelerinin saraylarını etkilemişti. Eski İran’daki “şah&quot; unvanı henüz
Müslüman hükümdarların kabul etmeyecekleri kadar yabancıydı ama Arapça
karşılığı olan “malik” kabul edilebilirdi. Sonraları kullanılan krallar kralı
anlamındaki “malik el-mülk’’ün eski Farsça’daki “şehinşah”a benzediği açıktır.
Hadislerde bu unvana karşı çıkılır ve Hz. Muhammed’in “krallar kralı’nın hiç
kimseye denemeyeceğini, yalnızca Allah için kullanılabileceğini söylediği
belirtilir. Yine de Büveyhiler, Abbasiler ve sonraki hanedanlar bu unvan
kullanmışlardır. Bu unvanını çok açıktı, eyaletlerin hükümdarları kralsa,
başkentin hükümdarı da krallar kralıydı.
Bu değişiklikler sonucunda, taşradan merkeze doğru yeni bir imparatorluk
otoritesi sistemi oluşmaya başlıyordu. Bu yeni sistem halifelerle ilişkili
olmasının yanı sıra onun, askeri ve siyasi olaylardaki otoritesinin büyük
bölümünü ele geçiriyordu. Selçuklu Türklerinin güneybatı Asya’nın büyük
bölümünü hakimiyeti altına alarak “Büyük Sultanlık” adıyla bilinen devleti
yaratmasıyla bu süreç XI.yy ortalarına doğru tamamlanmış oldu.
Arapça’da “sultan” hükümdarlık ve otorite anlamına gelen soyut bir
sözcüktür. Bu sözcük en başından beri hükümeti ya da daha genel anlamda
otorite sahiplerini belirtmek üzere kullanılmıştır. Hükümdarın ve devletin
genellikle aynı anlama geldiği bir toplumda bu terim hem siyasi otoritenin işlevi,
hem de bu otoritenin sahibi için kullanılmıştır. Resmi bir biçimde olmasa da
valiler, vezirler, kimi zaman da hem Abbasi hem de Fatımi halifeler için
kullanılmıştır. X.yy’da bağımsız hükümdarların unvanı olarak ve hükümdarları
bir üst makam tarafından göreve getirilen ve görevden alınabilenlerden ayn
tutmak üzere kullanılmış ama bu kullanım resmileşmemiştir. XI.yy’da,
Selçuklular tarafından benimsenmesiyle resmileşmiştir. Selçuklularda yeni bir
anlam ve iddia içermeye başlamıştır. İslam ülkelerinin tümünün en üst siyasi
hükümdarlığı ve halifenin dini birincilliği ölçüsünde, en az ona eşit bir otorite
anlamım kazanmıştır. 1133 yılında Selçuk sultanı Sencer’in halifenin vezirine
yazmış olduğu bir mektupta bu durum açık olarak belirtilmiştir:
10
‘Dünyanın efendisinden... Dünya krallığını aldık ve bunu inananların
liderliğinde babadan ve dededen mirasla ve hakkımızla aldık...&quot;
Başka bir anlatımla, hakimiyet Selçuk hanedanına aitti, Tanrı tarafından
verilmişti ve dini otorite açısından da halife tarafından onaylanmıştı. Sultanlık da
tıpkı halifelik gibi evrensel ve benzersizdi. İslamiyet’in tek dini liderinin halife
olması gibi, İslam imparatorluğunun yönetilmesinin, güvenliğinin ve düzeninin
sorumluluğu da yalnızca sultana aitti. Sultan ile halifenin arasındaki otorite
ayrımı çok kesindi. Öyle ki, Selçuklular’ın güçsüz olduğu bir dönemde halife
siyasi otoritesini bağımsız;olarak uygulamaya kalktığında, sultan ve sözcüsü
bunu sultanlık yetkilerine müdahale olarak kabul ederek protesto etmişlerdi.
Halifenin görevlerin en iyisi ve dünyanın yöneticilerinin koruyuculuğu olan
imamlık görevini yapmayı sürdürmesini, devleti yönetme görevini de bu görevin
verildiği sultanlara bırakmasını belirtmişlerdi.
11
Bu çifte hükümranlık durumu, siyaset ve devlet yönetimi hakkında yazan
Müslüman yazarlar tarafından fark edilmişti. Bu fark ediş, pratik siyaset
deneyimleri olanların yazılarında doğal olarak çok açıktır, bununla birlikte
hukukçuların ve ilahiyatçıların eserlerinde de görülmektedir. İki grup da bu
ayrılığı, eski Hıristiyan-Roma imperium sacerdotium ayrımında ve modem
laiklik-din ayrımında da görmemişlerdir. Sultanlık,Şeriat’ı en azından halifelik
kadar uygulayan ve Şeriat’ın koruduğu dini bir kurum olarak görülüyordu.
Selçuklu sultanları ve halefleri zamanındaki ulema devlet ilişkisi, halifelerin
zamanındakinden daha yakındı. Ne halife, ne de taraftarları bir ruhban sınıfı
şeklinde tanımlanabilirdi. İranlı yazarlar başta olmak üzere Ortaçağ’ın
Müslüman yazarları gerçek ayrımı, biri monarşik, öteki peygamberliğe ilişkin
olan ama ikisi de dini iki otorite arasında görüyorlardı. Peygamber, Allah
tarafından Allah’ın yasasını yerleştirmek ve yaymak üzere gönderilmişti.
Peygamber semavi bir devlet kurmuştu, ancak insan yönetimini, otoritesini
askeri ve siyasi yollardan elde eden, uygulayan ve devam ettiren bir hükümdar
yapmalıydı. Otoritesi sayesinde, Allah kanunlarından bağımsız olan ama onların
aksine olmayan emir verme ve suçluları cezalandırma hakkını kazanırdı.Her
çağda bir peygamberin olması gerekli değildir ve Hz.Muham-med’den sonra
başka peygamber gelmeyecektir. Ancak her zaman bir hükümdarın olması
gereklidir, aksi halde düzen anarşiye dönüşür.
Siyasi istikrar ile dini Ortodoksluk ilişkisi açıkça anlaşılmış ve sıkça dile
getirilmişti. Müslüman yazarlar, bazen Hz.Muhammed’in bir deyişi, bazen de
eski bir İran bilgeliği olarak bu ilişki şöyle ifade ederler: “İslamiyet (ya da din)
ve devlet ikiz kardeştir, biri yokken diğeri gelişemez. İslam temeldir, devlet
bekçidir. Temeli olmayan çöker, bekçisi olmayan da kaybolur.” Halifeyi Sultan
seçer ve atar, sonra da Sünni birlik ilkesinin somutlaşması ve toplumun başı
olarak onun egemenliğini kabul eder. İki makamın farkı Walter Bagehot’un
ifadesiyle “hükümetin etkili ve onurlu parçalan” şeklinde açıklanabilir: “Halkın
saygısını kazanan ve koruyan ile bu sayede yürüyen ve yöneten arasındaki
ayrım.” Bagehot’un bu sözleri İngiliz anayasası ve Parlamento ile monarşi
hakkındaydı ama Ortaçağ İslamiyeti’ne de uygundur. Güç sultan, otorite de
Halife tarafından temsil ediliyordu. Sultan halifeye güç veriyor, karşılığında
halife de ona yetki veriyordu. Halife hükmediyor ama yönetmiyordu, sultan ise
ikisini de yapıyordu.
Bir süre Selçuklu sultanlığı evrensel ve tek Sünni kurum olarak devam etti ve
saygı gördü. Selçuklu sultanlığının parçalanmasının ardından “sultan” unvanının
kullanımı sıklaşıp yaygınlaşarak bir devletin başı olduğunu ve üstünde bir
hükümdarı tanımadığım söyleyen herkesin kullandığı bir Sünni unvanı oldu.
Ortadoğu’da XVI. yy başlarında üç büyük devlet bulunuyordu. İkisi, sultanlar
tarafından yönetilen Mısır ve Türkiye, üçüncüsü de şahlar tarafından yönetilen
İran’dı. 1517 yılında Mısır’ın OsmanlIlar tarafından fethedilmesinin ardından,
sonuncu Abbasi gölge halifesi Kahire’den İstanbul’a gönderildi ve birkaç yıl
sonra da sivil bir yurttaş olarak geri döndü. Bundan sonra başka halife olmadı ve
başka yerlerdeki küçük taklitleri gibi, Osmanlı sultanları da topraklarında tek
başlarına, her sultanın kendi halifesi olduğu büyük hükümdarlar olarak hüküm
sürdüler. Sultanların zaten çok fazla olan unvanlanna bir de “halife” unvanı
eklendi. Halifelik, XVIII. yy sonlarında çok daha farklı şartlar altında yeniden
canlanana dek eski önemini koruyamadı.
Önceki çağlardan beri git gide artan karışıklık ve büyüklükte bürokratik bir
mekanizma, sultanların ve halifelerin hükümetlerini destekliyordu. Erken
halifelik dönemine ait belgeler, hâlâ fetihlerin öncesindeki gibi İran ve Irak’da
Pers, Mısır ve Suriye’de Hıristiyan bürokrasileri tarafından en azından taşranın
yönetiminin yürütüldüğünü, vergilerin salınıp toplandığını göstermektedir.
Aradaki temel farklılık, şimdi gelirlerin yeni Arap hükümetine gönderilmesiydi.
Hükümet uygulamasının Araplaştırılması, standartlaştırılması ve merkezi bir
imparatorluk yönetiminin kurulması, ileride Emevi halifeler tarafından
gerçekleştirilmiştir. Halife Hz. Ömer, Arap tarih geleneğinde temel amacı mali
olan, gelen parayı kaydedecek, ondan yararlanacakların listesini yapacak, hemen
ve adaletli bir biçimde dağıtacak merkezi bir yönetimi, divanı kurmuştur. Emevi
halifesi II.Ömer’in bürokrasinin gelişimini geciktirmek istediği söylenir. Eski bir
idari tarihçi, Hz. Ömer'den biraz çok papirüs isteyen katibine şunları söylediğini
aktarır
“Kalemini keskinleştirip daha az yaz. Bu daha iyi anlaşılır,“ Halife, çok az
papirüsü kaldığı için biraz daha isteyen bir memura da şunları söyler:
&quot;Kalemini sivrilt, cümlelerini kısalt ve elindeki papirüsü idareli kullan. ”
Bürokrasinin gelişmesi bu politikalarla geciktirilebildiyse de papirüsün
yerine kağıdın geçmesiyle hızla yayılmaya başlamıştır. Arşivlerde yalnızca
Osmanlı dönemine ait ayrıntılı kayıtlar olduğu halde, tarihçiler, bürokratik
edebiyat ve bugüne kadar gelen pek çok belge bürokrasinin eski çağlarda nasıl
işlediğiyle ilgili bilgiler vermektedir.
Abbasiler çağında yönetim de modem devletlerde olduğu gibi her birinin
kendine özgü görevi olan, divan adlı kısımlara bölünmüştü. En önemli kısım
maliye, haberleşme, vergi salınması ve toplanmasıyla ilgiliydi. İç güvenlik, ordu,
bayındırlık, haber alma, kraliyet köleleri ve kölelikten azat edilenler, dini
vakıflar ve hayırsever kurumlar diğer önemli kısımlardandı.Bunlar farklı
dönemlerde ve rejimlerde farklı biçimde düzenlenmiş ve genellikle üç ana
başlıkta toplanmışlardı: Para, silahlı kuvvetler ve haberleşme. Bunların yanı sıra,
diğer divanları denetlemekle görevli teftiş divanları bulunuyordu. Bunlar,tam
olarak Şeriat ile ilgili olmayan konularda Ortaçağ İngilteresi’ndeki adalet divanı
gibi görev yaparlardı.
Halifenin, daha sonra da sultanın altındaki tüm hükümet mekanizmasının
başında vezir bulunurdu. Büyük olasılıkla Arapça olan bu terim bir görev ya da
yük almış kişi anlamını taşımaktadır. Terim, çok daha eski bir Pers sözcüğünden
türemiş ya da etkilenmiş de olabilir. İlk kez Abbasiler’in kullanmış oldukları bu
makamı Sasaniler’i örnek alarak ya da taklit ederek oluşturdukları
düşünülmektedir. Vezir, halifeler döneminde mâliyenin, adaletin ve tüm
yönetimin başıydı. Vezirler, ilk zamanlarda Doğu İranlı tek bir soylu aileden
seçiliyordu, daha sonra çoğunlukla kalemiye sınıfından gelerek bürokratik
hiyerarşi içinde yükseldiler. Yönetimin başı olarak vezir genelde divan reisleri
içinden seçilirdi. Vezirlerin görevi sivildi ve askeri operasyonlara nadiren
katılırlardı.
Vezirlerin önemi, askeri emirlerin ortaya çıkmasıyla azaldı. Büveyhiler
vezirlerini baş sekreter ve maliye nazın olarak korumalarının yanı sıra, o da tıpkı
efendisi gibi bir subaydı. Sultanlar zamanında vezirlik yeniden ortaya çıkarak
yeni bir öneme kavuşmuştur. Genelde sultanlar okuma yazmayı, hükümet
işlerinin yürütüldüğü Arapça ve Farsça’yı bilmeyen asker olduğu için vezirlik
makamı yeni bir önem kazandı. Vezirlik, Selçuklu sultanlığı ile sona erdi.
Onlardan sonraki dönemde, askerler her şey gibi bürokrasinin denetimini de aldı.
Memluk Mısırı’nda üst düzey bir asker olan davadar (mürekkepçi) bürokrasinin
başıydı. Davadarın yönetiminde önemli ve yaygın bir bürokrasi oluştu. Memluk
sultanları zamanında hükümeti yürütme sorumluluğunu da alan bu bürokrasi,
sultanlığın uzun süre yaşamasında etkili olmuştur.
Osmanlı sultanları tarafından askeri komutanlar içinden bir grup vezir
seçilirdi. Avrupa’da başvezir olarak bilinen sadrazam, askeri, sivil, hatta hukuki
alanlarda oldukça geniş yetkilere sahipti. Osmanlı sadrazamının maddi kazana,
sorumlulukları ve gücü oranındaydı. Kanuni Sultan Süleyman'ın sadrazamı Lütfi
Paşa yıllık kazancının iki buçuk milyon akçe olduğunu belirtmiş ve şunları
söylemiştir: “Şükür Allah’a, bu da Osmanlı devletinde yeterli bir miktardır.”
13
Sadrazam Lütfi Paşa kazancının bir buçuk milyon akçesini mutfak gideri, yarım
milyon akçesini hayır işleri için harcadığım, kendine de yarım milyon akçe
kaldığını belirtir. İran’ın Safevi şahlarının da bunlarla kıyaslanabilecek önemli
statü ve yetkilileri vardı.
Hükümet yönetiminin büyük bölümü gelir ve giderlerle yani mâliyeyle
ilgiliydi. Osmanlı dönemine, özellikle de XVI. yy ve sonrasına ait pek çok
bölgesel ve merkezi arşiv belgesi bulunmaktadır. Bu belgeler Osmanlı mali
yapısının aynntılı bir resmini çizmektedir. Ne yazık ki daha önceki İslam
imparatorluklarına ait belge bulunmamaktadır. Dolayısıyla tarihçiler OsmanlI
Ortadoğusu ve hatta Ortaçağ Batısındakilerle karşılaştırılabilecek gündelik
kanıtlar elde edememişlerdir. Öte yandan kimi küçük arşivlerde bulunmuş, kimi
tesadüfen ve rastgele toplanmış çok sayıda belge bulunmaktadır. Ortaçağ îslami
mali kuruluşlarının işleyişinin izlenebileceği tarihi, coğrafi, hukuki ve
çoğunlukla da bürokratik bilgiler vardır.
Abbasiler’in ilk döneminde maliye de yönetimin diğer cepheleri gibi
doğrudan vezirin sorumluluğunda bulunuyordu.Daha sonra, yalnızca mali
konularla ilgilenen daha uzmanlaşmış bir memur olmuştur. Bu memur, Türk ve
Pers yönetimlerinde defterdar olarak adlandırılmıştır.
İslam hukukunun gerektirdiği ve pek çok Müslüman hükümetin uyguladığı
gibi biri genel, diğeri özel (hassa) olmak üzere birbirinden ayrı iki maliye vardır.
Bu ayrım bazen çok kesin olmasa da, zaman zaman birincinin açıklarının
İkincisiyle kapatıldığını gösteren kanıtlar bulunmaktadır. Genel hâzinenin temel
giderlerini başkentteki askeri birliklerin ve hükümdar sarayının harcamaları
oluşturuyordu. Halife el-Mamun’un hükümdarlığına ait bir belgede günde altı
bin dinar olduğu -yazmaktadır.
Genel hazine hükümdarın siyasi ve askeri lider olarak harcamalarını
karşılarken, “özel” hazine Müslüman toplumunun dini lideri olarak yaptığı
harcamaları karşılamaktaydı. Buna göre, cihad için gerekli sınır kalelerinin
bakımı, Mekke’ye hac masrafları, Şeriat'ı uygulamaktan sorumlu kadıların ve
diğer din görevlilerinin maaşları, esirlerin kurtarmalıkları, ulak sistemi,elçilerin
ağırlanması, şairlere ve gerekli kişilere verilen bahşişler “özel” hâzineden
karşılanırdı.
İlke olarak devletin geliri İslami vergilerden sağlanırdı. Bunlar, Müslüman
olmayanlardan alınan kelle vergisi olan cizye, toprak vergisi olan haraç,
Müslümanlar’dan alınan aşar ya da zekattı. Sağlanan gelir genel hâzineye
aktarılırdı. Genel bir uygulama olarak, bu vergiler “Mukus” adı verilen başka
vergi ve resimlerle desteklenirdi. Hukukçuların karşı çıkmasına karşın,tüm
Müslüman hükümdarlar tarafından toplanmıştır- “Özel” hâzinenin geliri
halifenin özel malikaneleri ve gelirlerinden sağlanır, el koymalar, devlete kalan
mallar ve cezalarla da desteklenirdi.
Vergiler mal olarak da, para olarak da alınırdı. Eski Sasani toprakları İran ve
Irak ile daha doğuda Orta Asya ve Hindistan’daki uzantılarında para birimi
olarak gümüş dirhem kullanılırdı. Eski Bizans toprakları Mısır ve Levant’ta, Batı
ve Güneybatı Arabistan’da para birimi olarak altın dinar kullanılırdı. Dirhem ile
dinarın kur farkı gümüş ve altın fiyatlarına göre değişirdi. Teorik olarak bir dinar
on dirheme eşitti ama resmi hesaplardan anlaşıldığı kadarıyla uygulamada bu
oran büyük ölçüde değişerek yirmide bire düşüyordu.
Kaynaklarda yerel giderler yapıldıktan sonra imparatorluk başkentine kalan
net gelirle ilgili pek çok liste vardır ve en eskisi el-Hadi’nin hükümdarlığı (785-
786) dönemindendir. Bir diğeri Harun Reşid dönemine (786-809) aittir. Daha
sonraki halifeler dönemine ait olanlar da değişikliği ve sürekliliği
göstermektedir. Bu verilere göre yaklaşık olarak batı eyaletlerinin geliri 5 milyon
dinar, doğu eyaletlerinin geliri de 400 milyon dirhemdir.
Günümüze dek kalan listelerde nakit gelirlerle birlikte mal olarak alman
vergiler de yer almaktadır. Örneğin; Fars’tan 150.000 ratl ayva ile portakal,
15.000 ratl meyve konservesi ve 30.000 şişe gül suyu; Kumis’ten 40.000
portakal ve 2000 külçe gümüş; Sind’den 1000 çift ayakkabı, 4000 kuşak, 3 fil ve
400 maund (Hindistan’da kullanılan bir ölçü, yaklaşık 37 kg.) ödağacı;
İsfahan’dan 20.000 ratl bal ve balmumu; Ermenistan’dan 20.000 ratl tuzlu balık,
58 ratl çeşitli kumaş ve 20 halı; Sicistan’dan 20.000 ratl şeker ve 300 kareli
kaftan alınmıştır. Roma, sonra da Bizans vergi yöntemlerine alışmış olan Mısır
ve Suriye’den alınan vergilerin önemi daha azdır ve en çok gıda maddesi, sonra
da giyim eşyası toplanıyordu, canlı mallar arasında,develer, atlar, şahinler ve
köleler bulunuyordu.
Sonraki listelerden gelirlerin azaldığı anlaşılmaktadır. Kaldırılan vergilerin
yerini para ödemeleri almıştır. Para ödemeleri de ekonomik değişiklikler
nedeniyle azalmıştır. Azalmanın başlıca nedeni ordu komutanlarının,
mültezimlerin ve taşra yöneticilerinin aldıkları paylardır. Halife el-Muktedir’in
918-19 yılı gelir listesindeki gelir tüm eyaletlerden 14.501.904 dinardır.Bu
listede, önceki listelerde olmayan rüsum ve el koymalar da yer almaktadır.
Abbasi halifeliğinin gerilemesi ve yönetimin bölünmesinden sonraki listeler
sayıca az olmakla birlikte, verileri açısından da güvenilir değildir. Bugüne kadar
gelen kesin mali bilgiler Osmanlı döneminden ve Osmanlı toprakların dandır.
Bunun bir örneği 1669-70 yılı bütçesidir. Rakamlar, başlardaki değeri klasik
dirhem olan, sonradan döviz kurlarına göre değişen akçe ile verilmiştir. Bu
bütçede Osmanlı devletinin tüm vergilerden toplam geliri 6l2.528.960 akçedir. O
yılın toplam gideri 637.206.348 akçedir ve 398.392.602 akçesi silahlı
kuvvetler ile savaş malzemesine; 180.208.403 akçesi saraylara; 5.032.512 akçesi
sultanın ailesine ile merkezi hükümetin bürolarına 44.572.831 akçesi de çeşitli
başka giderler için kullanılmıştır.Bu listeler de öncekiler gibi vergilere ve
bölgelere göre ayrılmıştır, ama farklı olarak ayni malları vergi geliri içinde
bulunmaz. Öte yandan “nakit ödemeler dışında” imparatorluk atölye ve
mutfaklarına ayni olarak giren malzemelere ve gıda maddelerine ayrıntılı
biçimde yer verilmiştir.
Müslümanlar devlete karşı çelişkili bir tutum içindedirler. Devlet, bir
taraftan, dini öğretilerine göre düzeninin korunması ve Allah'ın isteğinin yerine
getirilmesi için gereken ilahi kökenli düzenli bir kurumken, diğer taraftan da,
çalışmasına dahil olanları zehirleyen, bir şekilde içine girenler açısından tehlikeli
olan kötü bir kurum olarak görülmüştür.Hz. Muhammed’e ait olduğu söylenen
bir deyişe göre devlet ve cennet birleştirilemez. Bir başka deyişe göre hükümet
etme işinde gerekli olarak günah ve kötülük vardır. Bazen bu görüşler hükümet
içinde bulunanlar için de düşünülmektedir. IX. yy'da Bağdat’ta bir vezirin şunları
söylemiştir: “Hükümetin temeli göz boyamadır. Eğer işe yarar ve ömürlü olursa
politikaya dönüşür.” Bir öyküye göre, halife el-Mansur’un sarayında mutluluğun
ne anlama geldiği hakkında konuşulurken, halifeye gerçekten mutlu bir insanın
olacağı sorulmuş. Halife şöyle yanıtlamış: “Ne o beni tanır, ne de ben onu.”
Açıkça görüldüğü gibi bunun anlamı,bir insanın hükümetle ne kadar az işi olursa
o kadar mutlu olacağıdır. İslamiyet’in öteki dinlerle paylaştığı hükümetin kırsal
görüntüsünde de bu çelişki söz konusudur. Bir tarafta sultan ya da halifeyi,
sürüsü olan halkının çobanı olarak onlar adına Allah’a karşı sorumlu tutan pek
çok dini metin bulunmaktadır.Kırsal görüntünün tam tersi de Mısır’ın Arap fatihi
Amr ibn ül-As’ın söylediği belirtilen bir sözdür. Amr, onu Mısır askeri valisi
olarak tutup gelirlerin başına da başkasını getirmek isteyen Hz.Osman’ı şöyle
reddetmiştir: “Bu, biri ineği sağarken benim ineğin boynuzlarını tutmam olur.”
15
IX. yy başında bir Arap edebiyatçısının bir derlemesinde Ortaçağ’da
Müslümanların devletin doğası ve amacı ile ilgili farklı görüşleri açıkça ortaya
konmuştur:
16
&quot;Devlete İslamiyet tarafından dört görev verilmiştir: Adalet, ganimet,
Cuma namazı ve cihad. İslamiyet, devlet ve halk, çadır, çadır direği, ipleri ve
çomaklarına benzer. İslamiyet çadır, devlet direk, halk ip ve çomaklardır.
Hiçbiri ötekiler olmadan işe yaramaz. “
“Husrev şunları söylemiştir: Bir ülkede şu beş şey yoksa, orada durmayın:
Güçlü yönetim, adil yargıç, sabit pazar, bilge hekim ve bir akarsu.” &quot;Ömer ibn
el-Kattab da şunları söylemiştir: Güçsüz olmadan yumuşak, sert olmadan
güçlü olanlar iyi yönetebilirler.&quot;
Klasik İslam devlet ideali adı verilmeyen bir kralın tebaası ile ilgili söylediği
şu sözlerle açıkça ifade edilmiştir. “Kalplerine nefretle kirlenmemiş saygı ve
saygısızlıkla kirlenmemiş sevgi yerleştirdim.”
9. BÖLÜM
EKONOMİ
Modem çağlardan önceki toplumsal ve ekonomik tarihi ile ilgili yeterince
araştırma olmadığı için Ortadoğu, çok az anlaşılır ve tanınır. Özellikle Ortaçağ
Avrupa tarihi gibi başka alanlarla karşılaştırıldığında, Ortadoğu tarihi ile ilgili
araştırmaların yetersizliğinin temel nedeni belge sorunudur. Ortaçağ Batı
Avrupası’nın devletleri geçirdikleri evrimle modem Avrupa’nın devletleri haline
geldiğinde de pratik amaçlar için gereken belge arşivleri modem çağlara dek
korunarak tarihçiler açısından değerli bir kaynak olmuştur. Osmanlı
İmparatorluğu dışındaki Ortaçağ Ortadoğu devletleri, dış istilalar ve iç
karışıklıklarla yıkıldıkları için, açtık hiçbir gereksinimi karşılamayan arşivleri de
korunmadığından dağılarak yok olmuştur.
Osmanlı İmparatorluğu, 20. yy’da Batı etkisinin ve idari yöntemlerinin
yaygınlaşmaya başlamasına dek, Ortaçağ sonlarından itibaren, idari ve siyasi
açıdan kesintisiz olarak varlığını sürdüren tek devletti ve arşivleri de neredeyse
tamamen el değmemiş haldeydi. Osmanlı arşivlerinde yapılan araştırmalar, o
dönemdeki Ortadoğu tarihini önemli ölçüde aydınlatmış, hatta daha önceki
yüzyıllara ait bazı karanlık noktalara bile ışık tutmuştur. Osmanlı arşivleri çok
geniştir ve bir o kadar da güçlükler içerir. Ortadoğu tarihinin, özellikle de
ekonomik ve toplumsal tarihinin, çok daha şanslı diğer alanların düzeyine
ulaşabilmesi için yapılması gereken çok şey vardır.
Yine de, eldeki verilerden hareketle Ortadoğu toplumlarının ve ekonomisinin
evrimini ana hatlarıyla çizmek olasıdır. Bu sayede, bunlara paralel olarak
değişen siyasi yapıların açıklanması da kolaylaşacaktır. Tarım, çok daha önceki
çağlardan itibaren en önemli ekonomik etkinlik olmuştur. Bölge nüfusunun
büyük çoğunluğunun geçim kaynağı tarımdır. Yakın zamana kadar devletin
gelirinin önemli bir bölümü de tarımla geçinenlerin emeklerinden
sağlanmaktaydı.
Geleneksel olarak Ortadoğu tarımı iki türdür. İlki ve daha önemlisi nehir
vadisi tarımıdır. Bu nehirler Fırat-Dicle, Nil ve Orta Asya’nın iki önemli nehri
Amu Derya ve Siri Derya’dır. Ortadoğu’nun öteki yerlerinde, Suriye-Filistin
kıyılarında, Suriye vadilerinde, bugünkü Türkiye’nin ve İran’ın bazı
bölgelerinde de ikinci tür, yağmura bağlı tarım yapılır. Bu tür tarım daha zordur
ve nehir vadisi türüne göre daha az ürün verir.
Bölgedeki önemli bir sorun da orman azlığı, dolayısıyla kereste eksikliğidir.
Eski çağlarda Kudüs tapınağının yapımında Lübnan’daki sedir ağaçlan
kullanılmıştı. Ancak İslam Ortaçağı döneminde Ortadoğu’ya, Afrika’dan ve
özellikle Hindistan ile Güneydoğu Asya’dan kereste ithal edilmekteydi.
Bölgedeki en önemli ürün tahıldı. En eski tahılların ilkel buğday türleri, arpa
ve dan olduğu bilinmektedir. Ortaçağ başlarında buğday daha çok önem
kazanmıştır. Bugün de benzer durum söz konusudur. Tarihi bilinmemekle
birlikte, Hindistan’dan pirinç getirildiği, tarımının İran ve Irak’tan Suriye ve
Mısır’a kadar yapıldığı anlaşılmaktadır. VH. yy Arap fetihleri sırasında fatihlerin
Irak’ta pirince rastladıktan ve bunun onlar için bir yenilik olduğu
anlaşılmaktadır.
Basra bölgesinin fethinde bulunan bir Arap tarafından anlatılan öykü
ilginçtir:
1
Bir Arap birliğince sazlık bir yerde pusuya düşürülen hanlı askerlerden
birinde burma, ötekinde de daha sonra pirinç olduğu anlaşılan iki sepet
kalmıştı. Arap komutan askerlerine, &quot;Hurmaları yiyebilirsiniz ama diğerini
yemeyin, o düşmanın bize hazırladığı bir zehir olabilir, &quot;dedi. Askerler
hurmaları yiyip diğer sepete dokunmadılar ama bir at pirinci yemeye başladı.
Askerler atı zehirlenmeden yiyebilmek için kesmeyi düşünürlerken, atın sahibi
acele etmemelerini, zamanı geldiğinde gerekeni yapacağım söyledi. Ertesi
sabah atın ölmediğini gördüklerinde, ateşte pirincin kabuklarını yaktılar.
Komutanları &quot;Allahın adıyla yiyin,dedi. Askerler pirinci yediler ve çok lezzetli
buldular.
Pirinç tarımı ve tüketimi Arap yönetiminde batıya yayıldı.
. Arşivlerde başka tahılların da adlan geçmektedir. Bunlar arasında, bugün de
Ortadoğu’nun ve özellikle Mısır’ın başlıca besin maddelerinden olan bezelye,
fasulye, mercimek ve nohut bulunmaktadır.
İçinde yağ bulunan bitkiler çok önemliydi ve bu bitkilerin yağlan
aydınlatma, sabun yapımı ve yemek için kullanılıyordu.Ortadoğu ve Kuzey
Afrika bölgesinde, en önemli yağ kaynağı olan zeytin önde gelen ürünlerinden
biriydi. Bölgeye doğudan gelen ve Arap-Müslüman yönetimi altında batıya
giden bir başka besin maddesi de şeker kamışıydı. Şeker kamışı İran’da “Şeker”
ve “Kand” olarak bilinirdi. Her iki sözcük de “sugar” ve “candy” olarak
İngilizce’ye geçmiştir. Helen-Roma dünyasında pek tamnmayan şeker yalnızca
tıp alanında kullanılırdı. İçecekler ve yiyeceklerin tatlandırılması için bal
kullanılırdı. Ortaçağ’da üretimi Mısır’a ve Kuzey Afrika’ya dek yayılan
şeker, Müslüman Ortadoğu’nün Hıristiyan Avrupa’ya ihraç ettiği başlıca
maddelerden biri oldu. Şekerkamışı tarımı ve plantasyon sistemi Kuzey
Afrika’dan Müslüman İspanya’ya, oradan Atlantik adalarına, sonra da Yeni
Dünya’ya yayılmıştır.
Baharat Ortadoğu’da çeşitli bölgelerde yetiştirilir, ayrıca Güney ve
Güneydoğu Asya’dan da çok miktarda ithal edilirdi. Batı dünyasına
Ortadoğu’dan yapılan bu önemli ihracat, Avrupalı denizci devletler tarafından
Asya’ya bir deniz yolu açılarak denetim altına almasına dek sürdü. Sıcak iklime
sahip bölgelerde yiyecekler, özellikle de et çabuk bozulmaması için tuzlanarak
saklanırdı. Bu yöntemle korunan yiyeceklerin yenmesi için baharat çok
gerekliydi.
Hayvanların beslenmenin yanı sıra, ulaştırma için de yoğunlukla kullanıldığı
bu toplumda hayvan yemi de önemli bir gereksinimdi. Soğuk iklimli bölgelerde
giyim için başlıca malzeme olan deri ve yün,sıcak iklimlere uygun olmadığından
ince giysiler için işlenebilir ürünler gerekiyordu. Özellikle üç tanesi çok
önemliydi. Ketenin, Ortadoğu’da özellikle mumyaların sarıldığı bezlere bakarak
Mısır’da antik çağlardan itibaren üretildiği anlaşılıyordu. Pamuk, Doğu
Asya’dan gelmiş, ilk olarak İran’da rastlanmış, oradan da batıya taşınmıştır. Dut
ağacıyla beslenen ipek böceğinin ürünü ipek VI.yy'dan sonra Ortadoğu’da
üretilmeye başlamıştır. Özellikle Suriye ve İran ipeklileri çok beğenilirdi. Boya
ve koku üretmekte kullanılan bitkiler de iyi giysileri tamamlarlardı.
Papirüs, çok önemli diğer bir sanayi ürünüydü. Nil kıyıla-nnda büyüyen bir
sazdan elde edilen papirüs önce parşömen, sonra da kağıt bulunana dek Doğu
Akdeniz dünyasındaki temel yazı aracıydı.
Sebze ve meyve yetiştiriciliği de oldukça yaygındı. Daha önceki dönemlerde
başlıca meyveler hurma, incir ve üzümdü. Meyvesinin yanı sıra, şarap üretimi
için de yapılan üzüm tarımı İslamiyet’ten önce çok daha yaygındı. Hurma ise
zaten vaha ve yarı çöl iklimi bitkisidir. Kayısı ve şeftali gibi Ortadoğu’nun öteki
meyvelerinin çoğu, İran ve doğu kökenliydi. Batı’da halen enginar, ıspanak ve
patlıcan için ilk geldiklerindeki Arapça ve Farsça adları kullanılmaktadır.
Narenciye tarımının ilginç tarihçesi çok net değildir. Birçok Ortadoğu dilinde
portakal için Portekiz’den (Portugal) türetilerek Türkçe “portakal”, Arapça
“bortakal” adı kullanılır ve Afganistan’a de benzer adlarla anılır. Aslında Çin ve
Hindistan’da daha önceden tanınan portakalı Ortadoğu’ya, XVI. yy başlarında
Portekizliler getirmiştir. Pers İmparatorluğu’nda narenciye meyveleri
İslamiyet’ten çok daha önce tanınırdı. Tevrat ve Pers kaynaklarında “turunç&quot;
admda (Arapça “utruja”, İbranice “ethrog”) güzel çiçekleri olan küçük, ekşi,
yenilebilir bir narenciyenin süs için kozmetikte ve şerbetlerde kullanıldığından
söz edilmektedir. Farsça “narang” denilen bu meyve,. Arapça’ya da “naranç”
adıyla geçmiştir. Portekiz’de ve Batı’daki başka ülkelerde buna benzer adlarla
anılan yenilebilir tatlı bir meyve vardır. Bu meyve, IX.yy Arap şairi ibn alMutazz tarafından genç bir kızın yanaklarına benzetilmiştir. İbn al-Mutazz,
büyük olasılıkla o dönemde Hindistan’dan gelen limondan da söz etmiştir.
Ortadoğu’da hızla yaygınlaşan limon, Avrupa’ya gitmiştir. Avrupa’da bu iki
meyve halen Pers-Hint adlan kullanılmaktadır. Şüphesiz Ortadoğu’ya bu
meyveleri Uzakdoğu’dan Müslüman kervancılar getirmişler,Haçlılar da
Avrupa’ya götürmüşlerdir.
Ortadoğu’ya mısır, tütün, domates ve patates gibi hiç tanınmayan Amerikan
bitkileri, Batı Avrupalılar, özellikle Portekizliler tarafından getirilmiştir. Türk
tarihçisi İbrahim Peçevi 1635 yılında konuyla ilgili şunları söylemiştir:
2
&quot;İnsanın içini bulandıran dumanı ve kokusuyla tütünü 1009'da (miladi
1600-1601) kafir İngilizler getirmiş ve birtakım rutubet hastalıklarını
iyileştireceğini söyleyerek satmışlardır. Kısa sürede zevk düşkünleri tütüne
bağımlı hale gelmişler, zevk düşkünü olmayanlar bile içmeye başlamışlardır.
Bu bağımlılığa kudretlilerin ve büyük ulemanın da çoğu tutulmuştur. ”
Yakın zamanlarda, kökeni Ortadoğu olmayan iki bitki de bölgedeki
ekonomik ve toplumsal yaşamı çok etkilemiştir. Ortaçağ başlarında bir Arap
gezgini Çin’den ilginç bir öykü anlatır:
“Kaynamış suyla içilen bir bitkinin ve tuzun tüm gelirinin sahibi kral.
Sakh adındaki bu bitki her şehirde çok pahalıya satılıyor. Bu bitkinin yaprağı
da, kokusu da naneden daha çok ve acımtırak bir tadı var. Kaynamış suya
atılıyor. Tüm kamu mâliyesi geliri, bu bitkiden, tuzdan ve kelle vergisinden
sağlanıyor. ”
XI.yy’da ünlü yazar el-Biruni, Çin ve Tibet’teki çay tarımı ve kullanımı ile
ilgili daha çok bilgi vermektedir. İran’a çay içme alışkanlığını XIII.yy’da Moğol
fatihlerin getirdiği biliniyor ama fazla yaygınlaşmadığından buradan batıya
ilerlemesi hakkında bir kanıt bulunmamaktadır. İran’da çayın yaygın olarak
içilmeye başlaması, Rusya’dan getirildiği XIX.yy başına rastlar. XX.yy’da
Türkiye ve İran’da devlet teşvikiyle çay tarımı yaygınlaştırılmıştır. Bunun bu
ülkelerde yetişmeyen kahveye bağımlılığı azaltmak için yapıldığı düşünülebilir.
Çay tarımı çok önemli olmamış, yalnızca yerel tüketim ve biraz da ihracat için
yetiştirilmiştir. Çayla 1700’de tanışan Batı Mağrip, çayın çok tüketildiği bir
yerdir. Buraya çayı Fransız ve İngiliz tüccarlar, Kuzeybatı Afrika’nın Avrupa
pazarlarına katılması beklentisiyle getirmiştir.Fas’ın milli içeceği, nane
yapraklarıyla yapılan çay olmuştur.
Öte yandan kahve, bölgenin tamamında en önemli içecektir. Kahvenin,
Habeşistan’dan çıktığı, adım bugün de yabani kahve bitkilerinin yetiştiği
Kaffa’dan aldığı bulunan kanıtlar arasındadır. XIV. ya da XV.yy’da kahve
Kaffa’dan Yemen’e getirilmiştir. Mısırlı bir yazar şunları söylemiştir: “Mısır’a
Yemen’de adına “kahva&quot; denen bir içkinin yayıldığı, Sofi şeyhlerinin ve
başkalannın dua ederken uyanık kalmak için içtiği haberi geldi.” Yazar, Yemen’e
kahveyi Habeşistan’a giden bir gezginin getirdiğini anlatır:
4
“Aden'e döndükten sonra hastalanan adam getirdiği kahveyi içip iyileşti.
Kahvenin halsizliği ve yorgunluğu giderip vücudu canlandırdığım fark etti.
Kendisi bir Sofi olunca, öteki Sofiler de kahve içmeye başladılar. Ardından
halkın tamamı, aydınlar da sıradan insanlar da içmeye başladılar ve kahve
içme alışkanlığı yayıldı.&quot;
Gerçekten de kahve içme alışkanlığı yaygınlaşmıştı. 1511’de kutsal Mekke
şehrinde kahve içildiği belirlenmiştir. Büyük bir olasılıkla buradan da
ülkelerine dönen hacılarla birlikte Suriye’ye, Mısır’a, İran’a ve Osmanlı
topraklarına gitmiştir.XIX.yy başlarına dek kahve İran’ın en önemli içeceği
olmuştur. Batı dünyası çayı Çin ve Hindistan’dan daha ucuz, daha kaliteli ve
daha bol bulurken, kahve bir süre bir Ortadoğu tekeli olmuştur.
Avrupa'da kahve, kahve içenler ve kahvehaneler küçümsenmiştir.
İstanbul’daki Venedik elçilerinden Gianfrancesco Morosini 1585 yılında
gittiği bir kahvehaneden şöyle söz eder:
“Bu insanların tümü kötü giysili, işi gücü olmadığı için zamanlarını boşa
harcayan kişilerdir. Sürekli bir yerde oturarak insanlar arasında,sokaklarda
ve dükkanlarda, “Kavee&quot; dedikleri bir tohumdan yapılan, oldukça sıcak kara
sıvıyı içerler. “
1610’da Türkiye’yi gezen İngiliz George Sandys’in görüşleri çok daha
olumsuzdur: “Tüm gün kahvehanelerde otururlar ve “Koffa” adım verdikleri çok
sıcak içeceği içerler. İçtikleri is gibi kara renktedir ve tadı da ona benzer...” Ne
var ki, kahvede de, kahvehanede de Avrupalıların hoşuna gitmişti. Üretimi
çoğunlukla Yemen’de olan kahve, çok geçmeden Ortadoğu’nun Avrupa’ya ihraç
ettiği başlıca ürün oldu. Eskiden çok kârlı olan baharat ticaretini kaptıran
Mısırlılar için kahve, gittikçe büyüyen Avrupa pazarında, baharatın yerine
geçecek bir üründü.Avrupa’daki ilk kahvehane, Viyana’da ikinci Türk
kuşatmasından sonra açıldı. Bu hak isteği üzerine, Türk hatları gerisinde
Avusturya istihbaratına yardıma olan bir Ermeni’ye ödül olarak verilmişti.
Kahve ve çayın Ortadoğu’da bu denli popüler olmasının, kahvehane ve
çayhanelerin önemli toplumsal merkezler olmalarının nedeni kolayca
anlaşılmaktadır. Musevilik ve Hıristiyanlık’tan farklı olarak,İslamiyette alkollü
içkiler yasaklanmıştır. Ama yasak tamamen de etkili olamamıştır. Şiirler’de ve
başka yazılarda yoğun olarak içki içmenin ve hatta ayyaşlığın kanıtları bulunur.
Ancak ya özel bir evin yüksek duvarları arkasında ya da bir İslam devletinin
yasak kapsamına girmeyen Müslüman olmayan halkı arasında, içkinin gizli
içilmesi gerekiyordu.Klasik Fars ve Arap şiirinde, meyhane ve meyhanecinin
şiirdeki sembolleri, Hıristiyan manastırı, keşişler ve Zerdüştçü rahipler olmuştur.
Hoş görüldüklerinde bile bunların gizli olması zorunlu olduğundan Ortaçağ
İslam şehirlerinde Batı’daki meyhanelerine benzeyen hiçbir yer bulunmuyordu.
Bu boşluk kahvehane ve çayhanelerle gideriliyordu.Kısa süre içinde
kahvehanelerin ihanet ve dedikodu, en kötüsü de kumar yuvaları olduğu
şikayetleri başlamıştı.
Bölgede ilkel tarım teknikleri kullanılıyordu. Daha önceki çağlarda
kullanılan basit tahta ve tekerleksiz saban, bölgedeki bazı yerlerde günümüzde
de kullanılmaktadır. Genellikle sabana katır, öküz, çoğunlukla da at koşulurdu.
Zengin nehir vadisi bölgelerindeki tarımda verimli ürün almak için çok çabaya
gerek olmazdı. Bazen yılda iki üç ürün alındığı için daha sert ve zayıf olan
iklimlerin teknolojik icatları gerektiren güçlükleri olmazdı.
Bu ülkelerdeki iki karakteristik olgu, teknolojik gelişmelerin olmamasının
başka bir nedeniydi. Manastırlarda ürün yetiştirmeye kendilerini adayan eğitimli
kişilerin, eğitimli çiftçilerin, üniversite eğitimi almış, çiftliğini idare ederken
eğitilen, karşılaştığı tarım sorunları için eğitiminden yararlanan İngiliz taşra
beyinin karşılığı bu toplumlarda bulunmuyordu. Ortadoğu’nun birkaç istisna
dışındaki eğitimli beyleri çiftçilikle uğraşmaz, çiftçiler de'eğitimli olmazdı.
Genel olarak, tarımdaki teknolojik gelişmeyi sağlayan entelektüel disiplin,
teknik beceri ve tarımla iç içe olma eksikliği söz konusuydu.
Klasik İslam dönemi, sulama dışında tarım teknolojisine pek katkı
sağlamamıştır ama Ortadoğu’daki tüccarlar ve çiftçiler özellikle gıda maddesi
ürünlerinin çeşitliliğinin artmasını sağlamışlardır. Doğu ve güneydoğu Asya
ürünlerinin batıya gidişi İslamiyetten önce başlamıştır. Eski Irak'ta ve İran’da
Doğu Asya kökenli ürünler yetiştirilmiştir. Daha batıda bu ürünler, egzotik, lüks
ve pahalı ürünler olarak görülmüştür. Örneğin eski Roma’da şeftali tanınan bir
meyveydi ve bugünkü adı olan “peach” bir Roma terimi “persicum malum’dan
(İran elması) gelmektedir. İlk kez İslami fetihlerle Batı’da Avrupa’dan,Doğu’da
Çin ve Hindistan’a dek tek bir ekonomik ve siyasi birim oluşturulmuştu. Yeni
ürünlerin keşfedilmesi ve yayılmasında, büyük olasılıkla Basra Körfezi’nden
Hint Okyanusu’na ve daha ilerilere giden Müslüman denizcilerin, Orta Asya’da
bulunan Müslüman gezginlerin ve askerlerin önemli etkileri olmuştur. İslamiyet
döneminde İran’dan Mezopotamya’ya, Kuzey Afrika’ya ve Avrupa’ya doğru
gerçekleşen hareket, pamuk, enginar, pirinç, karpuz, muz, patlıcan, narenciye ve
şeker kamışı gibi çeşitli gıda maddeleri, baharatlar, iplik yapımında kullanılan
ürünler, hayvan yemi, tıpta ve kozmetikte yararlanılan bitkileri de içeriyordu.
Ortaçağ Müslüman gezginlerince, her birinin çeşitli alt türleri bulunan oldukça
geniş bir ürün çeşitliliği anlatılmıştır. 1400’de Kuzey Afrika kıyılarıyla ilgili bir
yazıda,altmış beş çeşit ürün, otuz altı çeşit armut, yirmi sekiz çeşit incir ve on
altı çeşit kayısı olduğu anlatılmıştır.
Ortadoğu’da en büyük beceri, büyük nehirlerin sularım koruyarak dağıtmak
üzere yapılan oldukça hassas kanal sisteminde, yani sulama alanında
sergilenmiştir. Bu yalnızca çiftçilerle yapılmamış, bürokratların ve teknokratların
da katkılarıyla gerçekleştirilmiştir. Kimi tarihçilere göre, nehir vadisi toplumların
merkezi sulama işleri, modem bürokratik devletle güdümlü ekonominin
çekirdeğini örneklemektedir.
Tahıl kaybını önlemek üzere harman, çoğunlukla orak ile yapılırdı ve tahıl
yük hayvanları ya da köleler tarafından döndürülen değirmenlerde ya da el
aletleriyle havanda öğütülürdü. Bugün de bölgede bazı yerlerde bu yöntemler
kullanılmaktadır.
Mısır’da toprak her yıl Nil’in taşıdığı alüvyonlar sayesinde yeniden
gübrelediği için gübreye gerek olmazdı.Genellikle de en çok gerek olan yerlerde
gübrenin bulunmaması, toprağın tükenmesine neden olurdu.Bu durum Irak’ta
nehirlerle gelen tuzlu birikintilerle daha da çoğalırdı.Düzenin ve barışın hakim
olduğu zamanlarda buralar kurutulur ama karışık zamanlarda bu yerlerle
ilgilenilmezdi. Çiftçiler, nehirlerin yeterli su bıraktıkları nehir vadileri dışındaki
topraklan bir yıl ekerler, bir yıl da nadasa bırakırlardı.
Antik çağlarda dahi erozyon sorunu yaşanmıştı.Ortaçağlarda ve günümüzde
de durum değişmemiştir. Göçebelerin her sivil düzen bozulmasında, çölden
tarım topraklarına gitmesi, çölün ekilen topraklar aleyhine genişlemesiyle
sonuçlanmıştır.
Çölün ilerlemesinin birkaç nedeni vardı. Çölün genişlemesinin önlenmesi
için savunma hatlarına ihtiyaç vardı. Sivil düzen kesintiye uğradığında çöl
genişliyordu. Daha somut bir neden de keçiydi. Otu kesip yiyen koyunun tersine,
kopartıp yiyen keçi, otla birlikte toprağın üst tabakasını da kaldırdığı için toprak
zayıflayarak rüzgarla uçuyordu. Bunun yanı sıra, keçiler ağaçların kabuklarını da
yediklerinden ağaçları öldürüyordu.Bu nedenle rüzgara açık hale gelen ovalar
yine toprak kaybına uğruyordu. Bölgenin büyük bir bölümünde bu ve başka
etmenler -nedeniyle toprak kaybı meydana gelmiştir. Bu durum,modern çağların
ekili topraklan, eski çağların arkeolojik buluntularıyla karşılaştırıldığında aradaki
çarpıcı farkla açıkça görülmektedir.XIV.yy’da yazan ibn Haldun, “bina, heykel,
şehir ve köy kalıntılarından geçmişte büyük bir uygarlığın var olduğu anlaşılan
Kuzey Afrika’da yıkımın hüküm sürdüğünü” anlatır.
5
Mali ve başka belgeler, tarım ürünlerinin ve onlardan sağlanan gelirlerin
Roma’nın son çağlarından itibaren azaldığını göstermektedir. Bu durum Arap
istilaları zamanında daha da artmış, kısa süreli bir düzelmenin ardından İslami
Ortaçağ’da da sürmüştür. Bu gerilemenin pek çok göstergesi
bulunmaktadır.Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki birçok bölgedeki terk
edilmiş köyler, çiftlikler ve kuyular, üretimin dolayısıyla da gelirin azalmasının
belgesel kanıtlarıdır. Bununla birlikte, genellikle vergi yükü, tefeciler ve benzeri
sorunlarla köyden şehre göç ve nüfusta azalma olduğu da anlaşılmaktadır.
Hükümetin, üst sınıfların ve bir ölçüde de dinin, toprağı işlemeyi ve
işleyenleri aşağı görmesi, tarımsal üretimdeki düşüşün önemli bir nedenidir.
İslamiyet bir kervan şehrinde doğmuştu.Hz.Muhammed’in ailesi tüccardı ve
ölümünden sonra taraftarları fethettikleri büyük imparatorluğu tüm eyaletlerde
bir garnizon şehirleri ağından yönettiler. Çok geçmeden bu garnizon şehirleri,
İslami kültür ve öğrenimin merkezleri oldu ama kırsal kesim daha uzun süreler
İslamiyetten önceki eski dinlere bağlı kaldı. Zaman içinde köylüler de
İslâmlaştırıldı ama yine de eski izler silinmedi. Şehirli Müslümanların,
Müslüman olmayan köylüleri yönetmesi örneği, Balkanlar’da ve Hindistan’da
yeni Müslüman imparatorlukların kurulmasıyla yeniden yaşandı. Hz.
Muhammed’in hadislerinde sıkça ticareti övdüğü görülürken, çok azında tarıma
saygı görülür. Benzer biçimde, Şeriat da şehirlilerin yaşamlarına ve sorunlarına
daha fazla ilgi göstererek bunları en ince ayrıntılarıyla inceler ve düzenler.
Köylülerin durumuyla, vergilerin ödenmesi dışında, fazla ilgilenmez. Devletin
ve tarım alanlarının, tarımdan anlamayan ve bölgelerinin uzun vadeli refahını
pek düşünmeyen askerlerin denetimine giren ekonomi yüzünden durum çok
daha kötü bir hâl aldı.
Bölgedeki toprakların büyük bölümü yan kuraktır.Tarıma ve büyükbaş
hayvanların otlamalarına uygun olmayan bu topraklar, keçi ve koyun
yetiştirilmesi için yeterliydi. Bu hayvanlardan et, yün ve postun yanı sıra,
Ortadoğu’nun başlıca besin kaynağı olan süt ve yoğurt elde ediliyordu. Bölgeye
bin yıldır hakim olan göçebe hayvancılık kültürü ile ilk ilkel tarımın birleşmesi
uygarlığın başlamasını sağlamıştır. Tarih öncesine dek giden deve göçerliği
bedevilerin ekonomisinin ve yaşam biçiminin merkezi olmasının yanında, barış
zamanında da,savaş zamanında da önemli bir ulaşım aracı olmuştur.Eski
Arabistan’da çok at olmadığından, atlar adları ve soylarıyla anılırdı.
İslamiyet yayıldıktan sonra İran, Bizans, sonrasında da Berberi hayvanları
kullanan Arap yetiştiricileri sürülerini olabildiğince genişlettiler ve bozkırların
otlaklarından fazlasıyla yararlandılar. Avrasya bozkırlarının göçerleri arasında da
atın önemi büyüktü. Çalışması ya da eti için az sayıda çiftlik hayvanı beslenirdi.
Öteki uygarlıklar için önemli olan domuz, İslamiyet’in Musevilikle paylaştığı bir
tabu nedeniyle yasaktı. Kimi tarihçilere göre, Müslüman fatihler İspanya’ya,
Balkanlar’a ve Batı Çin’e ulaştıklarında domuz, fethin coğrafi sınırlarını
çizmiştir.Bu ülkelerde yüzyıllar boyu Müslüman egemenliğine sürdüğü halde,
domuz yetiştiren ve yiyenler arasında İslamiyet kök salmamıştır. Kümes
hayvanları et ve yumurtaları için beslenirdi.Mısır’da tavuk yetiştiriciliği,
Batılılar’ın ilk gördüklerinde hayrete düştükleri bir teknikle yapılıyordu. 1655
yılında Mısır’a giden Fransız gezgini Jean de Thevenot şöyle anlatır:-
“Kahire'de rastladığım ilginç şeylerden biri de tavuklar kuluçkaya
yatırılmadan yumurtalardan civciv çıkarılması,bu civcivlerin de kiloyla
satılmasıydı. Burada yumurtalar ılık fırına konur ve fırının ısısı doğal ısıya
çok yakın olduğundan civcivler oluşarak yumurtadan çıkarlar... Fırınları
ağızlarına deve ya da öküz dışkısı koyarak ısıtırlar ve her gün eskisinin yerine
yeni sıcak dışkı koyarlar... Bazıları bunun iklimi sıcak olduğu için Mısır'dan
başka bir yerde yapılamayacağı görüşündeler ama Floransa Büyük Dükü
bunu yapanlardan birini getirtip Floransa 'da da yaptırtmıştır.Bunun
Polonya’da da yapıldığım duydum. ”
Kuluçka makinesi adı verilen bu yöntem, Thevenot’nun da belirttiği gibi
daha sonra Avrupa’ya da gitmiş ve çok yaygın biçimde uygulanmıştır. Batı
Avrupa’da hayvancılık ile tarım yakın bir ilişki içindeydi ve genelde aynı ellerde
bulunuyordu. Ortadoğu’da göçebeler ile köylüler arasında daha eski
çağlardan gelen bir çatışma ve ayrılık söz konusuydu. Hayvancılık ile tarım
birbirinden ayrıydı, çoğunlukla da karşıttı. Bir köylü gündelik işler için birkaç
hayvana sahip olabilirdi ama taşıma için de, eti için de hayvan yetiştirmek
göçebenin işiydi. Bu çatışma eldeki en eski Ortadoğu öykülerinden biri olan
Habil ile Kabil öyküsünün başında da geçmektedir. “Bu kardeşlerden biri
hayvancılık yapıyordu ve kurban olarak bir hayvan getirmişti. Öteki kardeş
tarımla uğraşıyordu ve doğanın ürünlerini getirmişti.Allah göçebeleri seçerek
hayvan kurbanı kabul etti ve doğanın ürünlerini reddetti. Bunun üzerine köylü
Kabil, göçebe Habil’i öldürdü.” Ortadoğu’nun tarihinde genellikle bunun tam
tersi gerçekleşmiş, yani göçebeler köylülere saldırmışlardır. Ortadoğu’da ekili
toprakların tamamı göçebelerin yaşadıkları çöllerin çok yakınındadır. Göçebeler
de sivil otoritenin savunmasının her zayıflayışında bu durumdan yararlanmaya
hazır olmuşlardır. Uygar toprakların güney ve kuzey sınırlarında, Arabistan
çöllerinde ve Avrasya bozkırlarında imparatorluk olmayı bekleyen göçebe
krallıkları ve beylikleri bulunuyordu.
Sanayi için özellikle de ortaçağların en önemli sanayii olan kumaşçılık için
hem hayvancılık hem de tarım ham madde sağlıyordu. Avrupa’ya yapılan kumaş
ihracatının önemini Ortadoğu kökenli kumaş adlan da göstermektedir:
Musul’dan Muslin, Şam’dan “damask” (damascus) ya da teknik terimler olarak
“taffeta” (Farsça taftah) ve “mohair” (mukhayyer) gibi. Minderler, duvar
kaplamaları ve diğer döşeme eşyası da üretilen ve ihraç edilen kumaşlara dahildi.
Deri ve yünü göçebeler, pamuk ve keteni köylüler sağlardı. Önemli ham
maddelerden kereste,çok az bulunduğu ve pahalı olduğu için ithal edilirdi.
Mineraller de çok önem taşıyordu. Metaller madenlerden çıkarılır, kil ve taş
gibileri de toplanırdı. Tarih öncesi çağlardan beri Ortadoğu’da bakır, altın ve
gümüş madenleri işletiliyordu.Bronz, milattan önce üç bin yıl önce Doğu
Mezopotamya’da,iki bin yıl önce Mısır’da yapılıyordu.Kalay,uzaklardaki “kalay
adaları’ndan yani ComwaU’dan, demir de kafkasya, Ermenistan ve bugünkü
Doğu Türkiye’den getiriliyordu. Ortadoğu madenlerinin çoğu antik çağlarda
tükendiği için birçok İslam devletinin güvencesi uzaklardaki ülkelerden ve uzak
eyaletlerinden yaptıkları ithalattı.
İran’da, Ermenistan’daki uzak bölgelerde, yukarı Mısır’da ve Sudan’da
maden kalmıştı ama Ortadoğu’da, yani Mısır ve Mezopotamya’da neredeyse
tümüyle tükenmişti. Gümüş ile altın başka yerlerden getirtiliyordu. Olayların
akışnı bu madenlerin aranması ve getirtildiği yollar önemli ölçüde etkilemişti.
Afrika;madenleri ve özellikle Sudan ile Mısır arasında kalan sınır bölgesinde
Assuan'ın güneyinde Allaki, İslam dünyası için en zengin altın kaynaklarından
biriydi. Altın ve köleler,Müslümanlar'ın Sahra’nın güneyine inme nedenlerinden
biriydi.Gümüş,özellikle eski Sasani topraklarında olmak üzere birçok yerde
bulunuyordu.
Sanayi teknikleri ilkel haliyle kalmıştı. Bazı istisnalar dışında, insan ve
hayvan gücü tek enerji kaynağıydı. İcat edilen ve kullanılan birkaç küçük
otomatik makine daha çok oyuncak gibiydi.Mancınıktı ve değirmen, bunlar
dışındaki tek makineydi. Bugün de kullanılan, hem su hem de rüzgarla çalışan
değirmenler çok eski çağlardan kalmadır. Ancak değirmenlerin sayısı Ortaçağ
başlarının Batısı ile karşılaştırıldığında bile çok azdı ve sınai amaçlı değil,
yalnızca tahıl öğütme ve sulama amaçlı kullanılıyorlardı. Diğer makine de,
savaşlarda tutuşturucu sıvılarla dolu kovalan düşman gemi ve şehirlerine
fırlatmak için kullanılan mancınıklardı. Avrupa’dan top ve topçunun Ortaçağ’ın
sonlarına doğru ithal edilmesine kadar, mancınıklar, bükmeyle, gerilimle ve en
çok geliştirildiklerinde de bir dizi karşılıklı ağırlığın hareketleriyle kullanılırdı.
Bu yöntemle, daha büyük gülleler, daha büyük bir kuvvetle, daha uzaklara
fırlatılıyordu. Kalkan, kılıç, zırh ve hançer gibi öteki savaş araçları, sanayi
üretiminde ve uluslararası ticarette mal olarak önemli bir yere sahipti.
Uygun ham maddeler olmadığından enerji üretiminde ilerlenemiyordu.Batı
Avrupa’daki odun ve kömürden ya da pek çok ırmak ve çağlayandan sağlanan su
enerjisi ile karşılaştırılabilecek hiçbir şey yoktu. Petrol vardı ama çıkartılması ve
kullanılması daha çok uzun çağlar sonra mümkün olacaktı. Petrol, eski ve
ortaçağlarda ancak kendiliğinden yüzeye çıktığında kullanılırdı. Petrol, Zerdüşt
İranı’nda tapınaklardaki kutsal alevi yanık tutardı. İslam ve Bizans
imparatorluklarında ise petrol, savaş silahlan için patlayıcı karışım yapımında
kullanılırdı.
Giyinmekten sonra gelen en temel gereksinim barınmaktı. Özel ve kamuya
ait binaların inşaatı, döşeme ve süslemesi için gereken malzemelerin üretimi için
pek çok sanayi gelişmişti.Şehirlilerin gereksinimleri arasında kap kacak, başka
eşyalar,kokular, sabunlar, yazı için mürekkep, parşömen, papirüs ve daha
sonraları da kağıt yer alıyordu.
Öteki uygarlıklarda sanayi üretimi için önemli bir itici güç olan ulaşım, İslam
topraklarında o kadar önemli değildi. Büyük bir olasılıkla odunun ve madenin az
olması nedeniyle tekerlekli araçlar çok az kullanılırdı ve onlar için çok az yol
yapılmıştı. Kimi zaman tekerlekli arabaların varlığından söz edilir, hatta bazen
anlatılır ve resimleri çizilir ama bunlar olağanüstü şeyler olarak görülmüştür.
Fas'ın yerlisi olan ibn Batuta, XIV.yy’da Fas’tan Ortadoğu yoluyla Orta Asya’ya
seyahatinde, bozkırın Türk halkları arasında gördüğü tekerlekli arabaları
anlatacak denli önemli bulmuştur. XVIII.yy'da Fransız gezgini Volney şunları
söylemiştir:
7
“Suriye’nin hiçbir yerinde tek bir araba olmadığım belirtmem
gerekir.Herhalde bu, hükümetin onlara el koyacağı için bir anda büyük bir
kayba uğranılacağından korkulması yüzündendir.&quot;
Genellikle ulaşım ırmak ve denizlerden ya da yük hayvanları ile
sağlanıyordu. İlk olarak M.Ö ikinci bin yılda evcilleştirilmiş olan develer 600
kilo taşıyor, günde üç yüz kilometre yürüyor ve su içmeden 17 gün
gidebiliyorlardı. Ne var ki, develerin kullanımı her yere uygun değildi. Osmanlı
malzemelerini taşımak için Suriye ve Anadolu’dan getirtilen çok sayıda deve
Balkanların rutubetli ikliminde hastalanarak öldüğü için Osmanlılar’ın ilerlemesi
aksamıştı. Öte yandan, kuru Ortadoğu ikliminde, develer gerçekten herhangi bir
araba ve yol sisteminden çok dalla az masraflıydı. Kısa mesafelerde eşek ya da
katır bile insan ve mal taşınması için yeterli oluyordu. Daha farklı bir konu olan
su ulaşımı, çok eski çağlardan itibaren hem Akdeniz ve doğu denizlerinde, hem
de iç sularda gerçekleştirilmişti.Roma tarihçilerince yapılan hesaba göre,
buğdayı Roma İmparatorluğu’nda karayolundan 120 kilometre taşımak,
Akdeniz’in bir ucundan diğerine denizden taşımaktan daha pahalıydı. İslam
çağlarında da benzer durum söz konusu olmalı.
Tekstil üretimi aile içinde yapılır, zanaatkarlar evlerinde aileleriyle ya da
küçük atölyelerde çalışırlardı. Üretim öncelikle topluluk, aile ve yerel
gereksinimleri karşılamak için yapılırdı.En başta halı olmak üzere, birkaç ürünün
uluslararası ticareti yapılırdı. Sanayi kuruluşları bazen daha büyük ölçekli
olurdu.Örneğin, Ortaçağ Mısırı’na ait belgelerden bir girişimci tarafından
gündelik ücretle keten işçilerinin tutuldukları anlaşılmaktadır. Mısır sanayinde
önemli bir yeri olan şekerin rafine edilmesinde de benzer uygulamalar vardı.
Devlet, bazen teşvik sağlama, bazen hükümdarların para yatırımları, bazen de
tekeller oluşturma gibi yollarla sanayiye müdahale ederdi.
“Tiraz” büyük bir öneme sahipti.Klasik Arapça’da tiraz, kral tarafından
giyilen ya da giyilmesine izin verilen bir çeşit işlemeli brokar kumaş anlamına
gelmektedir. Onu yalnızca hükümdarlar ve hükümdarın özel olarak
onurlandırmak istediği kişiler giyebilirdi. Tirazın bir tür şeref ve madalya sistemi
özelliği taşıması nedeniyle üretimi ilk yüzyıllarda kıskançlıkla korunan bir
devlet tekeliydi.Tiraz atölyeleri devlete aitti, yöneticileri de devlet memurlarıydı.
Zamanla bu sanayi de yaygınlaştı.Kimi zaman devlet, savaş gemisi ve bazı silah
türlerinin yapımı gibi savaş üretimlerini de denetim altına alırdı.
Devlet fiyatları belirlemek için ekonomik yaşama müdahale ederdi. Bu
müdahale antik çağlara, özellikle de büyük çaplı olarak bunu ilk kez yapan
Roma imparatoru Diocletian'a dek uzanır.Hz. Muhammed’in bir hadisinde
“Fiyatları yalnızca Allah belirler.” (Bu da laissez-faire ekonomisinin açık bir
ifadesidir) denilmesine karşın Müslüman yetkililer, çoğunlukla Ortaçağ
ekonomistlerince “adil bir fiyat” olarak adlandırılan fiyat belirlemesi yapmaya
çalışmışlardır. Ancak bu politikaların neredeyse tamamı başarıya ulaşamamıştır.
Bazı hükümdarların fiyat belirlemesinden de öte, tekelleşme girişimleri
olmuştur. Mısır’da Memlukler’in son döneminde, biber ticaretinden vergi alarak
kazandığı paraları gören hükümetler, bu kadarı yerine tüm kârı elde etmek için
biber ticaretini tüccarlardan almışlardır. Mısır Memluk Sultanı Baybars'ın (1422-
38) devlet tekellerinde aşırılığa gitmesi, transit ticaretinin bozulmasına neden
olmuş ve Portekizliler, Afrika'nın çevresinden dolaşmak zorunda kalmışlardır.
İslami dönemin diğer alanlardakine benzer biçimde, sanayide de
gerçekleştirdiği önemli bir gelişmesi, çeşitli bölgelerin, bir tarafta Doğu Akdeniz
dünyasının eski uygarlıkları ile öteki tarafta İslam çömlekçiliğinde yeni bir
güzelliği keşfeden İran dünyasının gelenek ve tekniklerini büyük bir uyumla bir
araya getirmesidir. Doğu ve Batı Asya, XIII.yy’daki büyük Moğol istilalarıyla
ilk kez tek bir hükümdarın yönetimine girmiş ve Ortadoğu, özellikle de İran,
Uzakdoğu’nun stil ve zevklerine açık duruma gelmiştir.
Değerli madenleri arama ve çıkarma çalışmalarıyla yaygın bir dağıtım ve
değiş tokuş sisteminin gelişmesi teşvik edilmiş,aynı zamanda da kolaylaşmıştır.
Eski Bizans topraklarında altın, eski Sasani topraklarında da gümüş olmak üzere
aynı anda iki ayrı paranın kullanılması, iki madenli bir ekonominin ve bir para
değişim sisteminin gelişmesini sağlamıştır.Büyük yerlerdeki büyük ölçekli
ticaret gereksinimiyle sarraf sınıfı oluşmuştur. Giderek her ticari merkezde görev
alan sarraflar, daha sonraları gelişmiş bir bankacılık sistemi kurmuşlardır.
Kuran'da “Allah almaya ve satmaya izin vermiş, ancak faizi yasaklamıştır.
Faize başvuranlar cehennem ateşinde yanacaklardır...”' denilmektedir (2:275).
Faiz yasağı, Kuran'da açık bir şekilde dile getirildiği gibi hadislerde ve fıkıhta da
vurgulanmıştır ve bir yerde bir tek faiz işleminin otuz üç zina suçundan daha
kötü olduğu yazılmıştır. Faiz yasağı Müslümanlar tarafından daima ciddiye
alınmıştır. Günümüzde de hâla bankacılık ve yatırım konusunda gerçek
müminler sıkıntı çekmektedirler.Pek çok hukukçu ve ilahiyatçıya göre bu yasak,
, yalnızca aşırı faiz değil, her türlü faiz için geçerlidir. Kuralın böyle katı bir
biçimde uygulanması kredinin, böylece de büyük ölçekli ticaretin gelişimini
önleyecekti. Ancak hukukçular ve tüccarlar başka konulardaki gibi bu konuda da
bir yol buldular. Bu yol ile, teknik adıyla “hile-i şeriye” ile yasaları çiğnemeden
kredi,ortaklık,yatırım, hatta bankacılık işlemlerini düzenlediler.
İslamiyetin başlıca yükümlülüklerinden biri Mekke’ye hacca gitmektir ve her
Müslüman’ın en az bir kez gitmesi gereklidir. Bu yolla uzun mesafeli ticaret
gelişmiştir. Her yıl gerçekleşen hac ile İslam dünyasının her bölgesinden çok
sayıda Müslüman’ın bir araya gelerek aynı kutsal yerlerde aynı töreleri yerine
getirmeleri, ortak bir kimliğin yerleşmesi ve sürdürülmesi açısından oldukça
önemlidir.
İslam dünyasında çoğunlukla çok güçlü olan yerel gelenekler olduğu halde,
hemen hemen başlangıçtan itibaren şehirlerin uygarlıklarında, standartlar,
toplumsal adetler ve değerler açısından Ortaçağ Hıristiyan dünyasında benzeri
olmayan bir birlik derecesi vardır. Raşid el-Din, “Frenkler yirmi beş dil konuşur
ve hiçbiri diğerinin dediğini anlamaz.” demektedir.Müslüman dünyasındaki dil
birliğine, yani iki üç dilin, Batı Avrupa’daki Latince gibi yalnızca küçük bir
ruhban sınıfının dili olarak kalmasına değil, pek çok düzeyde yerel dil ve
lehçelerin yerini almasına alışmış olan bir Müslüman açısından bu olağan bir
yorumdur. İslam dünyası, fiziki olduğu kadar eski ve orta çağlarda eşi
görülmeyen kültürel ve toplumsal bir hareketliliğe sahip olmuş ve hem denizde
hem de karada uzun mesafelere kadar giden bir haberleşme ağı oluşturmuştur.
Ancak bu yolların biri korsan, diğeri eşkiya tehdidi ile tehlikeliydi ve her
ikisi de çok ağır ve zahmetliydi. Deniz yolu, kara yolundan biraz daha ucuzdu
ama yine de ikisi de pahalıydı.Tüm bu nedenlerden dolayı, uzaklara yapılan
ticaret, bu bir girişimin tehlikelerini haklı kılacak derecede pahalı ürünlerle
sınırlıydı.
Bu açıdan, modern ticaretin önemli ürünlerinden besin maddeleri, eski
zamanlarda kısıdı bir öneme sahipti. Besin maddeleri çok yer kapladığı ve ucuz
olduğundan, ticareti zahmetine değmezdi. Çok masraflı, az kârlı ve fazla
riskliydi. Tüketim için besin maddesi üretimi neredeyse tamamen yereldi.Az
bulundukları ve pahalı oldukları için kara ve deniz yolu ile nakliyenin risklerine
değen ve uzun mesafeli ticareti yapılan üç mal, köleler, lüks eşya ve önemli
madenlerdi.İthalata dayanmadan yerel olarak besin maddesi üretilebiliyordu.
Ancak demir, altın ve gümüşün ne pahasına olursa olsun ithal edilmeleri
zorunluydu.
Uzun mesafeli ve geniş boyuttaki insan ticareti temelde İslami dönemdeki bir
gelişmeydi ve tarihin acı bir cilvesiyle kaynağı İslami hukukun insancıl
etkisiydi. Köle nüfus, eski imparatorluklarda, hatta Hıristiyanlığın ilk çağlarında
genellikle yerel kaynaklardan sağlanırdı. Borçlu ya da suçlu olanların köle
olması, aileleri tarafından terk edilen çocukların “köle olarak”evlat edinilmeleri
ve kendilerini ya da çocuklarını köle olarak satanlar köle kaynaklarının
sürekliliğini sağlardı. İslami fetihlerle ve İslam yasalarının uygulanmaya
başlamasıyla tüm bunlar son buldu.
İslam hukukçularının biçimlendirdiği ve Müslüman hükümdarların 'çoğunun
kabul ettiği ilkeye göre her insan özgürdü.
Müslüman devletin özgür doğan vatandaşları, Müslüman olsalar da, kabul
edilen diğer iki dinden birine inanıyor olsalar da, silahlı isyan dışındaki bir
suçlan ya da borçlan olduğu için köle olamazlardı. Terk edilmiş olan çocuklar,
köle oldukları ispat edilene dek özgür olurlardı. Anne ve babaları köle olan
çocuklar da köle doğmuş olurlardı ve özgürlükleri verilinceye dek köle
kalırlardı. Özgür insanlar, yalnızca bir cihadda yakalanan kafirler olduklarında
köle yapılabilirlerdi. Bu koşulda kendileri de aileleri de yasal ganimet kabul
edilerek onları ele geçirenlerin malı olurlardı. Köle ailelerden doğan kölelerin
sayısı Ortadoğu'nun giderilemeyen gereksinimlerini karşılamada yetersiz olduğu
için imparatorluk sınırlarına çok uzaklardan getirtilen dinsiz yeni köleler, çok
önemli bir ticaret konusuydu. Bu köleler, özellikle de genç kadın köleler çok
pahalıydı ama ticaret zahmetine değiyorlardı. Saraylarda, zengin evlerinde ve
bazı dini kurumlarda çalışacak hadımlara çok rağbet gösterildiği için genç erkek
köleler hadım edilerek fiyatları artırılıyordu. İslami hukuka göre bedensel zarar
vermek yasak olduğu için bu köleler İslam topraklarına girmeden sınırlarda
hadım ediliyordu.
Köleler çoğunlukla Avrupa, Avrasya bozkırları ve Afrika olmak üzere üç
bölgeden getiriliyordu. Çin, Hindistan ve diğer yerlerden getirilmiş köle kayıtları
olsa da sayılan oldukça azdı. Köleler Ortaçağ’dan modem çağlara dek düzenli
bir biçimde bu üç kaynaktan geliyordu. Kuzey Afrika ve Müslüman İspanya’nın
önemli köle nüfusu, kölenin İngilizce karşılığı olan “slave” sözcüğünün türediği
Doğu ve Orta Avrupa’daki Slavlar’dan oluşuyordu. Ortaçağ’da bunları
genellikle Batı Avrupalı köle tüccarları ve aracıları sağlıyordu. Osmanlılar
Balkanlar’a girdikten sonra, Doğu Avrupa’daki aracıları devreden çıkararak
köleleri kaynağından sağlamaya başladılar.Batı Avrupalı kölelerin daha az ama
önemli bir bölümü de Berberi korsanlar tarafından sağlanıyordu. Berberi
korsanlar 1627 yılında İzlanda’yı basarak Cezayir’deki köle pazarına 242 köle
getirmişlerdi. Bu korsanlar, 20 Haziran l631’de İrlanda’daki Baltimore „ balıkçı
köyüne de baskın yaptılar. Döneme ait Londra’ya gönderilen bir raporda
korsanların eşleri, çocukları ve kadın hizmetçileri ile beraber toplam 107
Baltimore’luyu kaçırdığı belirtilmiştir. Olaya şahit olan Peder Dan adlı bir
Fransız papaz kölelerin limana götürülüşünü şöyle anlatmaktadır-.
9
“Onların Cezayir’de satıldığını görmek çok acıklıydı. Baba çocuğundan,
kadın kocasından ayrılıyordu. Baba bir tarafta satılıyor, kadından da bir daha
hiç göremeyeceği çocuğu çekip almıyordu. “
Aynı dönemde Doğu Avrupa'daki Tatar hükümdarlar da her yıl Polonya,
Ukrayna ve Rusya köylerine baskın yaparak binlerce genç köleyi İstanbul’a
götürüyor ve Osmanlı İmparatorluğu’nun şehirlerinde satıyorlardı.Bu ticaret
XVIII.yy sonuna dek sürmüş ve 1783 yılında Ruslar’ın Kırım’ı ilhak etmeleriyle
sona ermiştir.
Avrasya bozkırlarındaki Türkler, ikinci büyük köle grubuydu. Bu köleler,
İslamiyet’in ilk çağlarından itibaren Karadeniz’in kuzeyinden Çin ve
Moğolistan'a dek uzanan topraklardan yakalanmaya ya da satın alınmaya
başlanmıştı. Ortaçağ’da Doğu İslam dünyasındaki beyaz kölelerin büyük bölümü
bunlardan oluşur ve özellikle askeri hizmetlerde kullanılırlardı. Türk bozkırının
Müslüman olmasının ardından bu kaynak kuruyunca, Kafkasya’da yeni bir
kaynak bulundu. Osmanlı ve Pers topraklarına buradan erkek ve kadın, Çerkez
ve Gürcü köleler getirildi. XIX.yy’ın ilk çeyreğinde Ruslar’ın Kafkasya’yı ele
geçirmesiyle birlikte bu kaynak da kurudu.
Üçüncü ve en uzun süreli köle ticareti Sahra’nın güneyindeki Afrika’dan
getirilen zenci kölelerle yapılmıştır. Roma çağında da zenci kölelere rastlanmıştır
ve Mısır’da antik çağlardan itibaren bulunmuşlardır. Ancak bunlar genellikle
istisna olmuşlardır. Müslüman ordularının Afrika kıtasına girmeleriyle çok
sayıda zenci köle ithali başlamıştır. Köleler üç önemli yoldan gelmekteydi:
Deniz yoluyla Doğu Afrika’dan, Kızıldeniz veya Basra Körfezi’nden
Arabistan’a, İran’a ve daha içerilere; kara yoluyla Sudan’dan Nil Vadisi’nden
Mısır’a; Batı Afrika'dan kuzeye doğru Sahra’dan geçerek Fas’tan Mısır’a dek’
Akdeniz kıyısının tamamına. Bir süre bu ikmal yolu da tropik Afrika’da kurulan
Avrupa sömürge yönetimiyle önlenmiştir. Zenci köleler, sanayide, ticarette,
tarımda ve çoğunlukla da ev işlerinde kullanılıyordu. Zenci köleler,Irak’taki
bataklık kurutma çalışmalarında, madenlerde ve özellikle Nubia ve Sahra’nın tuz
ve altın madenlerinde ve bazı üretim alanlarında kullanılmışsa da, Ortaçağ’ın
İslam ekonomisi, eski dünyadaki gibi temel olarak köle emeğine dayalı değildi.
Çok değerli ve pahalı olan ve az yer tutan lüks malların ticareti de
yapılıyordu. Tekstil, özellikle de ipekli ve brokar en önemli mallardı. İpekli,
Roma’nın son döneminde ve Bizans,Pers ve İslamiyet’in ilk çağlarında, ticari
değeri kadar siyasi önemi de sahipti. İpeklinin ithalatı, sonraları da üretimi
genellikle krallığın tekelindeydi. Zaman zaman Barbar prenslere ipekli kaftanlar
hediye verildiği için ipekli ticareti diplomatik bir önem taşıyordu. Bir süre,
ipeğin doğudan ithal edilmesi, geçtiği yerlerin askeri ve siyasi tarihlerinde
önemli bir yere sahip olmuştur.
Güney Arabistan’dan ve daha doğudan gelen günlük ve başka kokulu
maddeler diğer ticari ürünlerdir. Günlük, Helen-Roma tapınaklarında, sonralan
da Hıristiyan kiliselerinde kullanıldığından çok önemi bir üründü. Bazı modem
tarihçilere göre günlük, bir bakıma eski dünyanın petrol ticaretidir.
İslamiyet’te tapınma ve dua için günlük gerekli olmadığından, bu dinin
yayılmasıyla birlikte günlük, îslami dünyada değerini kaybetti. Günlük
ticaretinin azalmasının ardından, baharat ve özellikle Malabar kıyılarından
getirilen biber en önemli ticaret ürünü oldu. Müslüman topraklarında ve ötesinde
baharat ile biber için önemli bir pazar vardı. Bu ürünlerin ticareti ile uğraşan
tüccarlar çok zengin ve saygın bir topluluk olmuşlardı.
Hafifliklerine karşılık pahalı olan değerli taşlar da avantajlıydı.Benzer
durum, fildişi, değerli ağaçların kerestesi ve Romalılar döneminde sirkler için
çok sayıda ithal edilen hayvanlar için de söz konusuydu.
Ortaçağ’ın doruk noktasında, İslami Ortadoğu’daki ticaret, Avrupa’dakinden
daha zengin, daha ileri, daha düzenli ve daha kapsamlı durumdaydı. Satacak
daha çok ürünleri, satın alacak daha çok paralan ve oldukça gelişmiş bir ticari
ilişki ağlan bulunuyordu. Ancak Ortaçağ’ın sonuna gelinirken roller
değişti.Eskiden sanılanın aksine, Ortadoğu ticareti keşif seyahatleri ve
Portekizliler’in Asya’ya gelmeleriyle sona ermemiştir. Bu ticaretin Vasco de
Gama’nın Hindistan'a gitmesinden yüz yıl sonra bile sürdüğü artık bilinmektedir.
Okyanus ötesi keşifler de,Ortadoğu ticaretinin azalma nedeni değildir. Keşiflerin
ekonomik sonuçlan, Ortadoğu’daki değişikliklerin nedeni değil sonucudur.
Portekiz’in Batı Avrupa’da küçük bir ülkeyken, Doğu'da denizci bir ülke olarak
ticari varlık gösterebilmesi ve bir süre egemenlik kurması ilginçtir. Öte yandan,
Osmanlı Türkiye'si, Memluk Mısın ve Safevi İranı gibi büyük Ortadoğu
devletlerinin Portekiz ile rekabet edecek ekonomik gücü ya da onu alt edecek
deniz gücünü bulamamış olmaları çok daha ilginçtir. Ortadoğu ticaretinin
gerilemesini keşifler hızlandırmış olmalıdır, ama ona neden olmamıştır.
Tarihçiler nedenleri başka yerlerde ’ aramalıdır.
Gerileme yalnızca İslami topraklarla sınırlı olmamıştır. Benzer durum,Bizans
topraklarında ve daha az oranda olmakla üzere Akdeniz Avrupası’nda, özellikle
de büyük ticari devletlerin kuzeybatı Avrupa’nın kalkman ekonomilerinin
gölgesinde kaldığı İtalya da da gözlenebilir. Gerileme yalnızca İslam dininin
davranışlarına ya da Şeriat’a da bağlanamaz çünkü varlıkları daha önce ticaretin
gelişimine engel olmamış, yoklukları da İtalya ve Bizans’ı kurtarmamıştır.
Birtakım maddi nedenler açıkça görülebilir. Avrupadaki rakiplerinin
Amerika’da yeni altın ve gümüş kaynaklan buldukları bir sırada, değerli
metallerin ve madenlerin bitmesi ya da istilacılara kaptırılmasıyla İslam
devletleri maddi sıkıntıya düşmüştür. Doğal felaketler ve veba, İslam
topraklarını olduğu kadar Hıristiyan topraklarını da etkilemesine karşın, İslam
toprakları özellikle Doğu’da Moğolların ve Batı’da Kuzey Afrikayı yerle bir
eden Hilali Bedevilerinin istilaları yüzünden fazlasıyla harap olmuştu.
Uzun vadede, dış etkilerden daha yıkıcı olan şey belki de, ülkedeki siyasi
değişiklikler ve ticaretle ve üretimle ilgisi olmayan askeri aristokrasilerin devlete
egemen olmasıdır. İtalya herhangi bir fetih ya da baskı olmaksızın yalnızca daha
etkili ve aktif ticari yöntemlerle Akdeniz deniz ticaretini ele geçirmişti.Ortadoğu
tarım ve sanayisi şeker ve kahve gibi birkaç ürün hariç, artık ihraç edilebilir bir
ürün fazlalığına sahip değildi. Artık Ortadoğu tüccarları, Avrupa ile Doğu
arasındaki transit ticarete bağlanıyorlardı. Bu yüzden bu ticaretin başka yollara
kaydırılması çok öneli bir darbedir. Öte yandan, Batılı tüccarlar,Batı
Avrupa’daki, mali, ticari ve teknolojik ilerlemeler sayesinde,Ortadoğu
pazarlarında egemen olacakları kaynak ve beceriye sahip oluyorlardı. Osmanlı
İmparatorluğu’nun sağladığı birlik ve istikrar sayesinde de bu pazarlara kolayca
ulaşabiliyorlardı. Karaya Osmanlı orduları, denizlere de Osmanlı donanması
hükmederken pazarları da sessiz ve sakince Avrupalı tüccarlar ele geçiriyorlardı.
10. BÖLÜM
SEÇKİNLER
İslâmî uygarlıkta da tarihte bilinen tüm uygarlıklardaki gibi az ya da çok
ayrıcalıklı bazı sınırlı gruplarla halkın geri kalanı arasında farklar olurdu. Bu
duruma Klasik Arapça’da özel ve genel anlamında “hassa ve amma” adı verilir.
İslamiyette eşitlik ilkesi vardır. Bir müminin başka bir mümine doğum, soy,ırk,
milliyet ve toplumsal duruma göre herhangi bir üstünlüğü olamaz. Diğer kardeş
dinleri gibi klasik İslamiyette de kadın ile erkek, köle ile özgür, kafir ile mümin
arasında temel bir eşitsizlik kabul edilerek daha aşağı olanların statüleri Şeriat’la
belirtilmiştir. İslami hukuk ve doktrin, müminler arasında, kabul edilen bu
yerleşik eşitsizliklerden başka hiçbir ayrımı kabul etmez. Dindarlık ve hayır
işleri, güç, servet ve soyluluktan daha üstündür ve insana onur duyurur.
Öte yandan, uygulamada burada da tüm toplumlarda kaçınılmaz olan,
varlıklarını çocuklarına bırakmak isteyen, güce ve servete hatta öğrenime sahip
şanslı soydan gelen ayrıcalıklı gruplar oluşmuştur. Osmanlılar’a dek bir
aristokrasinin kurulup yerleşebilmesine yetecek kadar uzun süren çok az sayıda
siyasi rejim olmuştur. Ortaçağ’ın İslami rejimlerinin çoğunluğu iç karışıklıklar,
daha çok da dıştan gelen fetihlerle sona ermiştir. Yeni hükümdarlar, destekçileri,
akrabaları ve adamları ile yeni bir güç ve servet aristokrasisi kurmuştur. Her
fetih, fatihleri ile aynı etnik kökenden gelenlere belli bir ayrıcalık sağlamıştır
ama bu ayrıcalık, iki istisna dışında, kısa süreli olmuştur. İstisnalardan biri,
İslami devleti oluşturup bir süre yönetmiş Araplar, diğeri de Ortaçağ sonlarından
modern çağlara dek neredeyse tamamen bir siyasi egemenlik ve askeri
komutanlık tekeli oluşturmuş Türkler’dir. Araplar yerli halkın Araplaşmış
nüfusu ile, Türkler de Osmanlı İmparatorluğu’nu yöneten çok uluslu seçkinler
ile olmak üzere, ikisi de zaman içinde çeşitli yollarla özgün etnik kimliklerini
birleştirmişlerdir.
Doğumda eşitlik ve evlilikte toplumsal statü anlamına gelen “kafaa” ilkesi,
toplumsal sınıflanma da şeriat bilimciler tarafından tartışılan tek konudur. Ancak
bu ilke aristokratik bir ayrıcalığın tanınması değildir. Eşit olmayan evlilikler
yasaklanmaz ve fıkıh uzmanları arasında eşitsizliğin ne olduğuyla ilgili bir ortak
bir görüş yoktur. Bu ilke ile saygın ailelerin, isterlerse uygun olmayan evlilikleri
önleyerek onurlarını korumaları amaçlanmaktadır.Kafaa ilkesi, bir kadının
izinsiz evlenmesini önlemek için babası ya da yasal hamisi tarafından veya
çocuk ya da hamilelik yoksa izinsiz bir evliliği iptal etmek için kullanılır. Bir
kadının toplumsal statüsünden düşük bir evlilik yaparak ailesinin onurunu
kırmasını önlemek için başvurulur. Fıkıhçılar göre kadın zaten alt statüde olduğu
için bir erkek bu tür bir evlilikten toplumsal bir zarar görmeyeceğinden,
kendinden aşağı sınıftaki bir kadınla evlenmesine itiraz edilmezdi.
Fıkıhçılar eşit statünün belirlenmesi ilgili çok farklı görüşler savunurlarKimilerine göre bu kural yalnızca dinle ilgilidir ve dindar bir kadını kendi
isteğine karşın dindar olmayan bir erkekle evlendirilmesinden korumak içindir.
Büyük fakıh Malik ibn Anas, tüm başka açılardan “Müslümanların Allah’ın
vahiylerine göre birbirlerine eşit olduklarını” belirtmiştir.Öte yandan
İslamiyet’ten önceki İran’ın hiyerarşik fikir ve uygulamalarından etkilenmiş
olabilecek diğer bir fakıh ekolüne göre kafaa,karakter ve dindarlık dışındaki
konulara ilişkindir.Soy,meslek,mali statü ve ihtida etmişler ya da azat edilmiş
kölelerin çocukları ve torunları için ailelerinin Müslüman ya da özgür oldukları
tarih bu konulardan bazılarıdır.
Hassa ile amme arasında yalnızca ekonomik bir farklılık yoktu, başka bir
deyişle farklılık sahip olanlarla olmayanların arasındaki fark değildi. Öteki
edebiyatlarda olduğu gibi İslami edebiyatta da yoksul bey ile sonradan görme
zengin kavramı bulunuyordu. Ancak aynı derecede kesin olan, nesiller boyu
süren yoksulluğun hassa üyeliği ile uyumlu olmamasıdır. Aynı şey doğumda,
kökende ve statüdeki farklılık için de geçerlidir.Hassa bir babanın çocuğu olmak,
hassa bir evde büyümüş olmak en azından bir hassa statüsünün varlığını
getiriyordu. Başka yerlerde ve zamanlarda da olduğu üzere toplumsal
farklılıklar, onları oluşturan siyasi ve ekonomik gerçeklerden daha uzun ömürlü
olabilirdi. Asıl güç ve servet yok olduğunda bile, ardında toplumsal üstünlük
duygusu bırakır. Meslek de önem taşıyordu ve Ortaçağ Müslüman yazarları
çeşitli meslekleri ve zanaatları dikkatle sınıflandırarak toplumsal düzendeki
yerlerini belirlerlerdi.
Belirleyici bir öğe sayılabilecek eğitim, Kuran’a ilahi bir statü veren, onun
yazılı olduğu dile ve o dili zarafetle kullananlara saygı gösteren bir toplumda
önem taşıyordu. Önce bir, sonra iki ve sonra da üç dil (Arapça, Farsça ve
Türkçe) Ortadoğu İslamiyeti’nin önemli' bölgelerinin kültürel kimliğini
tanımlıyor ve eğitilmiş sınıflara büyük ölçüde kültürel ve moral birlik
sağlıyordu. “Genel” nüfus pek çok farklı yerel dil ve lehçe ile konuşuyordu.
“Hassa” ise ortak bir edebi dil, bir klasik gelenek ve bunlar aracılığıyla da ortak
adetlere, davranış ve saygı kurallarına sahipti. Daha eski dönemlerde, özellikle
Abbasi Bağdatı’nda ve Fatımi Kahire’sinde seçkinler sınıfına girmek için hakim
olan dinden olmak gerekli değildi; aynı çevrede Hıristiyan ve Musevi şairler,
bilim adamları bulunmaktaydı ve bunlar yalnızca meslektaş değil, aynı zamanda
arkadaş, ortak ve öğretmenlerdi. Ancak yurt içi ve yurt dışında dini mücadeleler
yüzünden davranışlar giderek sertleşmeye başladı ve Müslüman hukukunun
öngördüğü hoşgörüye sahip olmakla birlikte, Müslüman olmayan toplumlar,
gerçek Müslüman toplumundan ayrılarak tecrit edildiler. Ortaçağ sonu ve
modem çağ başlarında genellikle Müslüman olmayan hekimler ve başka
uzmanlar en üst düzeyde yer alırlarken, farklı dinden olanlar arasında toplumsal
ve hatta entelektüel iletişim önemli oranda azaldı.
Eski çağlardan bugüne gelen belgeler neredeyse tamamen hassa’dan
kaldığından, tarihi kayıtların ve bunu temel alarak yazılan modem tarihin
hassa’nın ilgi alanlarını, etkinliklerini ve endişelerini yansıtması olağandır. Bilim
adamları ancak son yıllarda ayrıcalıksız toplum, köylü, esnaf ve şehirli fakirlerin
yaşamlarını incelemeye başlamışlardır. Ortaçağ’dan birtakım ilginç belgeler
kalmıştır ama bu çalışmaya yalnızca ayrıntılı arşiv kayıtlarının bulunduğu
Osmanlı dönemi konu olacaktır.
İslam tarihi araştırmalarında kullanılan kitap, mektup ve başka belgeler gibi
edebi kanıtlar, bürokrasi ve din adamları olmak üzere genellikle başlıca iki
kaynaktan sağlanmaktadır.Bürokrasi kurumu çok eski zamanlardan gelmektedir;
belki de Ortadoğu’dan çıkmış olabilir. Bürokrasi belli pratik gereksinimlere,
özellikle nehir vadisi toplumlarındaki sulama sistemlerinin oluşturulması ve
devam ettirilmesine dayanır. M.Ö. 4000. yılın ikinci yarısında eski Mısır
krallığında firavunlar bataklıkları kurutmuş, sulama kanallarını yaygınlaştırmış,
şehirler kurmuş, Mısır’a gerekli olan kereste ve madenleri getirmek için kara ve
deniz ticareti yapmışlardır. Hükümetin ve yönetimin gelişmesi ve tapınaklar ile
sarayların yapılması için bir muhasebe ve defter sistemi gerekliydi. Bu yeni
gereksinimle yazı, beraberinde de yeni bir bürokrat toplumsal sınıfı oluşmuş ve
kayıt tutma, hesap yapma ve bilgiyi aktarma devrimci olasılıkları ortaya
çıkmıştı. Mısır’da bürokrasi, firavunlar, Helenist hükümdarlar, Romalılar,
Hıristiyan Bizanslılar, Araplar ve onların çeşitli Müslüman halefleri gibi değişik
rejim ve de uygarlıklar boyunca sürmüştü. Bürokratik geleneğin Babil’e kadar
dayandığı Irak ve İran'da da benzeri bir süreç yaşanmıştır. Onların prototipi
görev ve yetenekleri Tevrat’ta kendi adını taşıyan katip Ezra’dır.
Tüm bu bürokrasiler bazı karakteristik öğeler taşımaktadır. Belki de en
önemli ve kalıcı olanı, bu hükümet biçiminin sürekli olması ve yazı ile
yapılmasıdır. Mektup ve hesaplar, yönetimde önemli bir gerekliliktir ve yazı ile
hesap bilgisi çalışanların sahip olması gereken özelliklerdir. Klasik îslami
edebiyatın önemli bir çoğunluğu bürokratlarca, bürokratlar için yazılmıştır ve
kendilerinin mesleki özellikleriyle mesleki endişe ve ilgilerini yansıtmaktadır.
Bu edebiyatta hiyerarşik bir düzen içindeki bir bürokrasi resmedilir. Her memur,
daha üst bir makamdan aldığı yetkiyle bir göreve sahiptir ve görevi tanımlı,
yetkisi sınırlıdır. Sistemde emir komuta zinciri denebilecek bir durum söz
konusudur ve bu durum aynı zamanda terfi merdiveni olarak kullanılır. Herkes
önünde nelerin olduğunu ve istediği terfi için yapması gerekenleri bilin Böyle bir
hiyerarşide denetim ve kontrol bulunur ve bundan da. hesap verme önemli ilkesi
doğar.
Bürokrasinin istihdam ve ödeme yöntemleri belirleyici özelliklerindendir. Bir
bürokrat, bir memurdur. Para geliri mirasla ya da gelir getiren bir varlığa sahip
olmasıyla ya da statüsüyle olmaz. Gelir kaynağı olmadığı gibi, herhangi bir
İhsan da almaz. Bir iş karşılığı ücret alır. Daha iyi örgütlenen, daha başarılı
bürokrasilerde nakit para alır. Hükümdarlar, mali sıkıntı olan dönemlerde ihsan
biçiminde ödeme yapmışlardır ve bu da idari bozulmanın garantili bir yolu
olmuştur.
Bin yıllık süreçte pek çok hükümet, din, kültür, yazı ve dil değişikliklerine
karşın Ortadoğu bürokrasileri şaşırtıcı bir süreklilik göstermişlerdir.
Hıristiyanlığın doğuşu ile İslamiyetin doğuşu arasındaki dönemde, yönetim
sistemi bölgenin doğu yansında Pers, batısında Helenistik’ti. Irak’ın batısında,
önce Roma, sonra da Bizans hakimiyetindeki topraklarda yönetim dili Latince
değil, Yunanca idi. Bunun Helen monarşilerinin uygulamasının devam ettirilmesi
olduğu anlaşılmaktadır.Mısır’daki merkezi yönetimin, bir ölçüde istikrarlı,
sürekli olması ve kuru iklim sayesinde çok sayıda idari belge bugüne kadar
gelebilmiştir.Bunların yardımıyla, tarihçiler başka yerler için olanaksız olan
ayrıntı çokluğu sayesinde Roma, Bizans ve İslami Mısır idari süreçlerini
izleyebilmekte, bürokrasinin nasıl işleyip değiştiğini görebilmektedirler.Suriye
bölgelerinden kalmış bunlarla karşılaştırılabilecek belge olmasa da, eldeki
bulgulardan buralarda da durumun Mısır’dan pek farklı olmadığı
anlaşılmaktadır. O bölgelerde de günlük idari işler, önce Roma, sonra da Bizans
bürokrasisi tarafından Yunanca yürütülmüş, hesaplar ve yazışmalar genellikle
Yunanca yapılmıştır. Yunanlılar’dan çok, Helenleşmiş yerliler memurların
çoğunluğunu oluşturuyordu. İslami fetihler geldiğindeyse, bunların pek çoğu
Hıristiyanlaşmıştı.
Pers İmparatorluğu’ndan benzer bir belge birikiminin kalmamasının nedeni
iklim şartları ve siyasi kesintiler olmuştur. Öte yandan, hem Tevrat hem de
Yunanlı yazarlardan edinilen bilgilere göre, Pers imparatorları zamanında
profesyonel bir bürokrasinin var olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonraki
Müslüman kaynaklan da oldukça ayrıntılı bir mali kayıt sisteminin olduğunu
doğrulamaktadır. Gelecekte işe yarayacağı düşünülerek kayıtların toplanarak
sistemli bir biçimde ciltlenmesi Pers yönetimi döneminde başlamış olabilir.
Roma ve Bizans bürolarında kullanılan papirüs ciltlenmeye elverişli
olmadığından, kitaplar gibi papirüs kayıtlan da çoğunlukla rulo olarak saklanırdı.
Daha dayanaklı olan deri ile parşömen, Hıristiyanlığın ilk dönemlerinde artık
modem bir şekil almaya başlayan kitaplarda kullanılırdı. İslam topraklarında
kağıt kullanılmaya başlandığında, kayıt defterleri genel olarak tutulmaya
başlandı.
VII.yy’da Arap Müslüman fetihlerinden sonraki durum, bürokratik
sürekliliğin belki de en ilginç örneğidir. Pers İmparatorluğu yıkılmış, Bizans’ın
elinden alınan geniş topraklar, yeni bir Arap İslam imparatorluğunun olmuştu.
Ancak Mısır papirüslerindeki bilgilere göre, bu değişikliklere karşın hükümetin
günlük işlerinde bir değişiklik olmamıştı. Mısırlı Hıristiyan memurlar aynı
kurallara göre aynı vergileri toplamışlar, aynı idari belgeleri yazmışlar ve eskisi
gibi eski Mısır Hıristiyan dönemi tarihlerini atmışlardı. Her şey eskisi gibi
kalmış, yalnızca gelirlerin son hedefi değişmişti. Bürokrasideki asıl değişiklik
ancak yüz yıl sonra gerçekleşmiştir. Hem Yunanca hem de Arapça olarak iki
dilde yazılmış papirüsler çok daha sonra ortaya çıkmıştır. Daha sonra da giderek
Arapça belgeler artmış, Yunanca belgeler azalmıştır. VIII.yy’ın sonunda da
Yunanca yok olarak, yalnızca Arapça papirüsler kalmıştır. Irak ile Suriye’de ve
eski Pers yazısıyla dilinin yerini Arapça'nın aldığı Doğu’da da aynı durum
yaşanmıştır.
Bu değişiklik bile, eski bürokratların atılarak yerlerine yenilerinin
getirildiğini göstermemektedir.Araplar’ın gelişinden çok sonra bile, eski
bürokrat aileleri mesleki sırlarım, özellikle de hesap tutma gizli sistemlerini
korumayı sürdürmüşlerdir.Arap tarihi belgelerine göre, muhasebecilerden başka
kimse muhasebe kayıtlarını okuyamadığı ve memurlar dışında kimse yazışmaları
anlayamadığı için fatih olarak gelen Araplar, hükümeti devir almak isteyip
alamamışlardır. Bu yüzden Araplar,imparatorluğun kesin askeri ve siyasi
efendileri oldukları halde, eski memurları yerlerinde bırakmak zorunda
kalmışlardır. İslamiyet döneminin ikinci yüzyılında Arap yöneticilerin
kadrolarına Arapça öğretmeleriyle sonunda imparatorluk eyaletleri arasında bir
ölçüde birlik sağlanmıştır. Ama bu durum bile eski bürokrat ailelerin yerlerinden
atılması anlamına gelmez, yalnızca Arapça öğrendiklerini gösterir. Yeni dille
beraber birçoğunun İslamiyeti benimsemiş olması da kesinlikle herkesin
Müslüman olduğunu göstermez.Mısır’da XIII-XIV.yy'da bile dindar
Müslümanlar Kıptiler’in, yani Hıristiyanlar’ın yönetimde olmalarından ve vergi
toplamalarından yakınmış ve namuslu bir Müslüman’ın vatanında adil bir
olanağı olamadığını dile getirmişlerdir.
Bürokratik geleneğin bu ilginç ısrarı, büyük bürokrat ya da katip ailelerin
varlığının hem nedeni hem de sonucudur. Geleneksel tarihte genellikle halifeler,
sultanlar, askeri komutanlar, eyalet valileri, büyük politik ve askeri kişilerden söz
edilir.Ama tarihçilerin nadiren değindikleri ve ancak belgeler çok ayrıntılı
incelendiğinde görülecek kişilere de en az diğerleri kadar önem vermeleri
gerekmektedir. Bu kişiler, genellikle nesilden nesile ve yüzyıldan yüzyıla
hükümet işlerini yürüten, bürokrasi soyluları ya da aristokrasisi olmalarını
sağlayan hanedanlık geleneği oluşturan daire müdürleri, maliye denetçileri, vergi
salanlar ve toplayanlar gibi kişilerdir.VIII.yy’ın başında bir bürokratın başka
bürokratlara yazmış olduğu bir mektupta, devlet ve toplumun devam
ettirilmesine katkılarını gururla anlatmaktadır:
2
“Allah, sizleri en seçkin yerlerde olacak, erdem, kültür, sağduyu ve bilgi
sahipleri olarak yaratmıştır. Sizin sayenizde halifeliğin düzeni ve işlerinin
doğru yürümesi sağlanmaktadır. Allah ‘m devleti insanlara benimsetmesi ve
ülkenin gelişmesi sizin sayenizde olmaktadır. Hükümdar sizsiz yapamaz ve
sizden başka yetenekti bir kişi bulunamaz.Siz,hükümdarların duyan kulaktan,
gören gözleri, konuşan dilleri ve vuran ellerisiniz.&quot;
Doğal olarak, bürokratların da makam ve güce sahip olan herkes gibi
avantajlarını çocuklarına bırakmak istemeleri eğitim alanında önemli sonuçlara
yol açtı. İslam imparatorluklarında genel bir sınavla memur alma sistemi
kurulmamıştı, matbaa ve barut gibi bu sistem de bir Çin icadıydı ve İslam
dünyasına Batı’dan germişti. Çıraklık yöntemiyle memur olunuyordu. Bir
bürokrat uygun zamanda oğlunu, yeğenini ya da himayesindeki birini makamına
getiriyor, sıradan bir görevle, başlangıçta herhangi bir ücret almadan işe
başlıyordu. Sonra o kişi yavaş yavaş merdivenleri çıkıyordu. Bu uygulama
modem çağlara kadar sürmüş ve bölgede memurluğa aday gösterme, atama ve
önerme gücü önemli bir silah olmuştur.
Bürokraside de başka etkinlik biçimlerinde olduğu gibi koruma ve hamilik
yeterli olmuyordu. Çırağın bir eğitim düzeyine ve özel uzmanlıklara sahip
olması gerekiyordu. Bu nedenle toplumda bürokrat ve eğitimli kişiler arasında
önemli bir bağ bulunuyordu.Ortaçağ Hıristiyan Avrupası’ndaki kadar sık bir bağ
olmasa da, önemsiz değildi ve ortaçağlar boyunca artmaya devam etti.
Ortaçağ’da İslam dünyasında iki farklı ve okumuş sınıfla beraber iki farklı
öğrenim ve edebiyat türü ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri olan “adab” tarih,
edebiyat, şiir ve kültürlü bir kişinin bilip takdir etmesi gereken çeşitli eserlerden
oluşurdu. Diğeri ise bilgi anlamına gelen “ilm” idi. Kuran ve yorumu,
Peygamberin hadisleri, Peygamberin ve kendisinden öncekilerle sahabının hayatı
ve bunlardan doğan ilahiyat ve hukuk kardeş bilimleri gibi dini bilimlerden
oluşuyordu ve ulema sınıfının egemenlik alanıydı.
Zamanla Bizans ve Pers yönetimleri değiştirilerek, uyarlanarak ve
hazmedilerek Araplaştırılmış ve İslamlaştırılmıştır. Bozkırdan gelen istilalarla,
önce Türkler’in, daha sonra Moğollar’ın Ortadoğu İslam dünyasına hakim
olmaları, sonra da İslam dünyasının Şiiler ile Sünniler, Fatımiler ile Abbasiler ve
bu grupların içinde radikaller ile ılımlılar arasındaki dini
çatışmalarla parçalanması sonucunda yeni bir dönem başladı. Yeni dönemde
bürokratların eğitimi ve genel görüşlerinde dikkatte değer bir değişiklik
meydana gelmiştir. İslamiyetin ve özellikle de İslam hukukunun ve
uygulamasının, bürokratların yetişmesinde ve eğitimindeki önemi daha çok
artmıştır. Zamanla bürokratlar ulema sınıf tarafından sağlanan dini eğitimin
ürünleri haline gelmişlerdir.
Katip olarak bilinen bürokratlar, İslam toplumu içinde güçlü, ukala ve
kalabalık bir grup olarak bulunuyorlardı. Katipler, “darraa” adında bir tür kaftan
olan özel giysiler giyerlerdi ve sultanın ya da halifenin altında yönetimin başı
olan kendi vezirleri olurdu. Hükümet askerileşmeden önce, makamı ötekilerden
üstün olan bu vezirin makamının simgesi olan mürekkep hokkası törenlerde
kendisinden önce gelirdi.
İslamiyet’te bir ruhban sınıfın bulunmadığı sıkça belirtilir ve teolojik açıdan
da doğrudur. İslamiyet’te yalnızca kutsanmış bir din adamı tarafından
gerçekleştirilebilecek özel törenler yoktur. Gerekli bilgisi olan herkes imam
olabilir, camide vaaz verebilir ya da evlilik ve cenazelerde görev yapabilir.
İlkesel anlamda Allah ile inanana aracılık edecek bir ruhban sınıf bulunmaz ve
din adamları hiyerarşisi de yoktur. Yaşamlarını dini amaçlara harcayan kişilerin
de geçimlerini zanaat, ticaret gibi onurlu mesleklerle başka bir yoldan
sağlamaları beklenir. Bu açıdan Hıristiyanlık’tan tümüyle farklı olan
Müslümanlık, Tapınağın yıkılması ye ruhban sınıfın dağıtılmasıyla yeni bir
ruhban sınıfı kabul etmeyerek hahamları yalnızca hukukçu ve öğretmen olarak
kabul eden Museviliğe yakındı. Tahminen III.yy’da derlenmiş bir eserde Tevrat’ı
öğrenip öğretenler “Onu parlayacak bir taç veya kazacak bir kazma yapmayın.”
şeklinde uyarılmıştır.Müslüman yazılarında da bu türde uyarılar yer almaktadır.
Ne var ki gerçek farklıydı, hahamlar da ulema da giderek amatör statülerini
yitirdiler. Zamanla hukukun yaygınlaşması ve karmaşık bir duruma gelmesi, onu
yönetecek ve ona göre hüküm verecek tam zamanlı çalışacak uzmanları
gerektirdi.Bunun için Müslümanlar da, Müsaviler de bir sistem kurdular; belirli
bir eğitim alan bir öğrenciye öğretmen ya da öğretmenleri tarafından onun dini
bilimlerde uzman olduğunu belirten bir belge verilmeye başlandı. Din
bilimcilerinin ve din öğrencilerinin maddi gereksinimlerini karşılayacak bir
sistemin kurulması gerekti. İslamiyet’te ruhban sınıfı olmamasına karşın, ruhban
sınıfı olarak adlandırılması yanlış olmayacak profesyonel ve akademik açıdan
nitelikli din adamları ortaya çıktı. Onlara özel kıyafetlerinin en önemli öğesi
sarıklarıydı. Sarık onların simgesi ve ayrıcalıkları haline geldi ve böyle de sürdü.
Ulema, bir köydeki sıradan bir görevliden ya da mahalle camisinin
imamından, müftü ve kadı gibi önemli hukuk adamlarına kadar gidiyordu. İlke
olarak İslamiyet’te Allah tarafından vahiy yoluyla gönderilmiş olan tek bir yasa
olduğundan, hukuk, dini bilim olarak kabul ediliyor ve uygulayıcıları da ulema
arasında bulunuyordu. Aralarında Şeriat’ı uygulamaları için hükümdarın atamış
olduğu kadılar, yasanın tartışılan bir noktasında görüşüne başvurulan müftüler ve
devlet tarafından atanan ve görevi, Kuran’ın bütün Müslümanlara emri olan
“iyilik yapmak ve kötülükten kaçınmak” ilkesiyle tanımlanan ticaret ve ahlak
müfettişleri yer alıyordu.XIX.yy’a dek avukatlık Müslüman hukukunda
bilinmeyen meslekti;
İslamiyetin eski dönemlerinde ulema ile devlet ilişkisi uzak ve bazen de
karşılıklı şüphelerle doluydu. Devlet, gerçek dindarlara göre, iyi insanların asla
karışmamaları gereken bir kötülüktü. Gelirini zorla elde eden devlet için
çalışmak aşağılayıcı ve bir bakıma da günah olarak görüldüğü için devletten
ücret alanlar bu günahı paylaşırdı. Dindar ve okumuş kişilere ait biyografilerde,
o kişinin devletin teklif ettiği bir görevi kabul etmediğinin yazılmasına çok sık
rastlanırdı. Teklif o kişinin ününü, kabul etmemesi de dürüstlüğünü gösterirdi.
Kadıyı devlet atardı. (İslam folklorunda kadı alay konusu olmuştur.)
Müftü bağımsızdı ve daha çok saygı görürdü. Müftüye görevi, daha önceki
müftülerin ortak görüşleriyle verilirdi ve gelirini aldığı ücretlerden ya da dini
vakıflardan elde ederdi. Ulema ve kurumlan büyük oranda dini vakıflara
dayanırdı.
Ulema ve devlet arasındaki resmi olmayan ve yazıya geçmeyen güçler
ayrılığında, Şeriat ile ilgili her konuda ulemanın ayrıcalıklı yetkisi devlet
tarafından kabul edilirdi. Devlete uzak durmalarına karşın, devletin bu kabulü
ulemaya, özellikle de kamu görevlerinde olmayanlara önemli ölçüde otorite
sağlardı. Şeriat, İslamiyet’te pek çok kişisel ve toplumsal ilişkiyi düzenlediği
için Şeriat’ın yetkili yorumcuları toplumda geniş ve üstün bir rol kazanırlardı.
Halk rehberlik, evlilik, boşanma ve miras gibi pek çok konuda onlara güvenirdi.
Devlet ve din adamlarının bu ilişkisi, daha doğru bir deyişle bu ilişki
eksikliği uygulamada önemli sorunlara yol açmıştır. Ulemanın oluşturduğu kendi
siyasal haklar ve görevler doktrini, imparatorluk yöneticileri tarafından
genellikle siyasi olarak uygulanamaz bulunmuştur. Hükümdarlar sık sık
ulemanın desteğine ihtiyaç duymuşlardır ve kimi zaman bu desteğe
karşılık kendilerinden kutsanmış ve efsaneleşmiş bir geçmişe dayanan ideal bir
sistem uygulamaları beklenmiştir. Sünni ulema için bu dört halife ile Emevi
halifesi II.Ömer’in, Şii ulema içinse yalnızca Hz. Muhammed’in ve halife Hz.
Ali’nin uygulamalarıydı.
Ulema hiçbir zaman tam olarak siyasi yaşamdan çekilmemiştir ancak
zamanla iki taraf arasında bir barış sağlanmıştır. Hükümdarlar tarafından Şeriat
ilke olarak kabul edilmiş, özellikle töresel ve toplumsal ahlakla ilgili
hükümlerini açıkça çiğnenmemiş ve bazen de ulemanın görüşlerine başvurulmuş
ve onlara yetkili makamlar verilmiştir. Diğer taraftan ulema da kamu
otoriteleriyle çok yakın ilişkilerden kaçınmaya özen göstermiştir. Aralarından bir
makam kabul eden olursa da, bunu isteksiz kabul etmiş ve daha dindar olanlar
ona şüpheyle bakmışlardır.
Bu ilişki, ulemayı iki gruba bölmüştü. Gruplardan biri aşırı dindardı; gerek
meslektaşları gerek halk onları gerçeğin yozlaşmayacak namuslu bekçileri kabul
ediyorlardı. Diğer gruptakiler gerçekçi ve itaatkardı. Bu grupta kamu görevi
kabul eden ve böylece ahlaki otoritelerinin çoğundan fedakarlık edenler yer
alıyordu. Ulemanın aşırı dindar ve vicdan sahibi olanlarının devlet hizmetinden
kaçınmaları devlet ve din üzerinde zararlı etkilere neden olmuştur. Popüler
sempati-devlet hizmetine girmeyenlerden yanaydı ve dini edebiyatta yer alan
görüşlerin çoğunluğu kamu hizmetinin boykotu lehinde olmuştur.
XII-XIII.yy önemli değişikliklere sahne olmuştur. Bu dönemde, İslam dini ve
toplumunun varlığına karşı tehditlerle büyük dini mücadeleler verilmiştir.
İslamiyet içteki ve dıştaki düşmanlarının saldırısına uğruyordu. Bu tehlikelerden
önce saflar sıklaşmış, Müslüman toplumundan önceden ayrılmış ve muhalif
öğeler bir araya gelmişlerdir. Devletin sivil ve askeri görevlileri gittikçe dinle
daha fazla ilgilenmeye başlamışlar ve dini sınıfların devlet düşmanlığı azalmıştır.
Müslüman yüksek eğitiminin ana merkezi durumundaki medreselerin,
hükümet, din ve buralardaki görevlilerin bir araya gelmelerinde önemli bir rolü
olmuştur. Başlangıçta ilk ye orta dereceli eğitim, camilerde ya da camilere
bağımlı yapılmıştı. IX-X.yy’da camilere bağlı dini bilimlerin yüksek eğitim
programları bulunuyordu. Bu merkezleri hükümdarlar ve şahıslar vakfetmişti.
Kimi büyük merkezlerde öğrenciler ile araştırmacılar için kütüphaneler vardı;
aynca da kimya, matematik, tıp,müzik ve felsefe gibi din dışı alanlarda kitaplara
yer verilen yarı resmi kütüphaneler bulunuyordu.Abbasi halifesi el Mamun
tarafından, IX.yy başında ilk yüksek eğitim akademilerinden biri olan
Bağdat’taki ünlü “bilgelik evi” açılmıştı. Bu akademinin kuruluşunda büyük
olasılıkla, Bizanslıların dini baskılarından kaçıp Sasaniler’e sığınan Nasturi
Hıristiyanlan’nın, İran’da Helenistik bilim, özellikle de tıp merkezi olan
Gondeşapur akademisi örnek alınmıştı.
Medresenin klasik biçimiyle ortaya çıkışı XI.yy’da olmuştur. Medrese bazen
bir camiye bağlı olur, bazen de öğrenci ve öğretmenlere kolaylık olması
açısından kendi içinde mescidi bulunan bağımsız bir yer olurdu. Medrese
sonraları programı ve müfredatı, ücretli ve sürekli öğretmen kadrosu, öğrencilere
destek fon ve kolaylıklarıyla örgütlü bir kolej halini almıştır.Medreseler tıpkı
Ortaçağ Avrupası’ndaki katedral okulları gibi temel din ve hukuk öğretimi
veriyorlardı ve bu ikisi de İslamiyet’te aynı bütünün parçalarıydı. Ancak ileride
onlar da Batı’daki kolej ve üniversiteler gibi öğrenim almış sınıfın oluşması
sürecinde önemli bir rol üstleneceklerdi.
Devlet memurları yeni ve daha derin bir dini dürüstlük sergilemeye başlamış,
profesyonel din adamları da devlette hizmet almak-konusunda daha istekli hale
gelmişlerdi. Osmanlı İmparatorluğu’nda İslam din adamları, hiç şüphesiz
fethettikleri ülkelerde gördükleri Hıristiyan dini örgütlerinden esinlenerek,
hükümet sisteminin bir parçası halini almışlardır. Müftüler ile kadılar, devletin
atayıp ve kendilerine bir yetki alanı verdiği memurlardı. Din adamları, bu
noktada askeriye ve bürokrasinin yanı sıra imparatorluk hükümetinin üçüncü
kolu durumundalardı ve başta şeyhülislamın yer aldığı kendi hiyerarşileri
bulunuyordu.
Ulemanın devlete yaklaşması kaçınılmaz olarak halktan uzaklaşmasına yol
açıyordu. Bu durum da daha önce sahip oldukları etkinliği büyük ölçüde
kaybetmelerine neden olmuştur. Sıradan Müslümanlar için ulemanın yerine çok
daha farklı bir dindarlığın temsilcileri olan Sofiler geçti. Ortaçağ sonlarında
sofiler, her birinin kendi mistik yolu olan tarikatlar halinde örgütlenmişlerdi.
&quot;Derviş” olarak da bilinen tarikat liderleri ve üyeleri konvansiyonel İslamiyet’in
birçok eksikliği gideriyorlardı. Derviş törenleri ile toplantıları manevi bir
beslenme kaynağı ve bazen de insani gereksinimler için mücadelede yardım
ve dayanışma sağlıyordu.
Ortaçağ Müslüman yazarları, büyük olasılıkla toplumu yönetenleri
kastederek, genellikle toplumu iki ana gruba ayırırlar: Askerlerden oluşan ehli
kılıç ve bürokrat ile dini sınıfları içeren ehli kalem. Öte yandan edebi
becerileriyle ya da entelektüel yaşayan ama her iki grupta da yer almayan kişiler
de vardır. Örneğin biyografik ve tarihi literatürde, hükümdarın tıbbi
danışmanlığını yapmış, İslam dünyasının her yerindeki hastanelerde çalışmış ya
da araştırmaları ve kitaplarıyla ön sıralara çıkmış kişiler de vardır. Ortaçağ İslam
tıbbı aslında Helenistik kaynaklara dayanmaktadır ancak Müslümanların
katkıları da oldukça önemli olmuştur. Ortaçağ’da İslam dünyasının tıbbi bilgisi
ve uygulama düzeyi Avrupa’ya kıyasla çok üstündü.
Ne var ki modem çağların başında tıpta epeyce gerideydiler. Avrupa, tıp
kitaplarından yalnızca birkaçı çevrilmişti. Çoğunluğu Musevi olan bazı Avrupalı
mülteciler,XV-XVI yy’da hekimlik yapmak için İslam topraklarına
gitmişlerdir.XVII-XVIII. yy’da Osmanlı Hıristiyanlarından tıp eğitimi almak
için Avrupa’ya gidip daha sonra memleketlerine dönerek hekimlik yapanlar
olmuştur. Kimi reformcu hükümdarlar tarafından Avrupa tıp okullarına öğrenci
gönderilmesi ve ülkelerinde tıp okulları açılarak yabancı öğretmen
getirilmesiyle, tıbbın ortaçağlardan beri çok az değişen eski Helenist-İslam
geleneğinden kurtarılmasına ancak XIX. yy’da başlanabilmiştir..
Ehli kalemden, daha doğru bir deyişle “ehli sözden” olan önemli bir başka
grup da şairlerden oluşuyordu. En küçük hükümdarların dahi kendisiyle ilgili
övgülerin kolaylıkla ezberlenip dilden dile yayılmasını sağlayacak en az bir
şairleri olurdu. Daha büyük hükümdarlarınsa bir tür propaganda bakanlığı olarak
kullandıkları bir şair orduları olurdu. Bu övgücü şairler, özel zengin kişiler için
de çalışırlar, düğünleri, doğumları ve başka olaylan kutlarlardı. Şair ve şiir, kitle
medyasının olmadığı bu çağda, haberlerin yayılması ve olumlu imaj
oluşturulması için ciddi bir görevi yaparlardı.
Hükümdarın günlük imajım şairler yerleştirir, geleceğe yansıyacak imajını da
tarihçiler üstlenirdi. Ortaçağlarda çoğu bürokratik ya da ilmiyye sınıfından olan
tarihçiler, şairlerin tersine ne yazar ne de serbest saray hizmetlileriydi. Belki de
halifeler döneminde sahip oldukları bağımsızlıktan ve ifade özgürlükleri bu
yüzdendi. Sonraları Osmanlı İmparatorluğu’nda hükümdarlar saray şairleri gibi
saray tarihçileri atamaya başladılar ve böylece İmparatorluk Tarihçisi makamı
oluşturuldu. Sultan tarafından bu makama atanan kişinin temel görevi
seleflerinin imparatorluğun tarihini yazmaya devam etmekti. Varlığı yüzyıllar
boyu süren bu makam, Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarına-dek korunarak
sonuncu imparatorluk tarihçisi Osmanlı Tarih Cemiyetinin ilk başkanı olmuştur.
Ressamlar ve hattatlar, astrologlar ve gök bilimciler, mühendisler ve
mimarlar gibi başka meslekler de vardı ama bu mesleklerin çoğu son yıllarda
onları istihdam eden kuruma bir şekilde bağlanmışlardı. Mühendislik ve
mimarlık, Osmanlı zamanında neredeyse tamamen askeriyeye aitti.
Ortadoğu’daki hükümdarların da, dünyada başka yerlerde olduğu gibi, bazen
istilacıları kovmak ama daima ülkede düzeni korumak ve devlet otoritesini
savunmak için bir orduları vardı.
Roma İmparatorluğu’nda polis görevleri ve savunma yerel yedek güçlerce
desteklenen Roma lejyonlarıyla sağlanırdı. Lejyoner sayısı oldukça azdı ve
imparatorluk barış zamanında İran sınırına en yakın Suriye’de dört lejyondan
fazla bulundurmamasına karşın Avrupa’da Alman sınırlarında sekiz lejyon
bulundururdu. Bu lejyonların sayıları savaş döneminde
fazlalaştırılır,gerektiğinde lejyonlar kaydırılır ya da takviye güçlerle
desteklenirlerdi. 58-66 yıllarındaki Ermeni savaşları ve 66-70 yıllarındaki
Musevi isyanı çok önemli değişikliklere neden olmuştu. 10.lejyon olan
Fretensis’in kuzey Suriye’den Kudüs’e kaydırılması ve bu birliğin yeni kurulan
Roma Yahuda eyaletinin sürekli garnizonu olması bunlardan en önemlisiydi.
Yalnızca Roma vatandaşları lejyonlara almıyordu ancak zamanla
vatandaşlığın eyaletlere de verilmesiyle oralardan da asker alınabiliyordu. Var
olan kaynaklardan, İmparatorluğun her yerinde olduğu gibi, Küçük Asya ve
Levant’tan toplanan askerlerin, doğdukları yerde olmamak şartıyla bölgede
görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Takviye birlikler, lejyonerlere özellikle polislik
konusunda yardım edebilirdi ve bazıları Roma’ya bağımlı hükümdarların bir
ölçüde Romalılaştırılmış askerleriydi. Alae Dromedariorum (deve süvarileri) ya
da süvari okçular gibi özel birlikler Romalılar’dan meydana gelirdi. Çöl
bölgelerinden olan Araplar, bu birliklerde hizmet ederek, İslami fetihler sırasında
çok işlerine yarayacak askeri beceri ve yöntem deneyimine sahip olmuşlardı.
Polislik işleri genellikle bir yedek birliğe verilirdi. Halifelik ve sonraki İslami
rejimlerin döneminde polis birliklerine verilen Arapça “şuna” adı bugüne dek
gelmiştir.
Pers İmparatorluğunun askeri gücü oldukça büyüktü ve Roma’ya ciddi bir
rakipti. Romalı düşmanları, feodal beylerce sağlanan köylü erleri çok ciddiye
almazlardı ama süvari paralı askerler ve savaşçı sınır halklarından oluşan yedek
birlikler epeyce ciddi konuydu. Ordunun temelini soylular oluştururdu ve
mızrakla, okla silahlı Pers zırhlı süvarileri dönemin en önemli askeri gücüydü.
Parthlar’ın ünlü okçu süvarileri ve vur kaç taktikleri Roma’da tanınır ve
korkulurdu. Atlı mızrakçının vuruş gücünü arttıran ve bir ölçüde onu Ortaçağ
başları savaşların tankı yapan üzengi, Pers ordularındaki diğer bir önemli
yenilikti.
Pers İmparatorluğunda, I. Husrev’in (531-579) hükümdarlığı sırasında,
özellikle askeri alanda olmak üzere önemli değişiklikler olmuştu. Ordu daha az
feodal, daha fazla profesyonel hale gelmişti. Askerler ücret ve teçhizat parası
alıyorlar, uzun süreli sıkı bir eğitimden geçiyorlar, çok disiplinli bir biçimde
yetişiyorlardı. Tek başkomutan yerine, Savunma Nazın, Başkomutan ve
gerektiğinde barış elçisi olan Eranspahbadh yönetimindeki orduda, artık
generaller, valiler ve subaylar hiyerarşisi bulunuyordu. Husrev’in orduları,
ülkedeki iç savaşa son verilmesi, sınır bölgelerinin yatıştırılması, Habeşlerin
Yemen’den atılması, Hun tehdidinin sona erdirilmesi ve Bizans’a karşı savaşta
Suriye’nin işgal edilip Antakya'nın yağmalanması gibi birtakım başarılar
kazandılar ama Pers orduları Müslüman Araplar’ın karşısında tutunamadılar.
İslamiyetten önceki Arabistan’da yetişkin erkekler topluluğu dışında
profesyonel sürekli bir ordu, tıpkı onunla ilişkilendirilen monarşi düşüncesi gibi
itici ve uzaktı. Kuzey sınır bölgelerindeki küçük beylerin halkları zaman zaman
Pers ya da Bizans takviye birliklerinde çalışırlardı. Güneyin daha sakin gelişmiş
devletlerinde bir tür profesyonel orduların varlığı olasıdır ama orta ve kuzey
Arabistan'ın büyük bölümünde ordu savaş ya da için seferber edilmiş silahlı
kabile halkı anlamına geliyordu.
İslam tarihinin çok daha eski zamanlarında başka bir durum dikkat çeker.
Ayrı kökenlerden ve çoğu zaman daha önce çatışan bağlılıklardan gelen kişilerin
oluşturduğu bir dini-siya-si toplumun reisleri olan Hz. Muhammed ve halefleri,
bir kabileden daha fazla bir şeye hükmetmişlerdir. Önce putperest Kureyşliler
ile, daha sonra da Hz. Muhammed’in ölümünden sonraki fetih savaşlarıyla
sürekli.savaş halindeydiler. Uzun süre devam eden ve çok geniş bölgelere
yayılan fetih savaşları sonunda kaçınılmaz olarak uzmanlaşma ve profesyonellik
sağlamıştır. Arap kaynaklarından savaşanlar ile savaşmayanlar ve savaşanlar
arasında uzun dönem uzmanlar ile kısa dönem askerler arasında orta ve kuzey
Arabistan’da o zamana dek rastlanmayan bir farklılığın olduğu anlaşılmaktadır.
Sonralan İslam hukukçularının formüle ettiği bir ilkeye göre cihad görevi
savunma yapmak için sağlıklı Müslüman erkeklerin tamamına,
saldırı durumundaysa toplumumun tamamına düşer. Fetihler sırasında her
kabileden, savaşabilecek erkeklerinden çoğunu vermesi istenir ve genellikle de
kota gönüllülerle dolardı.
Henüz Müslüman ordularının uzun süreli çekirdeğini oluşturanlar dahi tam
zamanlı çalışan profesyonel askerler değillerdi; savaşmadıkları zaman başka
işlerle uğraşırlardı. Birkaç istisna hariç ailelerinden uzakta kışlalarda
yaşamazlardı ama ana işleri, geçim kaynaklan savaştı ve geçimlerini fetih
savaşlarında kazandıkları ganimetle sağlarlardı.
Arap orduları, Emevi halifeler zamanında imparatorluğun metropoliten
eyaleti Suriye’nin dışında, sonraları garnizon şehirleri olan kamplarda yaşarlardı.
Bu garnizon şehirleri arasında Irak’ta Basra ve Kufa, Mısır’da Fustat, Tunus’da
Kayrevan ve İran’da Kum yer alıyordu. Arap askerler Suriye’de bir ordu
birliğinin olduğu askeri bölgelere, kuzeyden güneye Hums, Şam,Ürdün ve
Filistin’e yerleşmişlerdi. Bu bölgeler, eski Bizans toprak bölünmesi temeli
üzerine kurulmuşlardı. Suriye Arap birlikleri hem Bizans sınırlarına düzenlenen
mevsimlik seferlerde hem de Konstantinopolis’e düzenlenen büyük seferlerde
kullanılırdı. Giderek yüksek deneyimleri, ustalıkları ve daha düzenli ücret
almalarıyla, Emeviye halifelerinin Suriye temelli sürekli orduları niteliğini
kazanmışlardı.Irak ve Mısır’da yerleşmiş olan Arap askeriyesinde bunlarla
karşılaştırılabilecek bir örgüt bulunmuyordu.Onlar aşiret milisleri statüsünde ve
askerliğe karşı aşiretten süregelen bir hoşnutsuzluğa sahiptiler.
Abbasiler, iktidara yükseldikleri ve uzun bir süre askeri destek sağladıkları
Horasan’dan getirdiklerini sürekli Suriye ordusunun yerine yerleştirmeleri
dışında aynı sisteme devam ettiler.
Bu önemli bir değişikliğe neden olmuştu. İlk zamanlarda Halife ordularının
neredeyse tamamını Araplar oluşturuyordu, Mısır’ın ya da Suriye’nin yerli
halkım askere alma uygulaması yoktu. Bu halklar Roma ve Bizans hakimiyetinin
sürdüğü uzun yüzyıllar boyunca askerlik yetenek ve isteklerini yitirmişlerdi.
Durum İmparatorluğun doğusundaki eski İran eyaletlerinde daha başkaydı. Batılı
komşuları gibi İranlılar yalnızca yeni bir imparatorun hakimiyetine
girmemişlerdi. Kısa süre öncesine kadar bir imparatorluk geçmişleri ve
kendilerine has bir askeri gelenekleri vardı. Müslümanlığı kabul ettikten sonra,
İslami ordu ve hükümette önemli bir yere sahip olmaya hakları olduğunu
düşünüyorlardı. Ufak tefek farklarla benzer bir durum, artık Arap yönetiminde
olan Kuzey Afrika’daki eski Roma eyaletlerinin Berberi halkı için de söz
konusuydu.
Aşiretlere bağlı Arap olmayan mühtediler, aşiretlerin Arap savaşçı reisleri
tarafından askere alınmaya başlandı. Alt düzeylerde kullanılıyor ve daha az ücret
alıyorlardı. Bu askerlerin özellikle sınır boylarında önemli rolleri oldu.
İspanya’yı fetheden Müslüman Arap ordularının büyük bir bölümü Kuzey
Afrika Berberilerinden oluşuyordu. Orta Asya ve Kuzey İran halkları daha ihtida
etmemiş imparatorluk sınırları dışındaki akrabalarına yeni dini yaymaya çok
çaba harcadılar.
Bu askerler, alınan ilk büyük zaferlerde bile imparatorluk ordusunun asli
üyeleri değillerdi. Geri hizmetlerde ve sınır boylarında görevliydiler ve
başkentten uzak tutuluyorlardı. Irak’a Abbasi Horasanı güçlerinin gelmesiyle
önemli bir değişiklik oldu. Nesiller boyunca Horasan’da yaşayan Horasaniler,
ilke olarak Arap’lardı. İranlı kadınlarla evlenip İran göreneklerine sahip
olmuşlardı. Kısa süre sonra, doğu İran’dan gerçek İranlılar da onlara katılmaya
başladılar.
Abbasiler listelerde adları olan Araplar’a otomatik ödenen askeri aylıkları
zamanla kaldırdılar.X.yy’dan itibaren orduya gerçekten hizmet edenlere aylık
verilmeye devam edildi. Aylık alarak tam zamanlı çalışan profesyoneller ve tek
bir kampanyaya katılarak ganimetten pay alan gönüllüler olmak üzere iki tür
asker vardı.
Aradan yüz yıl bile geçmeden, Emevi seleflerinin sürekli Suriye ordusundan
daha fazla dayanamayan Abbasi halifelerinin Horasani muhafızları, yerlerini
başka bir esasa göre toplanan ve İslam devletlerinin bin yıl süresince askeri ve
siyasi geleceğini şekillendirecek yeni bir orduya bıraktılar.
Yedek birlikler olarak kullanılan barbarlar da, silahlı köleler de yeni değildi.
Eski Atina bir süre şehrin malı olan İskitli silahlı kölelerce korunmuştu. .
Roma'nın ileri gelenlerinden bazıları barbar kökenli köle muhafızlarını
silahlandırmışlardı. Müslüman hükümdarlar, onlardan önce Romalılar’ın,
Persler’in ve Çinlilerin yaptıkları ve Batılı imparatorlukların yüzyıllar sonra
yapacaklarını yaparak İmparatorluk sınırlan dışındaki “savaşçı ırklar” arasından
da asker toplamışlardı. Ancak İslam devletlerinin askeri tarihi, kölelerden
oluşan, başlarında köle generaller olan, sonunda da köle krallar ve hanedanlar
için hizmet edecek bir orduyla yeni ve özel bir duruma sahne olmuştur.
İngiliz Paul Rycaut,XVII.yy ortalarında yaptığı Türkiye ziyaretinde sistemin
mantığını şöyle ifade etmiştir:
3
“Türkler kendi cinslerinden, kendilerinin yetiştirdiği ve eğittiği insanların
kendilerine hizmet etmelerini severler.Onları kendi erdem ve bilgelikleriyle
erişkin olana dek yetiştirip beslerler. Onları kıskanmadan yetiştirip tehlikesizce
de yok edebilirler.İmparatorluğun yüksek makamlarına çıkarılacak gençleri ya
savaşlarda elde ederler ya da uzak ülkeler hediye gönderirler. Bu politika çok
açıktır ki, bu gençler farklı gelenek ve göreneklere göre yetişmiş anne ve
babalarından nefret edecekler; uzaklardan gelmeleri nedeniyle hiçbir
tanıdıkları olmayacak; devlet okullarına girdikten sonra kendisine sadık
olmak zorunda yetiştirildikleri efendileri dışında hiçbir akrabaları,çıkar ilişkisi
içinde bulundukları hiç kimse olmayacaktır. ”
Bu sistemin kurulma nedeninin, her otokrat hükümdarın önemli bir
sorunu olan devlet içinde kendi gücünü engellemeyecek güvenilir askeri ve
sivil memur bulmayı sağlamak olduğu anlaşılmaktadır. Bu sonra, başka
yerlerde, başka yüzyıllarda, başka hükümdarlar tarafından farklı şekillerde
çözülmüştür.İlk zamanlardan başlayarak Müslüman hükümdarlarca
bulunan çözüm, yabancı kökenli çocukları devşirme olarak alıp, onları
yetiştikleri kurumdan başkasına sadakat ve bağlılık duymayacakları uzun
süreli profesyonel askerler yapmak olmuştur. Bu kişiler uzaktaki eyaletlerden
ya da sınırların dışından getirilen yabancılar oldukları için yerel halk ya da
tebaa ile herhangi bir akrabalık ve yakınlıkları olmadığı gibi, onlarla
konuşamazlardı bile. Ailelerinden ve geçmişlerinden zorla koparılıp kültürel
olarak uzaklaştırıldıkları için görüşebilecekleri akrabaları da yoktu. Her yeni
köle asker kuşağı kendi çocukları yerine, uzak yerlerden getirilen kölelerden
oluştuğu için, bir gün bir aristokrasi kurarak otokrat hükümdarın
hakimiyetine baş kaldırabilecek yeni bir askeri güç doğuramazlardı.
Ne var ki, sistem kusursuz işlemiyordu. Zaman zaman köleler etnik
dayanışma grupları ve hatta geldikleri yer ya da aşirete dayalı alaylar
oluşturuyorlardı. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nda, köleler aileleri ve
memleketleriyle ilişkilerine devam ederler, para ve güç elde edecekleri bir
makama geldiklerinde,bu olanaklardan yararlanmaları için akrabalarını
getirtirlerdi. Diğer erkekler gibi, oğullarına miras bırakmak isteyen köle
askerler, oğullarım askerliğe alamazlar ama her zaman bir bürokratik ya da
dini bir iş ayarlayabilirlerdi. Bu sayede, Ortaçağ sonlarındaki büyük kalemiye
ve ilmiyye ailelerinin temelleri atılmıştır.
Öte yandan sistem oldukça başarılıydı. Ortadoğu İslam dünyası, yaratılan
güçlü ordular sayesinde Haçlılar’ı alt etmişler ve çok daha fazla tehlikeli olan
Moğollâr’ı durdurmuşlardır. Köle orduları onlara sahip olan hükümdarlarına
bir tek açıdan hayal kırıklığı yaşatmışlardır. Teorik olarak köle askerler
hükümdarın dan başkasına sadakat göstermezlerdi ama uygulamada
alaylarına ve komutanlarına gösterirlerdi. Kölelikten gelen komutanlar, kısa
bir sürede eyaletlerin, başkentin bile gerçek efendileri haline gelmişler ve artık
güçsüz kalan halifelere egemen olmuşlardı.Daha sonra da hükümdar olan
bazı köle komutanlar, çoğu kısa süren hanedanlarını oluşturdular.
İslamiyetin ilk çağlarında da köle askerler olmuştur ama genellikle onlar
özgürlüklerine kavuşmuş kölelerdir. Abbasi halifesi el-Mutasım’ın
(hükümranlığı 833-842) köle ordusunu kuran ilk kişi olduğu bilinmektedir.
Ordusu İslamiyet’in doğu sınırlarının dışındaki bozkırlarda küçük yaşta
yakalanıp askerlik eğitimi verilen Türk kölelerden oluşuyordu. Çoğu
Müslüman hükümdar savaşan askerlerini ve garnizon güçlerini kısa bir süre
içinde kölelerden oluşturmuştu. İslamiyet’in uzak batı bölgelerinde, Kuzey
Afrika ve İspanya’da, uygun olduğunca, Avrupa’dan Slav köleler alınmıştı.
Özellikle Fas ve Mısır’dan da askerlik için ara sıra zenci köleler alınırdı.
Türkler’in İslamlaştırılmasından sonra artık hukuken mümkün olmayıncaya
kadar, köle askerlerin çoğunluğu Türk’tü. Türk hükümdarlar ise köle
askerlerini Kafkaslar ve Balkanlar’ın Müslüman olmayan halkları içinden
alırlardı.
Savaş tekniklerinin değişmesi ve ateşli silahların kullanılmaya
başlamasıyla eski biçimiyle köle ordusu artık geçersiz olmuştu. En sonuncu
büyük köle ordusu olan Osmanlı Yeniçerileri XIX. yy’a kadar sürdürmüştür
ama XVII.yy’ın başından itibaren devşirme yöntemi bırakılmıştır. Ancak bu
eski gelenek tamamen ortadan kalkmamıştır. XIX.yy’da da Mısırlı
hükümdarlar yaygın olarak zenci' asker köleleri kullanmışlardır.1863 yılında
Mısır hükümdarının, arkadaşı Fransız imparatoru III. Napolyon’a yardım
için Meksika’ya gönderdiği birlikteki askerlerin çoğunluğu Yukarı Nil
havzasından yakalanan zenci kölelerdi.
Ekonomik açıdan servetin temel kaynaklan ve servetin sağlayacağı gücün
kaynağı ticaret ile topraktı. Bürokratik, askeri, dini ve hatta krallık gibi farklı
yönetici seçkinler genellikle sermayelerini ikisinden birine ya da her ikisine de
yatırırlardı.
îslami öğretide başlangıçtan beri ticaret olumlu görülmüştür. Kuran’da
faiz yasaklanırken, ticaret onaylanır. Başka ayetlerde de ticaretin hukuka
uygun ve namuslu yapılması; ağırlık ve ölçülerde hile olmaması;
sözleşmelerin yerine getirilmesi; borçların ödenmesi konularına yer
verilmiştir. (Kuran 2:194, 275, 282; 4:33; 6:153; 42:9-11). Ticaretin Kuran’ın
tarafından bir yaşam biçimi olarak onay görmesi hadisler ile de
doğrulanmıştır.Kimi hadisler daha da ileri giderek namuslu bir tüccarın alıp
satabileceği ipekliler, mücevherler, erkek ve kadın köleler gibi lüks eşyayı da
savunur.Hz. Muhammed bir hadisinde, '‘Allah bir kişiye servet verince onun,
üzerinde görünmesini ister.” demiştir. Eski bir Şii eserinde imam Cafer elSadık ile ilgili olarak anlatılan bir öykü daha ilginçtir “İmama, atalarının
basit ve kaba giyinmesine karşın onun neden süslü giyindiği sorulmuş.İmam,
atalarının yaşadıkları dönemin kıtlık zamanı olduğunu ama onun bolluk
zamanında yaşadığını ve insanın zamana göre giyinmesinin doğru olduğunu
söylemiş.”
4
Kesinlikle sonradan uydurulmuş olan bu hadisler, İslami metinlerde sıkça yer
verilen sofuluk gerekliliğine karşı lüks yaşamı ve lüks eşya ticaretini kabul
ettirmek içindir. Muhammed el-Şeybani bir yazısında (ölümü 804) Müslümanlar
için geçimi kazanmanın yalnızca izin verilmiş bir şey olmadığım, aynı zamanda
bir yükümlülük olduğunu belirtmiştir. Şeybani’ye göre insanın ilk görevi Allah’a
hizmet etmektir ve bunu doğru bir şekilde yerine getirebilmek için yeterince
beslenmeli, giyinmeli ve barınmalıdır. Bunu sağlamanın tek yolu da çalışıp para
kazanmaktır.
5 Sonra da, insanın ancak yaşayacak kadarla kısıtlanmayacağını,
lüks eşya da satın alıp kullanmasına izin verildiğini ekler. El-Şeybani, sonra da
başkaları, Allah'ın gözünde ticaret ya da zanaat ile kazanılan paranın, sivil ya da
askeri hizmet için devletten alınan paradan daha iyi olduğunu savunmuşlardır.
Önemli klasik Arap yazarlarından el-Cahiz (ölümü 869) daha da ileri giderek
“Tüccarlara Övgü, Memurlara Yergi” adlı yazısında hükümdara hizmet edenlerin
küçüklük, dalkavukluk ve kararsızlıklarıyla, tüccarların güvenilirlik, onur ve
bağımsızlıklarını karşılaştırmış ve onları kötüleyenlere karşı tüccarların
dindarlıklarını ve bilgililiklerini savunmuştur. Allah'ın vahiy göndermek için
tüccar bir topluluğu seçmesinin, ticareti bir yaşam biçimi olarak onayladığını
gösterdiğini belirtmiştir. Ortaçağlarda İslam ilahiyatçılarının önde gelenlerinden
el-Gazali (ölümü 1111) yazılarında ideal bir tüccar portresi çizmiş ve ticaretin,
insanın kendini öteki dünyaya hazırlama yollarından biri olduğunu anlatmıştır.
Yüksek oranda tarım ekonomisinin egemen olduğu bir yerde, toprak
sahipliğinin ya da denetiminin siyasi ve kültürel önemi büyüktü. Gerçekten de
klasik İslam toplumunda toprak sahipleri önemli bir grup oluştururlar. Ancak
bunun Ortadoğu bağlamına göre tekrar tanımlanması gereklidir.Batı Avrupa’daki
ve diğer yerlerdeki küçük ve bağımsız toprak sahibi türü, Ortadoğu’da da vardı
ama pek azdı ve tipik değildi. Bağımsız küçük mülkiyetler, tarımın büyük oranda
yapay sulamayla yapıldığı, merkezi denetimin gerekli olduğu, böylece de
kolayca merkezi denetime alındığı yerlerde, rahatça gelişmezler.Bölgenin büyük
bölümünde pek çok türde büyük toprak sahipliği vardır. Geçmişte de, bugün de
Ortadoğu’nun tarım koşullarını yazanlar sıkça “feodal” ve “tımar” gibi terimleri
kullanırlar ama bunlar Batı Avrupa’ya ait terimlerdir ve anlamları Batı
Avrupa’nın yerel tarihinden gelmektedir.Ortadoğu’nun çok farklı toplumsal ve
ekonomik olguları için bu terimlerin benzetme olarak kullanılması yanıltıcı
olabilir.
Bir toprak sahibi için toprağa sahip olmanın çeşitli hukuksal yolları vardı.
İslam yasalarına göre bu yollardan biri “mülk”idi. Ayrıntılı belgeler bulunan
Osmanlı döneminde, buna genellikle şehirlerde ve şehirlerin yakınlarında
rastlanır.Mülk,inşaat arsası dışında, genellikle meyve bahçelerini,bostanları ve
bağları içerir.
Kuramsal olarak devletin bir çeşit bağışıyla çoğu tarım arazisinin büyük
toprak sahiplerinin elinde bulunduğu kırsal yerlerde ya da köylerde bu türde bir
sahipliğe, rastlanmaz. İslam döneminde yapılan bu tür en eski bağış, halifeler
tarafından kamu arazisinin, başka bir deyişle yeni kumlan Arap devletinin
fetihlerle ele geçirdiği toprakların ilke olarak Müslüman kişilere verilmesiydi.
Bu topraklar, eski devletlerin, yani Bizans ve Pers rejimlerinin eski devlet
toprakları ve eski sahipleri tarafından terk edilen topraklar olmak üzere iki türdü.
Araplar’ın Kuzey Afrika’yı, Levant’ı ve Mısır'ı fetihlerinin ardından Bizanslı
büyük toprak sahiplerinin çoğunluğu malikanelerini terk ederek kaçmışlar ve bu
topraklar devlet malı olmuştu. Ekilmeyen ve kullanılmayan “ölü arazi” de bağış
konusu olabilirdi.
Tamamı devletin elinde olan bu toprak türleri geri alınamayan bir bağışla
sürekli kişilere veriliyordu. Hizmet ya da duruma bağlı olmayan, yaşam boyu
olan bu bağış devredilebilirdi ve miras bırakılabilirdi. İslami yasalara göre, bu
tür bir bağış alan kişi, kendi yerel halktan vergi aldığından, toprağı için kamu
mâliyesine vergi vermek zorundaydı. Bağıştan kazandığı gelir, köylülerden
aldığı ve devlete verdiği vergi arasındaki farktı.
Bizans'tan alınmış olabilecek bu sistem, bir süre devam etti ama fetihlerin
kesilmesiyle sona erdi ve yerini daha yaygın bir düzenlemeye bıraktı. Yeni
sistem toprak bağışı değil, devletin toprak üzerindeki mali haklarının
devredilmesiydi. Bu sistemde devlet kişiye bir bölgeden vergi toplama hakkını
vererek karşılığında genelde askeri bir hizmet isterdi. İlke olarak subaylar ve
diğer devlet çalışanlarına aylık ücret ödenirdi ancak devlet hazinelerinde nakit
para azaldıkça subaylara bu biçimde ödeme yapılmaya başlandı. Artık bir vergi »
toplama sistemi oluşturulması gerekiyordu. Subaylar bu vergileri devletin borcu
karşılığında alıyorlardı.
İlke olarak bu tür bir bağış bir hizmete karşılık olurdu. Bağışı alan herhangi
bir nedenle bu hizmeti yerine getirmezse, mali hakların devri sona ererdi. Bu
bağışlar, geçici ve sınırlıydı, kendisini yaratan neden sona erdiğinde geri
alınabilirdi, yani daha önceki halifelerin bağışları gibi geri alınamaz ve sürekli
değillerdi, devredilemez ve miras bırakılamazdı. Daha sonraları bunların dışına
çıkılarak sürekli, devredilebilir ve miras bırakılabilir hale gelmiş, hizmet
verilmediği halde toprak elde tutulmaya devam edilmiştir.Bu noktada, sistem
bazı açılardan Ortaçağ Avrupası’nın feodal düzenine benzerlik göstermeye
başlamıştı.
Ne var ki farklılıklar benzerlikten daha büyüktü. Bağışı alan kişi Ortaçağ
Avrupası feodal baronunun haklarına sahip değildi. Tımar topraklarının halkı
üzerinde vergi toplamaktan başka bir hakkı yoktu ama bu da vergiyi toplamak
için gereken gücü kullanma hakkını veriyordu. Ancak Batılı toprak sahipleri
gibi adalet dağıtmazdı. Tımar topraklan içinden daha küçük tımarlar veremezdi.
Özel ordu kuramazdı ama son dönemlerde bu da yapılmıştır. Batılı feodal
barondan farklı olarak genellikle tımar topraklarında yaşamaz ve onu yarı
bağımsız bir beylik gibi yönetmezdi.Bağıştan çok sözleşmeye benzeyen başka
tür bir sisteme göre, devlet bir malikane ya da bölgeden alınacak vergileri
önceden kararlaştırılan toplam bir tutara satardı. Böylece artık devlet ve
memurları vergi salma ve toplama işiyle uğraşmazlardı.
Bu iş, bir aşiret reisi, dini bir topluluğun başı ya da kazanç elde etmek için
işe talip olan bir girişimciye verilirdi. Bu tür iltizamlar devlet ya da devlet
gelirlerini toplama yetkisi olanlardan satın alınabilirdi. Mültezim hâzineye ya da
anlaşmayı yaptığı kişiye, anlaşmaya varılan tutan vermekle yükümlüydü, vergiyi
toplama yolu kendine bırakılmıştı. Tüm bu süreçte devlet, katılımcı değil,
denetleyici olan bir vergi müfettişiyle yer alırdı. Toprağın uzun vadeli refahında,
özel mülkiyet sahibinin ya da devletin doğal bir çıkan olurdu. Mültezim
öncelikle kendi yatırımını geri almaya, sonra da kâr sağlamaya uğraşırdı.
Genellikle iltizamlar yıllık verilirdi.
Şiddetin ve kararsızlığın sürdüğü hiç de az olmayan değişim zamanlarında,
toprak bağışı ya da gelir biriminin daha çok artırılması eğilimi olurdu. Bu
durum, büyük ve güçlü bir toprak sahibinin sıkıntılı zamanlarda korumasını daha
küçük ve zayıf komşuları üzerinde yaygınlaştırmasıyla görülürdü. Bu, bazen
gönüllü bir biçimde olur, iç savaş, istila ve düzenin bozulma zamanlarında küçük
toprak sahibi güçlü komşusundan yardım ister ve güvence verilen bir gelir
karşılığında haklarını ona devre derdi. Zamanla bu koruma uygulaması, büyük
toprak sahiplerinin küçüklerin topraklarına el koymalarına dönüştü. Bir rejimi
destekleyenlerin devrilmesi ve yerlerine yenilerinin geçmesi kimi zaman çok
daha köklü değişikliklere yol açtı. Böyle bir durumda, toprak ve mali birimler,
yeni sahipleriyle devam edebiliyordu. Genellikle tüm birimler tekrar
devletin denetimine giriyor, sonra da başka yollarla yeni kişilere
tekrar dağıtılıyordu.
Kiralanan devlet topraklarıyla özel mülkiyet arasındaki ayrım çok net
değildi. Devlet denetiminin güçlü olduğu zamanlarda devletin gücünün
genişleme yönü özel mülkiyet sahibimin aleyhine olurdu. Siyasi zayıflık ve
bundan kaynaklı olarak merkezileşmenin bozulması sonucunda bireyin, devletin
gücünü, hatta toprağını gasp etme eğilimleri artmıştı. Örneğin XVII.yy
sonlarında ve XVIII.yy’da olduğu gibi, böyle zamanlarda iltizamlar dahi özel
mülkiyet gibi soydan gelen bir sahiplik yapılabiliyordu. “Gasp” ifadesi hem
devlet topraklarının özelleşmesi, hem de özel toprakların devletleşmesi durumu
için uygundu.
Ortadoğu toplumu bağlamında kullanıldığında “feodalizm” gibi “soyluluk”
ve “toprak ağalığı” da farklı bir biçim almaktadır. Öte yandan ara sıra kuramsal
açıdan bağış, tımar ya da iltizam yoluyla toprak elde eden ve bunu babadan
oğula devreden toprak sahibi bir sınıfın oluştuğu da net olarak görülmektedir.
İslam hükümdarlarının genel eğilimleri, bu durumu engelleme, önleme, geri
çevirme hakkı ve tüm gücün, servetin, otoritenin kabul edilmiş bir toplumsal
durumdan ya da mirastan çok doğrudan devletten alınması yönündeydi. Otokrat
hükümdarlar sıkça kendi iyi niyetleri yerine, toprak sahipleri gibi miras kalan
servete ya da ulema gibi halkın onayına dayanan bu durumları ortadan
kaldırmaya çalışmışlardır. Hükümdarlık otoritesinin bir şekilde gücünü
kaybettiği dönemlerde, varlıklarını bu şekilde devam ettiren gruplar oluşmuş ve
ayakta kalmış ama özellikle yeni bir fetihin ardından otoritenin
yeniden güçlenmesiyle birlikte bu gruplar genelde ortadan kaldırılmış ya da
statülerini kaybetmişlerdir.
Bu mücadele İslam tarihinde süregelmiştir. Modem çağlara gelindiğinde bu
mücadele, otokratik devletin lehine ve onu sınırlayabilecek toplumsal güçler
aleyhine bir gelişim izlemeye başlamıştır. Bu durum, teknolojinin, özellikle de
modern iletişim ve silahların gelişmesiyle olmuştur. Bu sayede merkezi
otokrasinin karşısındaki engeller de yıkılmıştır. Teorik olarak geleneksel
sistemlerde hükümdarın gücünün mutlak olmasına karşın, uygulamada çeşitli
aracı otorite ve güçlerle sınırlanırdı.
Modernleşme sonucu bu güçlerin sınırlanması ve otoritelerin yok olmasıyla,
hükümdar sınırsız güce sahip olurken, modern diktatörlerin en küçükleri bile,
Arap halifelerinin,Pers şahlarının ve Türk sultanlarının en büyüğünden daha
güçlü bir denetime sahiptirler. Tiranlık konusundaki geleneksel sınırlar ortadan
kaldırılmıştır. Yeni ya da yenilenen bir tür sınırlama yolunun arayışları henüz son
bulmamıştır.
11. BÖLÜM
HALK
Sıkça İslamiyet’in eşitlikçi bir din olmasından söz edilir ve bu büyük ölçüde
de doğrudur. İslamiyet’in ilkeleri ve başlangıçtaki uygulamaları, İran'ın sınıflı
feodalizmi, Hindistan'ın kast sistemi, Bizans ve Latin Avrupa'nın ayrıcalıklı
aristokrasileri gibi çevresindeki ülkelerdeki uygulamalarla kıyaslandığında
gerçekten de İslam dininin eşitlik ilkesi taşıdığı söylenebilir! İslamiyet bu gibi
toplumsal ve aşiret farklılıklar sistemlerini benimsememekle kalmayarak bunları
kesin ve net olarak reddetmiştir. Bu konuda Kuran çok nettir:
“Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Ve
birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki,
Allah nazarında en değerli olanınız Ondan en çok korkandır. ” (Kuran 49:13)
Hz.Muhammed’in sözleri, hareketleri ve hadislerle korunan İslamiyet’in ilk
hükümdarlarının örnekleri doğum, soy, toplumsal statü, servet ve ırk
ayrıcalıklarına karşı çıkarak rütbe ve şerefin ancak dindarlıkla ve İslamiyet’te
erdemle kazanılacağını belirtmişlerdir.
Bu düşünceler bir geçmişe sahipti. İncil’deki iyi bilinen bir paragrafta şöyle
söylenir: “Ne Yahudi ne Yunanlı vardır, ne kul ne azatlı vardır, ne erkek ne dişi
vardır, çünkü Mesih İsa’da tümünüz birsiniz.” (Gal. 3:28) Daha önceki Eyub
Kitabı’nda da efendi ve kölenin ortak insanlığından söz edilmiştir. (Eyub 3115)
Ne var ki Museviler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar açısından ortak insanlık,
insanlar arasında belli başlı farklılıkların gözetilmesine engel değildir.
Yukarıdaki Galatyalılar bölümünden alınmış cümle etnik, toplumsal ve cinsel
ayrımların küçültücü olduğunu ya da yok edilmesi gerektiğini değil, bunların
herhangi bir dini ayrıcalık sağlamadığım anlatmaktadır. Cümlenin son üç
sözcüğü inananlar ile inanmayanlar arasındaki dini ayrımı açıkça ortaya
koymuştur. Üç din de bireyin değeri, özerkliği ve her ruhun Allah için önemi
konularında ısrar eder.Üçüne göre de dindarlık ve hayır işleri servet, rütbe ve
soylu doğumdan daha üstündür. İnsanların eşitliği ilkesindeki görüşleri ortak
olsa da, tarihsel süreçte üçü de bu eşitliği dindar, özgür, yetişkin ve erkek olmak
gibi gerekli özellikleri taşıyanlarla sınırlamışlardır. Başka bir deyişle, her üçü de
pek çok önemli açıdan köleyi, çocuğu, kadım ve inanmayanı aşağı görmüştür.
Üçünün de bu aşağı durumun ortaya çıkması ve sonlandırılması ile ilgili
kuralları vardır. Köleyi efendisi azat edebilir; inanmayan gerçek dini kabuk edip
inançsızlığından kurtulabilir; çocuk nasılsa zamanı geldiğinde yetişkin olacaktır.
Geleneksel din dünyasında bir tek kadın aşağı durumundan kurtulamaz.
Üç dinin inananları açısından inanmayanların durumu kendi tercihlerinin
sonucudur. Üç dinde inanmamanın ne olduğu ve algılanması ile ihtida etmeyen
inanmayanın durumu arasında önemli farklılıklar bulunur. Başka konular
hakkındaki farklılıklar daha azdır. Kadın ve çocuklar doğuştan böyle oldukları
için statülerinin değişmesi mümkün değildir. Üç din de köle anne babanın
çocuğu olarak köle doğmayı ve kölelik durumunu kabul ederler. Bu konuda eski
kanunların uygulandığı Musevilik ve Hıristiyanlık’ta özgür insanların köle
yapılabilecekleri bazı yollar vardır. Daha ilk başlarda İslam hukukunda ve
uygulamasında özgür insanların köle yapılması kısıtlanmış ve bunlar savaşlarda
ele geçirilen gayrimüslimlerle sınırlanmıştır.
Her üç dinde de bu dört toplumsal eşitsizlik durumundan farklı tanımlanan
ara durumlar bulunur. Köleyle özgür arasında azatlılar bulunur, başka bir deyişle,
sahibi tarafından azat edilerek hukuken özgür olan kölenin eski sahibine karşı
bazı görevleri ve yükümlülükleri olur. Yetişkinle çocuk arasında yeni yetmelik
adı verilen hukuken sınırlı olup toplumsal bir önem taşıyan ara bir durum vardır.
Kadınla erkek arasında hadım denilen ve serbestçe her iki durum arasında gidip
gelebilen ara bir durum vardır. İnanmayanla gerçek inananlar arasında Allah’ın
gerçeğinin tamamına olmasa da bir bölümüne sahip olanlar bulunur.
Sonuncu durumda üç din arasındaki en önemli farklılıklar ortaya çıkar.
Musevilikte öteki, dışarıdakidir (gentile). Bu kategoride Hıristiyanlığın ve
İslamiyetin inanmayan kavramından çok Yunan barbar kavramı vardır. Engel
aşılamaz değildir. Barbar Helenleştirilebilir, dışarıdaki (gentile)
Musevileştirilebilir ve bu koşulda toplumun üyesi olarak benimsenirler (Levtiler
19:33-4). Ancak bu beklenen bir değişiklik değildir ve çok da gerekli olmaz.
Museviler ve Helenler için yabancılar Musevi ya da Helen olmadan da faziletli
olabilirler. Musevi öğretisi dürüst olan tüm insanların Cennet’te bir yeri
olduğunu kabul eder. Öteki tarafta Müslümanlar ve Hıristiyanlar açısından
onların inançlarından olmayanlar ve onları ihtida etme çabalarına karşı koyanlar
Allah’ın sözünü ya da önemli bir bölümünü inkar etmiş olduklarından bu
dünyada cezalandırılır, öteki dünyada da cehenneme giderler.
Köle, kadın ve inanmayan olmak üzere üç yetişkin aşağı sınıf, kadınının
durumu şüpheli görülmekle birlikte, zorunlu görevleri olan insanlardır ve
aralarında çok önemli farklılıklar bulunur. İnanmayanın aşağı sınıftan olması,
kendi tercihidir ve İslamiyet’i kabul ederek bu duruma son verebilir. Bu
koşulda ona tüm-kapılar açılır. Azatlı olarak kölenin durumu da değişebilir ama
bunun için hukuki bir süreçle gerekir ve en' önemlisi de, bunun olması köleye
değil sahibine bağlıdır. En kötüsü, cinsiyetlerini kendilerinin de hiçbir gücün de
değiştiremeyeceği kadınların durumudur.
Bu üç durum arasında önemli bir başka fark daha bulunuyordu. İslam
ülkelerindeki kölelik daha çok aileviydi, ekonomik değildi. Kölelerin ev ve aile
yaşamı içinde bir yerleri vardı. Kölelikle ilgili kurallar Şeriat’ın iç kalesi
niteliğindeki kişisel durum kanununun bir parçasıydı. Öteki tarafta gayri
müslimin durumu kişisel değil, kamusal olduğu için çok daha farklı görülürdü.
Buradaki sınırlama, kadın ve köledeki gibi, Müslüman evinin kutsallığını
korumak için değil, İslamiyet'in üstünlüğünü Müslümanlar tarafından yaratılan
toplumda ve devlette sürdürmek içindi. Bu grupların hukuki tabiyet durumuna
itiraz etmek ya da değiştirmeye çalışmak özgür ve erkek Müslüman’ı Müslüman
evinde kişisel otoritesi ile Müslüman devletteki komünal önceliği olmak üzere
iki hassas konuda tehdit edecekti. Asil ve normal doğanlar, zengin ve fakir
doğanlar, Arap ve Arap olmayanlar, beyaz ve siyah olanlar arasında kimi
zaman tırmanan ve İslam kardeşliğinin gerçek ruhuna ters düşen gerilimi yok
etmek için Ortaçağ’ın başlarından itibaren İslam dünyasında bir dizi dini ve
toplumsal radikal hareket olmuştur. Ancak bu hareketler kadının, kölenin ve
inanmayanın tabi durumlarını belirleyen kutsal ayrımları sorgulamamıştır.
İki gelişme, İslami öğretinin insancıl etkisini bazı açılardan azalmıştır. Bu
gelişmelerden biri Araplar’ın fethettikleri ülkelerde gördükleri Pers ve Roma
uygulamalarının etkisi, daha güçlü olabilecek diğeri de haraç, fetih ve satın alma
yollan ile elde w edilen köle sayısındaki hızlı artıştır. Köleler için önemli
hukuki sınırlamalar vardı. Özgür insanlar için yetkili olan bir
makama gidemezler, şahit olamazlardı. Bir köleye karşı işlenen suçun cezası, o
suç özgür birine karşı işlendiğinde verilecek cezanın yarısı olduğu için köleler
özgür insanlardan daha az sayılıyorlardı. Köleler az da olsa miras ve mülkiyet
konularında birtakım medeni haklara sahipti. İslam hukukunda köle de
beslenme, tıbbi bakım ve yaşlılıkta bakım haklarına sahiptir. Kadı, bu
yükümlülüklerini yapmayan köle sahibine kölesini azat etmesini emredebilirdi.
Köle sahipleri kölelerini aşın çalıştırmazlardı ve onlara insanca davranmak
zorundaydılar. Sahibinin izniyle bir köle de evlenebilirdi. Teorik olarak özgür bir
kadınla evlenmesi mümkün olmasına karşın, bu pek olmamıştır. Sahibi
tarafından azat edilmedikçe kadın kölesiyle evlenemezdi. Kölelerin azat edilmesi
için kanunlarca belirlenen pek çok yol vardı.
Hicri 31 yılında (miladi 651-652) Mısır’daki Arap orduları ile güneydeki
Nubyalılar savaştıktan sonra imzaladıkları bir ateşkesle birbirlerine baskınlar
düzenlememeyi taahhüt ettiler. Antlaşmaya göre Nubyalılar, Müslümanlar’a
yılda 360 köle, Müslümanlar da onlara mercimek ve et vereceklerdi.
Antlaşmanın son maddesi şöyleydi:
1
&quot;Müslümanlar'ın imamına yılda 360 köle verilecektir. Bu köleler,
ülkenizin iyi kalitedeki köleleri olacak, kusurları olmayacak; hem kadın hem
erkek olacak, ne çok yaşlı ne de küçük çocuk olacaktır. Köleler Assuan
valisine teslim edilecektir. Bir Müslüman'ın kaçak bir kölesini barındırır ya da
bir Müslüman i veya bir zimmiyi (korunan gayri müslim) ya da
Müslümanlarla şehrinizde kurduğu camiyi yıkmaya ya da 360 köleyi
vermemeye kalkışırsanız antlaşma geçersiz olacak. En iyi yargıç olan
Allah aramızdan birini seçene dek savaşmayı sürdüreceğiz.&quot;
Kimi kaynaklarda bu antlaşmada valinin özel kullanımı için kırk köle daha
eklendiğinden söz edilir. Antlaşmanın gerçekliği şüpheli olmakla birlikte,
antlaşma pek çok hukukçu tarafından geçerli kabul edilerek Nubya’nın
Müslüman imparatorluğu dışında -haraç vererek- kalması için karşılıklı çıkarları
gözetmek için kullanılmıştır. Müslüman topraklarına köle alınması ve kölelere
bedensel zarar verilmesi Müslüman kanunlarınca yasakladığı için ülke içinden
elde edilebilecek köle ve hadım sayısı sınırlıydı ama Müslüman topraklan
dışından ikisini de ithal etmek mümkündü. Nubya bunun için iyi bir kaynaktı.
Köleler birçok amaçla kullanılırlardı. İslam dünyasında ekonomi, HelenRoma dünyasındaki gibi öncelikle köleliğe dayalı değildi. Tarım büyük oranda
özgür ya da yarı özgür köylülere, sanayi de özgür zanaatkarlara dayalıydı. Ancak
birkaç istisna vardı. Bazı ekonomik projelerde çoğunluğunu siyah Afrikalılar’ın
oluşturduğu kölelere çok sayıda rastlanırdı. İslami-yetin başlangıç yıllarında
Güney Irak’tâki tuz havzalarının kurutulmasında siyah kölelerin kullanıldığı
anlaşılmaktadır. Kötü koşullar nedeniyle bir dizi köle isyanı çıkmıştır. Siyah
köleler, Sudan ve Yukarı Mısır’daki altın, Sahra’daki tuz madenlerinde de
kullanılmıştır.
Kölelerin kullanıldığı başlıca yerler ev işleri ve askerlik olmuştur. Evlerde,
saraylarda, camilerde çoğunlukla siyah köleler hizmet etmişlerdir. İslam
ordularında asker olarak genellikle beyaz köleler hizmet etmişlerdir. İslam
dünyasının haremlerinde cariye ya da hizmetçi olarak her etnik kökenden çok
sayıdaki köle kadın iki görev arasında her zaman açık bir fark olmaksızın hizmet
etmişlerdir. Köle kızlardan bazdan eğitilmiş, bir bölümü şarkıcı, müzisyen,
dansöz olarak yetiştirilmişlerdir. Bunlar çoğunlukla sıradan halka değil,
seçkinlere ait olmuşlardır. Hükümdarın hareminde bulunanlar ve gözde olanlar,
hatta hükümdarların anneleri olanların perde arkasında da olsa zaman zaman
devlet işlerinde önemli rolleri olmuştur.
Modem çağlara kadar süren kölelik kurumu, XIX. yy’da sömürge
imparatorluklarında ve XX. yy’da bölgedeki egemen devletlerde ortadan
kalkmıştır.
İslamiyet ile birlikte kadınların eski Arabistan’daki genel durumlarında pek
çok iyileşmeler olmuş, mülkiyet ve başka haklar kazanmışlar, kocalarının ya da
sahiplerinin kötü davranıştan karşısında bir ölçüde korunma elde etmişlerdir.
İslamiyet, putperest Arabistan’da geleneksel bir uygulama olan kız çocukların
öldürülmesini yasaklamıştır. Öte yandan kadınların durumu güçsüz kalmış,
davranışlar ve göreneklerle değişip itici gücünü kaybeden İslamiyet'in özgün
mesajı, başka açılardan olduğu gibi bu konuda da kötüye gitmiştir. Kanunen
geçerli olan çok eşlilik, dört kadınla sınırlanmıştır ama güçlü ve zengin olanlar
dışında nadiren uygulanmıştır. Ancak evlilik genellikle kanunen cariyeyle
tamamlanmıştır. Evlenmemiş olan köle kadınlar sahibinin emrinde olurdu. Özgür
olan bir kadın, erkek köle sahibi olabilir ama üzerinde herhangi bir hakka sahip
olamazdı. Fıkıhçılar tarafından kadın, kendi haklan olan bir birey gibi değil, aile
içinde sahip olduğu rolleriyle, anne, kız kardeş, kız çocuk ya da eş olarak
tanımlanmıştır. Kadına birtakım haklar tanınmış, mülkiyetle ilgili bazı
konularında erkekle eşit olmuştu. Kadına dini suçlar için verilen cezalar biraz
daha hafif olur, örneğin dinden çıkarılma suçuna idam değil hapis ve
kırbaçlanma cezalan verilirdi. Ama kadınların bu durumu fıkıh uzmanları
açısından ayrıcalıklı değil, aşağı konumda olduklarını gösterirdi. Kadın da köle
ile zımmi için olduğu gibi kanunlarca bazı alanlarda küçük görülürdü. Örneğin
bir kadın dava için şahitlikte ya da mirasta bir erkeğin yansına eşdeğer kabul
edilirdi.
Hoşgörüye sahip inanmayanlar, İslam devletinde hoşgörü-len ve korunan
gayri müslim tebaa için kullanılan hukuki terimlerle zımmi ya da ehl-i zimma,
“anlaşma insanı” olarak aldırılırdı. Bu kişiler, Hıristiyanlar, Museviler ve
Doğu’da Zerdüştiler idi. Bu kişilerin statülerini belirten zimma, Müslüman
hükümdar ile gayri müslim toplumlar arasındaki bir anlaşma sayılırdı ve bu
anlamda aslında bir kontrat idi. Kontrata göre zimmiler, bazı toplumsal
sınırlamaları ve Müslümanlar’dan alınmayan cizye vergisini kabul ederek
İslamiyet’in üstünlüğünü ve Müslüman devletin hakimiyetini tanımışlardı.
Karşılığında da can ve mal güvenliği, dış düşmanlardan korunma, ibadet
özgürlüğü ve işlerini yürütmek için oldukça geniş bir iç özerklik kazanmışlardı.
Bunların sonucunda zimmilerin durumları kölelerden oldukça iyi ancak önemli
açılardan özgür Müslümanlar’dan oldukça kötüydü. Zimmi toplulukları
kadınlarla ilgili kendi kurallarına sahipti. Musevi hukukunun İslam
topraklarındaki yorumu ve uygulamasında çok eşlilik kabul edilmiş, ancak
cariyelik durumu yasaklanıp cezalandırılmıştır. Bütün topluluklardaki
uygulanışıyla, Hıristiyan hukukunda ikisi de yasaklanmış ve bu suçları işleyenler
aforoz edilmiş ya da başka cezalar almışlardır.
Kadın, köle ve inanmayanların aşağı statülerini düzenleyen hukuk kuralları
daima İslamiyet’in yüksek ahlaki ve dini ilkelerine uygun olurdu. Toplumsal
gerçekleri açısından her üçü de çoğunlukla hukuk kurallarından oldukça iyi
durumdalardı. Müslümanlar’dan aşağıda olmalarına karşın, büyük
servetleri, ekonomik güçleri ve nadiren de olsa siyasi güçleri olan zimmiler
vardı. Erkeklerden aşağıda olmalarına karşın, evlerinde, pazarda ve sarayda
otoriteleri olan kadınlar vardı. Özgür insanların altında olmalârına karşın,
yüzlerce yıllık İslam tarihinde köle askerler, köle subaylar, köle valiler, köle
hükümdarlar bile olmuştur.
İslam tarihinde, modem çağ öncesindeki dönemde gayri müslim tebaanın
durumu hukuk kurallarının tanımladıklarından oldukça iyiydi. Hukuk kuralların
sıklıkla tekrar düzenlenmesinden sınırlamaların kesin ya da düzenli olarak
uygulanmadığı anlaşılmaktadır. Genellikle Sünni yönetimindeki zimmilerin
durumları, öteki mezheplerin yönetimindekilerden daha iyi olmuştur. Pek çok
sultan ve halifenin yönetiminde, Museviler de, Hıristiyanlar da İslam
imparatorluklarının yönetiminde idari görevlerde bulunmuşlardır. Genel olarak
böyle istihdamların karşısında olunmadığı görülmektedir. Bazen Hıristiyan
devlet memurlanna karşı kampanyalar düzenlendiği, bazı şiddet olayları
gerçekleştirildiği olmuştur ama bu gibi durumlara nadiren rastlanmış, genellikle
de bunlar zimmi memurların aşın ve rahatsız eden güç kullanımlarından
kaynaklanmıştır.
Ne var ki zimmilerin aşağı statüde olduklarını unutmalarına izin verilmezdi.
Müslüman mahkemelerinde şahit olamazlar, kadın ve kölelerde olduğu şekilde,
tazminatla ilgili konularda Müslümanların yansı değerinde kabul edilirlerdi.
Müslüman kadınlarla evlenirlerse cezalan ölüm olurdu. Öte yandan, Müslüman
erkeklerin gayri Müslim kadınlarla evlenmeleri serbestti. Zimmilerin
kıyafetlerine de sınırlamalar getirilmişti ve üzerlerinde durumlarını tanımlayacak
işaretler bulundurmak zorundaydılar. Yalnızca katır ve eşeğe binebilirler ata
binemezlerdi. Kanunlara göre ibadethanelerini tamir edebilirler ama yenilerini
yapamazlardı. Bu sınırlamaların daima sıkı bir biçimde uygulanması söz konusu
değildi ama her an konu edilebilirlerdi. Zimmiler çok zengin olabilirlerdi ama bu
zenginliğin sağladığı siyasi ve toplumsal avantajlardan faydalanamazlar ve
zenginliklerini, siyasi amaçlarına ulaşmak için birtakım entrikalarda
kullanırlarsa, sonuçta kendileri de İslam devleti ve toplumu da zarar görürdü.
İslam devletlerindeki özgür, erkek Müslümanlar geniş fırsat özgürlüklerine
sahiplerdi. Fatihlerce eski imparatorluklara yayılan İslam dini, devrimci ve çok
büyük toplumsal değişikliklere yol açmıştır. İslami öğretiye göre, monarşi de
dahil, soydan geçecekler türlü ayrıcalık reddedilirdi. Bu eşitçilik anlayışı birçok
açıdan değiştirilip çarpıtılmış olmasına karşın, yine-de soyluların ortaya
çıkmasını engellemiş ve liyakat ile amacın ödüllendirileceği beklentisindeki bir
toplumu koruyacak denli güçlü kalmıştır. Eşitlikçiliğe Osmanlı döneminin
ilerleyen zamanlamada bir ölçüde kısıtlama getirilmiştir. Devlet hizmetinde
kölelerin kullanılmasına son verilmesiyle toplumsal hareketliliğin yukarıya
doğru çıkış yolu kapanmış, ulema ve ayan gibi ayrıcalıklı gruplar da yeni
gelenler için olanaklara sınırlandırma getirmişlerdir. Ama ne var ki, XIX.yy
başlarında Osmanlı İmparatorluğu halkının içinden fakir birinin, güç, şeref ve
zenginliğe sahip olma olasılığı, devrim sonrası Fransa da dahil olmak üzere
herhangi bir Hıristiyan Avrupa devletindekinden çok daha yüksekti.
Genellikle tarihçiler yalnızca güçlü, zengin ve bilgili kişilerle ilgilendikleri;
ülkelerin, ulusların ve çağların tarihini yazarken yalnızca ayrıcalıklı birkaç bin
kişiyi ele aldıkları ve büyük halk kitlelerini göz ardı ettikleri şeklinde
eleştirilirler. Aslında bu eleştiri bir bakıma haklıdır ancak bunda tarihçilerin bir
suçu yoktur. Roman yazarının tersine tarihçinin elindeki malzeme kısıtlıdır.
Çünkü çok daha yakın bir zamana kadar, bazı ülkelerde bugün bile, güçlü,
zengin ve bilgili kişiler veya bunlar için çalışanlar yazabiliyor, böylece de
kitaplar, belgeler, yazıtlar ve tarihçinin geçmişi anlatmak için aradığı başka izler,
sadece bu kişilerin arkasında kalıyordu.
Burada da bazı istisnalar bulunur. Son zamanlarda tarihçilerin çeşitli
yerlerden toplayıp bir araya getirdikleri bilgiler sayesinde, az da olsa sessiz
kitlelerin tarih ve deneyimlerine ışık tutulmuştur. Helen-Roma dünyası,
Hıristiyan Avrupa ve bir ölçüde de Osmanlı İmparatorluğu halk sınıflarının tarihi
açısından ilerlemeler olmuştur. Ama henüz Ortaçağ İslamiyet tarihi açısından bu
araştırmalara başlanamamıştır. Şehir ve şehirli nüfusla ilgili birtakım konular
hakkında, toplumsal tarih yerine daha çok ekonomik tarih açısından birtakım
araştırmalar yürütülmüştür.Ortaçağ İslamiyeti’ndeki sıradan insanların günlük
yaşamıyla ilgili tarih, yayınlanmış birkaç makale ve genelde başka konularda
yazılmış kitapların bazı bölümlerinden ibarettir.
XV.yy’dan itibaren Osmanlı’nın taşra ve imparatorluk arşivleri şehirlerde ve
de köylerde yaşayan sıradan insanların günlük yaşanılan hakkında oldukça ilginç
ve zengin bir kaynak olmuştur. Bu durum Ortaçağ açısından imkansız
olmamakla birlikte çok zordur. Osmanlı İmparatorluğu veya Avrupa
devletlerinin arşivleriyle karşılaştırılabilecek arşivler yoktur ama yine de,
çoğunluğu Mısır’da bulunan önemli sayıda belge bugüne dek kalmıştır.
Edebiyatın bazı türleriyle yorumlanıp desteklenen bu belgeler sayesinde “ hassa”
nın (özel kişiler ya da seçkinler), “amme”nin (sıradan insanlar) yaşantılarıyla
ilgili bilgiler öğrenilebilmiştir.
Ortaya çıkan etkin ve çok çeşitli şehir nüfusun önemli bir kesimini çeşitli
ekonomik düzeylerdeki esnaf ve zanaatkarlar oluşturmaktaydı. Çoğunlukla ırk
ya da din açısından homojen olmadan loncalarda birleşmişlerdi. Bazen de
şehirde kendilerine ayrılan yerlerde yaşıyorlardı. Hassa’nın parçalarından olan
askeri, siyasi ve dini kurumlardaki daha aşağı sınıftan olan, daha az ücret
alanların yaşam şekilleri ve standartları seçkinlerin değil, sıradan halk
kitlelerinin özelliklerini taşıyordu. Toplumsal düzeni, bazıları ordunun askeri
birimleri, çoğunluğu şehir halkından yerel olarak toplanmış birimlerden oluşan
çeşitli polis güçleri sağlıyordu. Bu polis güçlerinden “ases”ler gece bekçileri ve
“ahdath” genç çıraklar arasından toplanan bir tür milis gücüydü.
Bu polis güçlerinin işleri oldukça zordu. Bugüne gelebilmiş az sayıdaki
Arapça belge, Ortaçağ İslamiyeti’ndeki yeraltı dünyasının davranışları, ahlak
kurallan ve dilleriyle -ilgili bilgi vermektedir. Katil, hırsız, yankesici, dolandırıcı
gibi suçlular bunlardan bazılarıydı. Bazdan da meddah, cambaz, hokkabaz ve
başka gösteri sanatlarındaki kişilerdi, gezici vaızlar ve profesyonel öykücüler de
bunların arasında sayılabilir. Halkın büyük bir bölümüne tek sağlık bakımını
sağlayan, hem hekimlik, hem dişçilik, hem de eczacılık ve ruh hekimliği yapan
sahte doktorlar da bunlardandır. Büyü, falcılık ve muska yazıcılığı yapanlar da
vardı. Bazıları da büyük halk kitlelerinin gereksinimlerini karşılayacak basit ve
ucuz ürünleri satan gezici satıcılardı. Dilenciler, kaynaklarda en sık geçen ve en
dikkat çekici olan gruptur. Dilencilerin, dindarların sadaka vererek dini
görevlerini yerine getirmelerine olanak tanımaları açısından dini bir işlevleri de
vardı. Dilenciler mesleklerini yapmak için, kaynaklarda sevgiyle dile getirilen
çeşitli hilelere başvuruyorlardı. Ortaçağ Avrupası’ndaki derbeder insanlarla ilgili
daha çok belge bulunmaktadır ve daha ayrıntılı araştırmalar yapılmıştır ama
Ortaçağ İslamı’ndakiler için bu yapılamamıştır.
Arap kültüründe dilencilerin bile şiirleri olmuştur. Aşağıdaki şiir X.yy’da
klasik tarzda yazılmıştır:
2
“Biz delikanlıyız ve karada ya da denizde önemli olan yalnızca biziz.
Çin’den Mısır'a ve Tanca'ya kadar herkesten haraç toplarız.
Bir yer bize çok sıcak gelince hemen başka bir yere gideriz.
İslam toprakları ya da kafirlerinki fark etmez dünyanın tamamı bizimdir.
Bu yüzden yazı karlı ülkelerde geçirir, kış gelince de hurmaların yetiştiği
yerlere gideriz.
Biz dilenciler tarikatındanız ve hiç kimse haklı gururumuzu inkar edemez.
“
Eşkiyalar, ıssız dağlarda ve çöl yollarında zengin kervanların yolunu kesen
özel bir gruptu. Bazıları basit eşkiyalardı ve böyle görülüp kabul edilirdi.
Gösterdikleri toplumsal tepki nedeniyle bazı eşkiyalar da, bir tür popüler ve hatta
edebi kült unsuru haline gelmişlerdir. Eski Arabistan’daki suluk adı verilen
(çoğulu saalik) “eşkıya şairler&quot;' bunların örneklerindendir. Korumasından
yoksun olarak aşiret sistemi dışında yaşayan salik, Ortaçağ ve modem çağ
edebiyat tarihçilerinin beğenisini kazanmış bir şiir türü yaratmışlardır. Osmanlı
Anadolusu’nu özellikle XVI.ve XVII.yy’da harap eden Celali adı verilen eşkiya
çeteleri bunlardan çok farklıdırlar. Toprağı olmayan köylüler, terhis olmuş
askerler, din okullarından mezun işsizler ve tatmin olmamış daha başkalarının
oluşturduğu Celaliler, başarı ve ün elde etmişler; bazı liderleri de Anadolu
folklorunda yer almışlardır.
Tarihi bellek suçlamayı ya da unutmayı tercih ettiği başka direniş türlerine
pek de sıcak davranmamıştır. Kimi zaman kölelerin efendilerine karşı
ayaklanmaları bunun örneklerindendir.Ortaçağ’ın başında Irak’taki tarım
projelerinde çalıştırılan Doğu Afrikalı kölelerin ayaklanmaları bunlardan en
önemlisidir ve 868-883 yılları arasında on beş yıl devam etmiştir. İmparatorluk
ordulârını yenen isyancılar, Bağdat’taki halife için bir süre önemli bir tehdit
durumundaydılar. Mısır’da da 1446’da köleler kölelere karşı ayaklanmışlardır.
Tarihçiler o yıl Kahire dışındaki odaklarda Memluk efendilerinin adarına bakan
beş yüz zenci kölenin silahlanarak ayaklandıklarını kaydetmişlerdir. Mısır
tarihçilerinin anlattıklarına göre bu köleler kendi küçük devletlerini ve
hükümdarlıklarını kurmuşlardır. “Sultan” unvanım verdikleri liderlerini bir tahta
oturtmuşlar ve yakınındakilere de Memluk sultanının yüksek memurlarının
unvanlarını vermişlerdir.
Siyasal ve toplumsal açıdan İslami düzeni tehdit eden ayaklanmalar, daha
çok amaçlarına dini açıklamalar getiren ama genellikle ekonomik ve toplumsal
doyumsuzluklar nedeniyle yapılmış -halk başkaldırıları olmuştur. Hariciler,
İslam devletinin gittikçe güçlenen otokratik kimliğine başkaldırmalar ve
özgürlüklerine ve onurlarına bir müdahale olarak kabul ettikleri her çeşit
otoriteyi reddeden Arap ya da öteki göçerlerin desteklerini almışlardır.
Peygamber soyundan gelenlerin halifelik iddialarını ve halifeliğin gerçek
sahiplerinin meşruluğunu sorgulayan Şiiler, kendilerini baskı altında ve
haksızlığa uğramış hissedenlerin kızgınlıklarına bir çıkış yolu
açmışlardır.VIII,yy’da Abbasiler, X.yy’da Fatımiler ve XVI.yy’da Safeviler
aralarında olmak üzere bazı başkaldırılar, iktidarı kazanmışlar ama yarattıkları
beklentileri karşılayamadıkları için taraftarlarının daha fazla aşın isyanlarına
neden olmuşlardır. Daha barışçı olan Sofi tarikatları bile halktan aldıkları
destekle yaygın ve tehlikeli ayaklanmalarda bulunmuşlardır.
Ortaçağ İslamiyeti, popüler görüşün tersine, kırsal ya da çöl uygarlığı değil,
şehir uygarlığıydı. Tarih geleneği, edebiyatı ve kanunları ile şehirli sorunları ele
alınmış ve şehir durumları tartışılmıştır. Yalnızca Osmanlı arşivleri günlük köy
yaşamı hakkında bilgi vermektedir. Edebiyata köy yaşantısının girmesi,özellikle
de köy edebiyatı daha sonraki zamanlarda görülmektedir. Toprağın kullanılması,
kiralanması, teknoloji ve sulama gibi konularda az da olsa bilgiler bulunmasına
karşın, Ortadoğu tarihinde nüfusun büyük bölümünü oluşturan köylüler
hakkındaki bilgiler oldukça azdır.
Toprağı gerçekten işleyen köylüler, çalışmalarının meyvelerinden
faydalananlardan ayrı olarak sessiz olanlardır. Duygu ve düşünceleri, edebiyatta
ve bölgenin tarihini anlatan kaynaklarda bulunmaz. Kimi zaman köy kökenliler
tüccar, ulema, toprak sahibi, memur ya da subay olarak toplumun üst katmanları
katına çıkarlar ve köylü kimlik ve görüşlerini terk ederler. Yalnızca birkaç isyan
lideri ve eşkiyanın halkla ilişkisi devam etmiştir ama onlarla ilgili de fazla bilgi
yoktur. Bugün eskiden olmadığı kadar iletişim aracı olduğu halde bile, bu
ülkelerdeki köylülerin görüşlerine ulaşabilmek bir hayli zordur. Köylülerin
duygu ve düşüncelerini yansıtan en önemli araçlar atasözleri, folklor ve halk
edebiyatıdır. Osmanlı arşivlerindeki pek çok kaynak, köylülerin şikayet,
tartışma, soruşturma ve kararlarıyla yaşamları hakkında bilgi vermektedir.
Köyün hemen ötesinde, Ortadoğu ülkelerinin çoğunda çok yakınında, yiyecek,
giyecek ve ulaşım için hayvan yetiştirerek geçimlerini sağlayan göçebe
aşiretlerin yaşadığı çöl bulunur. Kuzey Afrika’daki ve Güneybatı Asya’daki
Bedevi Araplar, Anadolu, İran yaylaları ve Orta Asya’daki göçebe Türk ve İran
aşiretleri, Kuzeydoğu Afrika’daki göçebe Berberiler’in ekonomide, dolayısıyla
da devlette önemli yerleri olmuştur. Şehirleri ve köyleri yöneten çeşitli
hükümetlerin göçebeleri hakimiyet altına almaya çalışmalarına karşın, onlar
hayvan yetiştiriciliği ile tarım arasındaki karakteristik farklılık yüzünden kendi
farklı yaşam biçimlerini sürdürmüşlerdir. Devlet güçlüyken göçebeler sakin
olmuşlar, devlet güçsüzleşince de bağımsız olmuşlar, köyleri, vahaları basmışlar,
kervanları yağmalamışlar ve önceden tarım arazisi olan topraklarda hayvanlarını
otlatmışlardır. Bazen de gerçek İslamiyet’e dönülmesi gerektiğini söyleyen yeni
bir din hocasından etkilenmiş ve yerleşim yerlerini ele geçirerek yeni hanedanlar
ve krallıklar kurmuşlardır.
12.BÖLÜM
HUKUK VE DİN
VII.yy ortalarında kurulan İslam imparatorluğu ile birlikte Ortadoğu’daki
hakim din İslamiyet olmuştur. Önceleri fatihler, yöneticiler ve yerleşimcilerin
oluşturduğu küçük bir azınlığın dini olmuş, eski Bizans ve Pers topraklarında
yaşamakta olan nüfusun çoğunluğu eski dinlerine sadık kalmışlardır. Ne
zaman ve nasıl olduğu bugün de bilinmiyor olmakla birlikte, çoğunluk haline
gelen Müslümanlar, bölgenin büyük kısmında yayılmaya devam ederek,
çoğunluklarını bugüne dek korumuşlardır. Müslüman olmayanların yaşaması
yasak tek bir bölge olmuştur. Hadislerden anlaşıldığına göre, Halife Ömer’in
yayınladığı bir fermanda, Müslümanlar için Hz. Muhammed’in memleketi olan
Arabistan’da yani Kutsal Topraklarda yalnızca İslam dininin var olabileceği,
Museviler’in ve Hıristiyanların bu topraklardan gitmeleri gerektiği belirtilmiştir.
Ne var ki, bu ferman Güney Arabistan’ı kapsamamıştır ve oralarda Hıristiyanlık
yüzlerce yıl, Musevilik de günümüze dek var olmuştur.
Müslümanların yönetiminde ya da etkisindeki Müslüman olmayan
toplulukların kaderleri, başka bölgelerde farklı olmuştur. Güneydeki Habeşistan
ve kuzeydeki Gürcistan ile Ermenistan gibi İslam İmparatorluğu’nun
eteklerindeki bazı ülkeler Hıristiyan karakterlerini korurken, bazıları
bağımsızlıklarını bile koruyabilmiştir.Hıristiyan Kiliseleri’nin Mısır’da ve
Mezopotamya’da sayıları giderek azalsa da, ayakta kalmaya devam edebilmişler,
gerçek inancı zorla benimsetmeye çalışan Bizans’tan kurtularak bazı faydalar
bile sağlamışlardır. Diğer taraftan Kuzey Afrika ise Hıristiyanlık sona ermiştir.
Orta, doğu ve batı eyaletlerde yaşayan Musevi topluluklara Hıristiyan
yönetimindekinden çok daha iyi bir konuma gelmelerini sağlayan, Hıristiyanlara
eşit bir statü verilmiştir. Zerdüştiler’in durumları ise, Hıristiyanlar gibi yurt
dışında güçlü dostlarının teşviki ve Museviler’in ayakta kalma yetenekleri
olmadığı için iyice kötüye gitmiştir. Bunlardan Hindistan’a kaçan bir bölümü,
Parsiler adı verilen küçük bir topluluk olarak bugüne dek gelmişlerdir. İran’daki
dindar Zerdüştiler küçük bir azınlık haline gelmişlerdir. Müslüman yönetiminin
ilk yüzyıllarında, devlet gücü ve yerleşik bir ruhban sınıfı disiplinine daha az
bağımlı olan muhalif Zerdüşti grupların, İran'ın kültürel, toplumsal ve de siyasi
tarihinde rolleri olmuştur. İnançları Ortadoğu’da ve Avrupa’da Müslümanlar ile
Hıristiyanlar’ın zulmünden kaynaklanan ve her üç dinden de taraftar bulmayı
sürdüren Maniciler, bu grupların en önemlisidir.
Klasik halifeliğin merkezi durumundaki Kuzey Afrika ve Güneybatı Asya’da
bölgenin eski kültürlerinin yoğun etkisinde bulunan, Müslüman olmayan
azınlıklar sayesinde zenginleşen, ancak kendi belirgin ve tanınabilir karakterinin
yaşam biçimini, felsefesini, edebiyatını, bilimini, sanatlarını etkileyen ve
Müslüman olmayan azınlıkların yaşamlarında bile açıkça görünen bir İslam
uygarlığı doğmuştur.
Arapça olan “İslam” sözcüğü, “inananın Allah’a teslim olması” anlamındadır
ve aynı kökten türeyen “Müslüman” sözcüğü de teslim olma eylemini yapan kişi
anlamına gelir. Bu sözcük, daha eski çağlarda, Arapça ve-öteki Sami dillerde,
bütünlük anlamı taşımaktadır. Dolayısıyla Müslüman kendini tümüyle yalnızca
Allah’a veren kişidir. Başka bir deyişle, VII.yy’ın putperest Arabistan’ının çok
tanrıcılarıyla karşılaştırıldığında bir tek tanrıcıdır.
Müslüman geleneğinde Hz. Muhammed’in görevi bir yenilik değil,
süreklilikti ve çok tanrıcılık ile tek tanrıcılık arasındaki uzun mücadelenin yeni
ve artık son aşamasıydı.Hz. Muhammed, Müslümanlar için kitabı olan
peygamberlerin sonuncusuydu. Hz. Muhammed, Tevrat, Mezmurlar ve İncil
kitaplarını getiren Hz.Musa, Hz.Davud, Hz.İsa peygamberlerin en büyüğü ve
sonuncusuydu. Getirdiği Kuran eski vahiylerin tümünün üstündeydi ve onları
tamamlıyordu. Müslümanlığa göre Musevilik ve Hıristiyanlık başlangıçta gerçek
dinler olarak ortaya çıkmıştı, aynı misyon ve vahiylerin daha önceki
aşamalarıydı. Hz.Muhammed, Allah’ın elçisi olduktan sonra eski vahiyler
geçersiz olmuştu, gerçek artık onun bildirisindeydi. Onun kitabında
bulunmayanlar gerçek değildi ve bunun nedeni eski kitapların değersiz
koruyucularınca çarpıtılıp yozlaştırılmasıydı.
“İslam” sözcüğü, bugün başka anlamlarda da kullanılmaktadır.
Müslümanlara göre dünyanın yaratılmasından itibaren var olan tek gerçek din
anlamına gelir. Buna göre de Adem, Hz.Musa, Hz.Davud, Hz. İsa ve ötekilerin
tümü Müslüman'dır. Ancak vahiylerin eski aşamalarında bulunan inananlar farklı
adlarla yaşadıkları için İslam daha genel anlamda son aşama olan Hz.
Muhammed ve Kuran ile sınırlıdır. Burada bir anlam farklılığı bulunmaktadır.
“İslam” teriminin birincil anlamı Hz. Muhammed’in Kuran aracılığıyla getirdiği,
sonraki nesillerin görüş ve uygulamalarıyla öğrendiği din demektir. Giderek
sonraki nesillerin Hz. Muhammed’in öğrettikleri ve ona atfedilen hadislerle
geliştirdikleri karmaşık din bilimi, hukuk ve görenek sistemi anlamım
kazanmıştır. Müslümanların “Şeriat” adını verdikleri kutsal kanunu ve “kelam”
adım verdikleri İslami teolojiyi kapsar. Genel anlamda “İslam&quot; özellikle de
Müslüman olmayanların kullanımında Hıristiyanlık yerine, Hıristiyan
dünyasının karşıtıdır ve Müslüman inanç ve toplumunun himayesinde gelişen
büyük zengin uygarlığı ifade eder. Bu anlamıyla “İslam” Müslümanların neye
inandıklarını veya inanmalarının beklendiğinden çok, aslında ne yaptıklarını,
yani, tarihten anlaşıldığı kadarıyla ve bugünkü haliyle İslam uygarlığını
anlatmaktadır.
“Cami” (mosque) sözcüğü, Hıristiyan dünyasında konuşulan dillerin tümüne
Müslümanların ibadet ettikleri yer anlamına gelen bir sözcük olarak çeşitli
biçimlerle ve farklı yollarla girmiştir. Arapça’da secde edilecek yer anlamına
gelen “mescid” sözcüğünden gelmiştir ama bu Hıristiyan kilisesinin
Müslümanlıktaki karşılığı değildir. Cami bir bina, ibadet edilecek yer, hem de
toplanılacak ve çalışılacak bir yerdir. Cami, Müslümanlık’ta asla kendi özel
yapısı, hiyerarşisi, yetki alanı ve kanunları olan bir kurum anlamında
kullanılmamıştır. İslamiyet’in başlangıç yıllarında bir bina bile değil, müminlerin
beraber namaz kılmak için toplandıkları bir yerdi. Namaz evde,’ kamuya ait
binalarda, dışarıda ve fetihlerin ilk zamanlarında fethedilen yerlerdeki başka
dinlere ait, paylaşılan veya fatihlerin el koydukları ibadethanelerde de
kılınabilirdi. Bu şekilde ilk kez Şam’daki Aziz Yuhanna Kilisesi Arap fatihler
tarafından önce paylaşılmış, sonra da ele geçirilip değiştirilmişti. Bundan
yüzyıllar sonra da Konstantinopolis’teki büyük Ayasofya katedrali
imparatorluk camisi haline getirilmişti. Binanın kubbesinin üstüne bir hilal ve
dört köşesine dört minare yapılmış, binanın içindeki Hıristiyan resimleri ve
sembolleri kaldırılmış veya üzerlerine Kuran ayetleri yazılmıştır.
Caminin içi basit ve sade olur. İmamın görevi yalnızca duada önderlik
etmektir, başka bir dini görevi yoktur. Bu görevi süreci bilen her Müslüman
yapabilirdi, ancak uygulamada imamlık sürekli bir meslek makamı haline
gelmiştir.Mimber ve mihrap caminin içindeki en önemli yerlerdir. Genellikle
büyük camilerde bulunan mimber, Cuma namazlarında kullanılan yüksek
kürsüdür. Mihrap, Müslümanların namaz kılarken döndükleri kıble yönündeki
duvarda bulunan girintidir ve duvarın tam ortasında bulunduğu için binanın
simetri çizgisini belirler. Müslümanlar’ın toplu namazları Yaratıcı’ya gösterilen
disiplinli ve toplu bir boyun eğme şeklidir.Namazda drama ve esrara, müzik ya
da şiir yer almaz. Puta tapmaya benzer bir küfür olarak görülen heykel özellikle
reddedilir. Müslüman sanatçılar, heykel yerine soyut ve geometrik çizimleri
tercih etmiş ve süslemelerini yazının yaygın ve sistematik bir
şekilde kullanımına dayandırmışlardır. Caminin duvarlarım ve tavanını süsleyen
yazılar, Allah'ın, Hz. Muhammed’in, ilk halifelerin isimleri, besmele ve Kuran
ayetleridir. Müslümanlık’ta Kuran’ın metni kutsaldır ve onu yazmak ve okumak
da ibadettir. Kullanılan çok çeşidi yazı biçimleri, hat sanatı ustalarının ellerinde
çok zarif bir güzelliğe erişmişlerdir. Müslüman ibadetinin ilahileri, müziği ve
ikonları olan bu dekoratif metinler, hem Müslüman estetiğinin hem de
Müslüman dindarlığının anlaşılmasının anahtarlarıdır.
Minare, caminin en çok bilinen ve karakteristik dış kısmıdır. Genellikle ayn
bir yapı şeklindeki minarenin en üstünden müezzin (Arapça’da mu’adhdhin)
müminleri namaza çağırır ve bu çağrı Müslüman dünyasının birliğini ve
çeşitliliğini belirler. Kalabalık sokaklar ve'pazar yerlerinde yükselen minare,
müminler için bir uyarı ve işarettir. Dini ve toplumsal sembolü her;yerde aynı
olsa da, İslam'ın her büyük bölgesinin kendi minare stili vardır ve çoğunlukla da,
Babil kuleleri, Suriye’nin kilise kuleleri, Mısır'ın fenerleri gibi aralarında dini
olmayanların da bulunduğu daha eski bir yapıyı andırır.
Başka bir açıdan, özellikle yeni garnizon şehirlerinde Müslüman toplumu ve
devletinin merkezi olan İslam camisi, Roma forumunun ve Yunan agorasının
karşılığıdır. Yalnızca vaiz ve namazı kıldıran kişinin yer olmayan caminin
mimberi, aynı zamanda memurların atanması ve görevden alınması, yeni
hükümdar ya da valilerin başa gelmesi, savaş, fetih gibi önemli -olayların
duyurulduğu ve önemli bildirilerin yapıldığı bir platformdur. Garnizon
şehirlerinde cami, hükümet binaları ve yerleşim mahalleleri bir tür kale gibidir
ve genellikle mimberden önemli açıklamaları hükümdar ya da vali yapardı. İlk
çağlardan itibaren İslamiyet’in egemenliğinin simgesi olarak mimberdeki
konuşmacının elinde bir kılıç ya da asa olurdu; eğer o yer saldın sonunda
düşmüşse kılıç, koşullu teslim olmuşsa asa bulunurdu.
Zamanla karmaşık bir duruma gelen Müslüman toplumu ve devletinde
caminin siyasi rolü azalsa da tamamen yok olmamıştır. Yeni bir halifenin tahta
çıkışı gibi önemli olaylar, yine mimberden duyuruluyor ve hükümdar ya da
valinin adının anıldığı hutbe siyasi önemini koruyordu. Hutbede adın anılması
İslamiyet’te siyasi otoritenin önemli işaretlerindendi.
Kuran’ın en çok yinelenen bir ayetinde Müslümanlar'a “Allah’a, onun
Peygamberine ve amirlere itaat etmeleri” buyurulur (4:59). Bu ayet, hadislere
Kuran’a eşit bir otorite tanıdığı şeklinde yorumlanmış ve nesiller boyu Hz.
Muhammed’in görüşleri ve uygulamalarını anlatan hadisler ağızdan ağza
aktarılmış,sonra da büyük derlemeler şeklinde yazılmıştır. Ancak bunların çok az
bir kısmı Müslümanlar tarafından güvenilir olarak kabul edilir. Ortaçağlardaki
Müslüman araştırmacılar bazı hadislerin doğruluğunu sorgularken, bunu modem
araştırmacılar daha radikal şekilde yapmıştır. Öte yandan, Müslümanlar hâlâ
standart derlemelere Kuran’dan sonra ikinci derecede saygı gösterirler.
İslamiyet’in kutsal kanunu Şeriat, Kuran ve hadislerden oluşur. Yüzyıllardır
ilahiyatçıların ve hukukçuların sevgiyle oluşturdukları bu görkemli kanunlar,
İslamiyet’in entelektüel başarılarının en önemlilerin biri ve İslam uygarlığının
dehası ve karakterinin en iyi simgesi niteliğindedir.
Mirza Ebu Talib, XVIII.yy’ın sonlarında İngiltere’yi ziyaret eden ve
gözlemlerini yazan ilk kişilerden biridir ve Avam Kamarası’nı ziyaretini
anlatmıştır. Avam Kamarası’nın görevinin kanunları çıkarmak ve suçlulara
verilecek cezalan belirlemek olduğu açıklandığındaki şaşkınlığını dile
getirmiştir. Mirza okurlarına İngilizler’in Müslümanlar’ın tersine gökten
inme ilahi bir dini kabul etmedikleri için “zamanın, durumun ve yargıçların
deneyiminin gereklerine uygun şekilde&quot; kendi kanunlarını oluşturmak zorunda
kaldıklarını belirtmiştir.
1
Teoride îslami hukuk sistemi, gezginin anlattığı İngiltere izlenimlerinden
oldukça farklıydı. Allah'ın vahiy yoluyla bildirdiği, Kuran’da ve hadislerde yer
alan ve sonra da ilahiyatçı ve hukukçuların tarafından genişletilerek yorumlanan
kanun, Müslümanlar için geçerli olan tek kanundu. Hukukun Allah tarafından
yaratılıp Peygamber tarafından açıklandığının kabul edildiği yerde din bilimciler
ve hukukçular aynı mesleğin farklı dallarını izliyorlardı. Devlet memuru
olmayan, özel kişiler olan Şeriat uzmanlarının kararları ne resmen bağlayıcı ne
de ittifakla alınmış olurdu. Devlet tarafından atanan kadı, mahkemesinde adalet
dağıtırdı. Kadının görevi kanunu yorumlamak değil, uygulamaktı. Bu görev
müftünündü ve onun fetva olarak adlandırılan kararlan ya da düşünceleri, kanun
olmasa da, hukuki otorite olarak kabul edilebilir.
tike olarak Şeriat, özel ve kamusal, bireysel ve toplumsal olarak İslam
yaşamının alanlarının tamamını kapsardı. Şeriat’ın özellikle evlilik, boşanma,
mülkiyete ve miras gibi konularla ilgili bazı hükümleri, müminlerin boyun
eğmeleri beklenen ve devletin uygulamak için önlemler aldığı kesin bir kanun
şekline dönüşmüştür. Başka açılardan Şeriat, bireylerin de toplumun da
ulaşmaları gerekli olan bir idealler sistemiydi! Şeriat’ın hükümetle ilgili siyasi ve
meşruti hükümleri bu ikisinin arasında, kimi zaman, kimi yerde birine, kimi
zaman, kimi yerde de diğerine daha yakındır.
Şeriat, Müslüman hukukçular tarafından iki ana bölümde ele alınmıştır. İlki
müminlerin kalpleri ve ruhlarıyla, yani ahlak ve öğretiyle; İkincisi Allah’a ve
insana ilişkin dış eylemlerle, yani bir tarafta ibadet, diğer tarafta da sivil, ceza ve
kamu kanunlarıyla ilgilidir. Kanun bir kurallar sistemi getirmeyi
amaçlar. Müminlerin bu kurallara boyun eğmesi, onlara bu dünyada namuslu bir
yaşam sağlayacak ve onları öteki dünyadaki sonsuz mutluluğa hazırlayacaktır.
Bu kuralları ayakta tutmak ve uygulamak İslam toplumu ve devletinin temel
işlevidir.
Aslında İslam ve Batı hukuk uygulaması arasında Mirza Ebu Talib’in
anlattıklarından daha az keskin bir fark vardı. İslam devletinde Şeriatin insanın
kanun koyma gücünü kabul etmemesine karşın, uygulamada durum tam tersi
olmuştur. Geçen on dört yüzyılda Müslüman hukukçular ve hükümdarlar
ilahi vahiylerin tam olarak cevaplayamadığı çeşitli sorunlarla karşılaşmış ve
bunları çözmüşlerdir. Kanun olarak görülmeyen ve sunulmayan bu çözümlere,
aşağıdan geliyorsa gelenek, yukardan geliyorsa yönetmelik ve sıkça olduğu
üzere hukukçulardan geliyorsa da yorum denilmiştir. Kutsal metinlerin
yeniden yorumlanmasında İslamiyet’in hukuk bilginleri en az diğer toplumların
avukatları kadar ustalardı. Mirza Abu Talib’in kesinlikle haklı olduğu bir konu
vardı. Yeni bir kanun konması yaygın ve sıradan bir şey olduğu halde, daima
neredeyse gizli bir şekilde yapıldığı için Avrupa demokrasisinin başlangıç
noktasını oluşturan yasama meclislerine yer yoktu.
Müslümanlar Kuran’ın değiştirilemeyen metni ve hadislerin kabul .edilmiş
hükümlerine karşın hukukçuların “kurallar zamanla değişir&quot; ilkesine uygun
biçimde kanunlarını büyük ölçüde değiştirip geliştirmişlerdir. Hükümdarın kendi
sözünün gücü ve ulemanın onayı olmak üzere iki önemli etken bu gelişmede
önemli rol oynamıştır.
İslam devleti Sünni hukukçuların tanımlandığı biçimiyle bir teokrasiydi.
Allah egemenliğin, meşruluğun ve hukukun tek kaynağı, hükümdar da onun
aracı ve temsilcisiydi. Halifelere ve sultanlara verilen bir unvan “Allah’m
yeryüzündeki gölgesi”dir.Müslümanlar devleti yürütebilmek için uygulamada
sofu Müslümanlar için de iktidar sahibi olmanın, kurallar koymanın, ceza
vermenin gerektiğini daha ilk başlarda fark etmişlerdi. Ancak bu, ilahi kanuna
karşı çıkmadan, onu tamamlayarak gerçekleştirilecekti. Arapça’da bu güç
“siyasa” olarak adlandırılıyordu. Siyasa ilk anlamıyla at eğitmek ve idare etmek
demektir, bugün politika anlamında kullanılmaktadır. Daha eskiden ve Osmanlı
döneminde hükümdarın Şeriat’ın verdiklerinden ayrıca sahip olduğu yetkiler,
ceza ve özellikle de ölüm cezası verme yetkisi anlamında kullanılıyordu. İki tür
yetkinin de olması gerektiği Şeriat bilginleri tarafından onaylanmıştı. Osmanlı
sultanları bir eyaletin, bir devlet dairesinin ya da monarşinin ve merkezi
hükümetin işlerini düzenleyen, kanun adı altında kurallar koymuşlardı. Bir
kanun, Şeriat’tan önde gelemez ve onun yerini alamazdı ama geleneklere ve
hükümdarlarının fermanlarına dayanarak Şeriat’ı güncelleştirebilirdi.
Özellikle Osmanlılar gibi daha dindar olan Müslüman hükümdarlar, bu
kuralları getirmek ve uygulamak için ulemanın desteğine, en azından onayına
ihtiyaç duyarlardı. Eski çağlarda daha dindar ve saygın olanlar devletten uzak
durarak devlet hizmetinin yol açacağı ruhsal kirlenmeden kaçınırlardı. XI.yy’dan
itibaren yurt içinde ve yurt dışındaki yeni tehditler nedeniyle hükümdarlar ve
ulema birbirlerine yaklaşmıştır. Selçuklular, daha çok Osmanlılar ve başka
yerlerdeki çağdaşlarının yönetiminde özellikle hukukla ilgili ulema, devlet
işlerine daha çok karışır oldu ve hükümet mekanizmasının bir parçası haline
geldi.
Ancak bu haliyle bile bir Kilise olmadılar ve terimin Hıristi-yanca
anlamındaki gibi bir Ortodoksluk İslamiyet’te yaratılmamıştır. İslam tarihinde
gerçeği tanımlayan, yanlışları kınayan din meclisleri, papalar, doğru inancı ilan
eden, deneyen ve uygulayan engizisyoncular bulunmamıştır. .İslamiyet’teki
hukuk ve din bilginleri olan ulema bireyler olarak ya da okullarda, sonra da
kamu görevlileri olarak dogma oluşturup Kuran’ı yorumlamalarına karşın, ondan
sapmanın dine karşı gelmek olacağı tek bir dogma bile getirecek bir dini otorite
kurmamışlardır. Dolayısıyla, onaylanmış inanç şeklini insanlara dayatan
bir Kilise olmamıştır. Bu devlet tarafından yapılmaya çalışılmış ancak başarılı
olunamamıştır.
Doğru inancın evrensel kabul gören sınavı icma, yani müminlerin uzlaşması,
modem terimlerle bilginler ve güçlüler arasındaki görüş alışverişidir. Bu
uzlaşmanın kuramsal temeli Hz. Muhammed’in “Benim toplu mum yanlış
olanda anlaşmaz.” sözüne dayandırılır. Bu söz, Hz. Muhammed öldükten sonra,
ilahi rehberliğin bir bütün olarak Müslüman toplumuna geçmesi ve doğru olan
İslam öğretisi ve uygulamasının toplum tarafından kabul edip uygulananlar
olduğu anlamında kabul edilmiştir. Sünni hukukçular bazı kısıtlamalarla birlikte,
toplumda bilginlerin ve dindarların görüş ayrılıkları olabileceğini kabul etmişler
ve böylece Şeriat kanunlarının farklı mezheplerin olmasını ve karşılıklı
hoşgörülerini doğrulamışlardır. Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli mezhepleri
bugüne kadar gelmiş ve aralarında Sünni İslam dünyasını paylaşmışlardır. Bu
icma öğretisiyle farklılık ve değişim onaylanıp kolaylaştırılmıştır.
Yer ve zamana göre değişen bu tür bir uzlaşma daha&quot; yapısal ve otoriter olan
sistemlerle karşılaştırıldığında tutarsız ve önemsiz görülebilir. Aslında İslam’ın
ilk dönemlerinde bu biçimdeydi. İnsanın mantığına ve kişisel görüşüne geniş bir
yer verilmişti. Buna Şeriat’ın dilinde içtihat adı verilirdi. Giderek değişiklik sının
daralmış, en sonunda da çok küçük, yerel, marjinal ve önemli bir istisna olarak
yeni olanla sınırlanmıştı. 900 yılından itibaren, Şiiler bunu kabul etmemişlerse
de, Sünniler arasında çıkmış tüm sorunların çözüldüğü ve “içtihat kapısının
kapandığı” konusunda bir uzlaşmaya varılmıştır. Ne var ki her zaman yeni
sorunlar olmuştur. Bu sorunlar arasında, modem çağların başında ateşli silahlar,
kahve, tütün konuları ve bugün de birçok yeni konu vardır. Kapının tekrar
açılmasını savunan hukukçular olmuştur. Şiiler de kapının kapandığını kesinlikle
kabul etmemişlerdir. Onların ulemalarına içtihadı uygulayan kişi anlamına gelen
“müçtehid” denilir ve onlar da Sünni meslektaşlarından pek de farklı değillerdi.
İslam hukuk ve teolojisinin çekirdeği olan doğru davranış ve inanç kuralları,
uzlaşma ve izin verilebilir bağımsız yargı uygulaması ile oluşturuldu ve evrensel
olarak da kabul edildi. Geleneğe saygı olan “Sünnet” bu oluşumun rehber
ilkesiydi. Sünnet eski Arabistan’da, aşiretin kurallaşmış gelenekleri ve ataların
örnekleri anlamına gelirdi. Sünnet, İslamiyet’in başlangıç dönemlerinde,
toplumun canlı ve gelişen bir geleneğiydi. İlk halifelerin ve Hz. Muhammed’in
ashabının eylem ve politikalarıyla gelişmişti. İslamiyet’in ikinci yüzyılında daha
gelenekçi bir görüş vardı. Gerçek hadisleri iletenler tarafından Hz.Muhammed’in
emirleri ve uygulamasıyla eşit görülen Sünnet’in Kuran dışında her şeyin
üstünde olduğu kabul ediliyordu. Bu görüşün genel olarak kabul edilmesi ve bazı
inanılırlık dereceleriyle Hz. Muhammed’in hadislerinin ortaya konulmalanyla
düşüncenin, dolayısıyla uzlaşmanın rolü azalmış ama tamamen ortadan
kalkmamıştır. Zamanla ulema, içtihat yerine “taklid”e, başka bir deyişle yerleşik
doktrinleri sorgulamadan kabul etmeye başladı. Bu durum bir çeşit İslami
Ortodoksluk meydana getirdi ama bu Hıristiyanlıktaki gibi dini otorite
kurumlarının belirledikleri doğru olan öğreti gibi değildi, daha dar anlamıyla
genel olarak kabul edilen geleneksel öğreti ve uygulamaydı. Sapmalar, duruma
göre bir hata, suç ya da günah olarak karşılanıyordu.
Bu Ortodoksluğu kabul edenler Sünni adını aldı. Sünnilik’te resmen
belirlenmiş bir dogmaya inanç ve dini bir otoriteye itaatten yerine, bir topluluğa
bağlılık ve onun geleneklerinin kabulü söz konusudur. Müslümanlar’ın
Sünnet’ten sapmaları belirlemede kullandıktan teknik terimlerde benzeri
komünal ve toplumsal atıflara rastlanır.
Hıristiyanlık’taki “dalalet” kavramının Müslümanlık’taki en yakın karşılığı
“bida” başka bir deyişle yeniliktir. Gelenekleri devam ettirmek doğrudur ve
Sünni İslam bununla belirlenir. Geleneklerden uzaklaşmak bida’dır ve doğru
olduğu özel olarak belirtilmediği sürece yanlıştır. Hz. Muhammed’e
atfedilen “Yenilik en kötü şeydir, her yenilik bir icattır, her icat bir hatadır ve her
hata da cehennem ateşine götürür.” sözü aşırı gelenekçi görüşü anlatmaktadır.
Bir öğretiye getirilen bida suçlamasının temelinde yanlış olduğu değil, yeni
olduğu bulunur ve Müslüman dininin kusursuz ve son oluşu inancıyla
desteklenen geleneklerin çiğnenmesi anlamına gelir.
Buna göre Müslüman bida kavramıyla Hıristiyan dalalet kavramı arasında
büyük bir farklılık bulunur. Dalalet teolojik bir sapma, yanlış bir öğreti
seçimiyken, yenilik, teolojik bir suç olmaktan çok toplumsal bir suçtur. Doğru
yoldan sapma anlamına gelen “ilhad” ve aşırılık anlamına gelen “guhıv” içinde
aynı şey söz konusudur- Guluv, Kuran’ın öncelikle Musevilerle ve
Hıristiyanlar’a hitap eden ayetinde yer alır: “Ey ehli kitap! Dininizde aşırıya
gitmeyin ve Allah hakkında gerçekten başkasını söylemeyin&quot; (Kuran 4:171).
Burada geçen guluv terimi İslamiyet’in aşırılık olarak kabul ettiği Hıristiyan
inançlarına gönderme yapmaktadır. Daha sonraları, guluv daha çok
Müslümanlar’ın yanlışları için kullanılmıştır.
Topluluk içinde bir ölçüdeki görüş ayrılıkları zararsız ve hatta yararlıdır.
Bunu anlatan “Cemaatim içinde görüş ayrılığı Allah’ın lütfudur.” sözü Hanefi
hukuk mezhebinin kurucusu bilgini Ebu Hanife’ye, sonra da Hz. Muhammed’e
atfedilmiştir. Şeriat hukukunda kendi ilkeleri, ders kitapları ve fıkıh bilginleri
olan ama ortak bir hoşgörü içinde yaşayan çeşitli mezhepler yer alıyordu.
Bazıları öğretiyle ilgili olan farklılıklar çoğunlukla törenseldi. Ancak farklılığın
da bir sınırı vardı ve aşırıya kaçanlara galat (tekili gali) ya da sapkınlar anlamına
gelen Melahide (tekili mulhid) adı verilirdi. Bunları din bilginlerinin çoğu
Müslüman olarak ka'bul etmezlerdi.
Genellikle din bilginleri çizgiyi çekmeleri gereken yeri bilemezler. İsmaililer
gibi radikal ve aşırılıkçı Şii grupları, birçok din bilgini tarafından İslam’dan
dışlanmıştır. Öte yandan bunlara, Müslüman toplumlarının çoğu tarafından
hoşgörü gösterilmiş, toplumsal olarak yıkıcı ve siyasi olarak ihanet
sayılacak şeyler yapmadıkları sürece Müslüman statüsü vermekte sakınca
görülmemiştir. Bugün de bu hoşgörü Levant’taki Aleviler’e, Dürziler’e ve bazı
İslam ülkelerindeki İsmaililer’e gösterilmektedir. İslam tarihinde ve bugünkü
İslam dünyasında Sünni olmayan, ılımlı Şii denilen, önemli bir topluluk için
durumu biraz daha karışıktır.
Müslüman hukukunda, Müslüman teolojisinde bir sınıf olmadığı için dalalet
yer almaz. Bir Müslüman, din bilimcilerinin asgari gereklerine bile uymazsa
inançsızlıkla, hatta irtidat (dininden dönme) ile suçlanır. Müslüman din
bilimcileri onaylamadıkları öğretilere karşı yenilikçi, aşırılıkçı ya da sapma
şeklinde suçlamaya hazır olsalar da, bu suçlamaları mantıklı sonuçlara
ulaştırmak konusunda istekli değillerdir. Bir öğretiyi ve ona inananları İslam
olmamakla suçlamak, sözde Müslüman olan bu kişilerin kanunun en ağır
cezasına tabi mürtet olduklarını kabul etmek demekti. Bir mezhebe mensub olan
kişi, bazı inançları İslamiyet’in akışından ayrılmış olsa bile Müslüman’dı ve
kanunlar karşısında toplumda, evlilikte, mirasta, tanıklıkta ve kamu hizmetinde
bir Müslüman'ın statüsüne ve ayrıcalıklarına sahip olmaya devam ederdi.
Savaşta, bir isyanda yakalansa bile ona Müslüman olarak davranılarak hemen
öldürülmez ya da köle yapılmazdı ve ailesiyle malları kanunlarca korunurdu.
Günahkar olsa da inançsız değildi ve öteki dünyada bir yer bulma ümidi hâlâ
vardı. İslamiyet’teki en önemli engel, Sünniler ile mezhepçiler arasında değil,
mezhepçiler ile mürtet’ler arasındaydı. İrtidat hem günah hem de suçtu ve
mürtet bu dünyada da öteki dünyada da lanetlenmişti. Suçu ait olduğu ve bağlılık
borçlu olduğu toplumu terk etmek ve ona ihanet etmekti ve cezasını canıyla,
malıyla öderdi. O kesilmesi gereken kuru bir daldı.
İrtidat suçlamalarına sıkça rastlanırdı ve ilk zamanlarda &quot;inançsız&quot; ve
“mürtet” terimleri dini tartışmalarda sk sık geçerdi. El-Cahiz (ölümü 869),
“İlahiyatçıların dindarlığı muhalifleri dinsizlikle itham etmekten başka bir şey
değildir.” demiştir Gazali (ölümü 1111), “Allah'ın yüce merhametini
hizmetkarlıklarıyla sınırlayan ve cenneti küçük bir ilahiyatçı kliğinin vakfı
haline getirecekleri”açıklanmıştı. Aslında bu suçlamalar uygulamada bir fayda
sağlamıyordu. Genellikle suçlananlar çoğunlukla rahat bırakılır, hatta bunlardan
İslam devletinde yüksek makamlara gelenler olurdu. Müslüman kanunundaki
hüküm ve cezalar sistematize edilerek düzenli uygulanmaya başlayınca irtidat
suçlamaları da azaldı. Az sayıda din bilimci, inançları kendilerininkinden farklı
olanlara karşı irtidat için ceza verilmesi taraftarıydı. Öte yandan, her tür yeniliğe
karşı olan Suriyeli fakıh ibn Taymiyya (ölümü 1328) kuşkulu grupların
uyarılması ve kötü durumlarda zorlayıcı eylemlerle bir tür karantinaya alınması
gerektiğinden yanaydı. Bida’nın aşın, ısrarlı ve saldırgan olması durumunda,
taraftarlarının İslam toplumundan atılmaları ve acımasızca yok edilmeleri
gerekirdi.
İslam’da tek bir zorunlu, dogmatik Ortodoksluğun olmaması, bir eksiklik
değil, Sünni Müslümanların kendi inançlarına yabana ve toplumlarının çıkarları
açısından tehlikeli olduğunu hissetmeleri nedeniyledir. Ne var ki, başka dinlere
inananlar gibi, Müslümanların da, kendi ilkelerini izlemedikleri, hatta kitaplarına
boyun eğmedikleri olmuştur. Gerek klasik gerek de Osmanlı dönemlerindeki
örneklerde hükümdarların İslamiyet’in belirli bir biçimini zorla kabul ettirmeye
ve hatta Müslüman olmayan tebaalarını zorla Müslüman yapmaya çalıştıklarına
rastlanmaktadır. “Sapkın” inançlara sahip kişilerin gerçek dini kabul etmeye
zorlandıkları ve karşı koyduklarında işkenceyle öldürüldükleri de bilinmektedir.
Ancak hoşgörü de hoşgörüsüzlük de yapısaldı, başka bir deyişle kanunla
belirlenmişti. Allah'ın birliğini ve varlığını inkar edenlere, yani dinsizlere ve çok
tanrılılara hoşgörü gösterilemezdi. Fetihlerden sonra onlara tanınan “ihtida” ya
da ölüm seçenekleri, köleliğe çevrilebilirdi. Hoşgörü, eh azından inanca sahip
olanlar, başka bir deyişle İslamiyet’in vahiy yoluyla inmiş ve gerçek kitabı
olduğuna inananlara gösterilirdi ve bu kişilerin belirli mali ya da başka
sınırlamaları kabul ederek uymalarına bağlıydı. Mürtet olana,
yani Müslümanlık’tan çıkana hiçbir koşulda hoşgörü gösterilemezdi ve cezası
ölümdü. Bazı otoriteler pişman olan mürtet için cezanın hafifletilmesine izin
verirken, bazıları da pişmanlık halinde dahi ölüm cezasından vazgeçmezlerdi.
Bu kişiler öteki dünyada Allah tarafından affedilebilirlerdi, ancak bu dünyada
kanun &quot; tarafından cezalandırılmaları gerekirdi.
Ortaçağ Müslüman dogmacılarının en büyüklerinden biri olan el-Aşari’nin
(ölümü 935-36) son sözleriyle ilgili iki yorum yapılmıştır. Bu yorumlardan
birine göre son sözleri şunlardır: “Mekke’ye dönerek dua edenleri kafir
saymıyorum. Herkes dua ederken düşüncesini aynı yöne .çevirir, yalnızca
ifadeleri değişik olur.” Diğer yoruma göre de, ölürken Mutazile’nin yaptığı
yanlışlıklara küfür etmiştir. Bu yorumların hangisi doğru olursa olsun, ilk
yorumun Sünni İslam'ın doğru olan inanca karşı daha gerçekçi genel
davranışının ifadesi olduğu şüphesizdir. İslamiyet’in sikkelerde yazılı olan,
minarelerden okunan, her gün dualarda yinelenen düşüncesi Allah’ın tek olduğu
ve Hz. Muhammed’in onun Peygamberi olduğudur, bunun dışındakiler
ayrıntıdır.
İslam’ın beş şartından birincisi, “Kelimei şahadet”, yani imanın
açıklanmasıdır. İkincisi namaz (salat), özellikle de her gün doğarken, öğlen,
öğleden sonra, gün batarken ve akşam belirli hareket ve dualarla kılman
namazdır. Müslümanların duaları herhangi bir kurala bağlı değildir, her zaman
edebilirler. Ancak namaz kadın-erkek her yetişkin Müslüman’ın görevidir.
İbadet edecek kişinin temiz olması, temiz bir yerde bulunması ve yüzünü
Mekke’ye çevirmiş olması gereklidir. Dua, “Kelimei şahadet” ile bazı Kuran
ayetlerinden oluşur.
Müslümanlar da, Museviler ve Hıristiyanlar gibi haftanın bir günü toplu
olarak namaz kılıp dua ederler (Kuran 62:9-11)-Musevi Cumartesisi ve
Hıristiyan Pazarı gibi Müslüman Cuması da toplu ibadet günüdür. Musevi ve
Hıristiyanlar’dakinin tersine bu bir dinlenme günü değildir. Kuran’da yazıldığı
ve tarihin doğruladığı gibi pazarlarda ve başka yerlerde daha fazla hareket
günüdür. Bunun yanında haftalık tatil kavramı da vardır. Ortaçağ’da bu
uygulamanın olduğundan söz edilir. Osmanlılar zamanında haftalık tatil daha
yaygınlaşmış ve bugün neredeyse tüm Müslüman ülkelerde evrensel duruma
gelmiştir.
Hac, İslam’ın beş şartından üçüncüsüdür. Her Müslüman en az bir defa
Mekke ve Medine’yi ziyaret etmelidir. Ancak bu Hıristiyanlar’ın ve
Museviler’in Kudüs’ü ziyaret etmeleri gibi isteğe bağlı değildir, dini bir
yükümlülüktür. Her yıl hac Zilhicce ayının 7. ve 10. günü yapılır. Mekke
Camii’nin ortasındaki Kabe’nin tavaf edilmesi ve kurban bayramıyla sona erer.
Allahın Evi (Beytüllah) olarak adlandırılan Kabe, Müslümanlar için kutsal şehrin
en kutsal yeridir.
İslam tarihinde haçcın çok önemli kültürel, toplumsal ve ekonomik etkileri
olmuştur. Başlangıçtan itibaren İslam dünyasının her köşesinden toplumsal
geçmişleri ve ırkları birbirinden farklı olan Müslümanlar uzun yollar kat edip
yurtlarını bırakarak ortak ibadet yapmak üzere gelmişlerdir. Ancak
Antik dönemde ve Ortaçağ’da aşiretlerin ve insanların toplu göçlerinden farklı
olan hac yolculuğu gönüllü ve bireysel olarak yapılan bir yolculuktur. Hac
kişisel bir eylem ve kişisel bir kararın uygulanmasıdır, çok önemli kişisel
deneyimlerle sonuçlanır. Modem olmayan toplumlarda benzeri bulunmayan bu
fiziki eylem, en başından itibaren önemli entelektüel, toplumsal ve ekonomik
sonuçlar doğurmuştur. Zengin hacılar yol masraflarını karşılayabilmek için
yanlarında yol boyunca satabilecekleri köleler götürürlerdi. Tüccarsa hacılar,
bunu bir iş yolculuğuyla birleştirirler, geçtikleri yerlerde mal alıp satarak çeşitli
ülkelerin pazarlarını, tüccarlarını, ürünlerini, geleneklerini ve uygulamalarını
öğrenirlerdi. Bilim adamı olan hacılar, toplantılara katılarak, meslektaşlarıyla
tanışıp kitap satın alarak bilgi ve düşüncelerin yayılmasını ve değiş tokuşunu
sağlarlardı.
Hac birbirinden uzaktaki Müslüman ülkeler arasında bir iletişim ağı
oluştururdu. Hac ile yeni bir yolculuk edebiyatı ortaya çıkmış ve uzak yerlerle
ilgili bilgi edinilmesi sağlanmış ve en önemlisi, daha büyük bir topluma ait olma
bilinci oluşmuştur. Bu bilinç, Mekke ve Medine’deki toplu ibadete katılma
ve başka ülke ve halkların Müslümanları ile birleşme duygusunu pekiştirmiştir.
Önemli sayıda erkek ve çok sayıdaki kadının fiziki hareketliliği ile oluşan
toplumsal hareketlilik, Ortaçağ İslam dünyasını Avrupa Hıristiyan dünyasının
sınıflı, katı şekilde hiyerarşik ve yoğun yerel geleneklere sahip dar toplumun-dan
çok farklı duruma getirmiştir. Geniş ve farklı olduğu halde ne Ortaçağ’da ne de
modern Hıristiyanlık’ta asla olmayan birlik, İslam dünyasında gerçekleşmiştir.
İslam dünyasının kültürel birliği tek başına hac ile yaratılmamıştır ama öteki
etkenlerden en önemlisidir.
Oruç İslam’ın dördüncü şartıdır. îslami takvimin dokuzuncu ayı Ramazan’da,
hastalar, yaşlılar ve küçük çocuklar hariç er-kek-kadın her yetişkin Müslüman
güneşin doğuşundan batışına kadar geçen sürede oruç tutmak zorundadır.
Cihadda olanlar ve yolculuk yapanlar orucu erteleyebilirler.
İslam'ın beş şartından sonuncusu, Müslümanlar’ın devlete ya da topluma
verdikleri zekattır. Başlangıçta müminlerden dini amaçlar için toplanan para olan
zekat, giderek bir vergi haline gelmiştir. İslamiyet’i kabul edenlerin dini
yükümlülüğü olarak sadaka vermesi anlamına gelmektedir.
Olumlu yükümlülükler olan İslam’ın beş şartı, bir Müslüman'ın yapması
gereken görevlerdir. Yapılması günah olan uzun bir olumsuz emirler dizisi de
bulunmaktadır. Bu emirlerin çoğunluğu hırsızlık ve cinayetin yasaklanması gibi
başlıca toplumsal kurallardır. Bunlar dışında, domuz eti yemek, alkol,zina ve faiz
alma gibi özel dini çağrışımları olanlarda bulunmaktadır. Musevilik ve
Hıristiyanlık’ta da yer alan cinsel ve parasal suçlar karşısındaki endişe, onlarda
olduğundan daha farklı tanımlanmıştır. Domuz eti yeme yasağı Musevilik’te de
vardır. Alkollü içki içme yasağı yalnızca Müslümanlar’a özgüdür. Domuz eti,
alkol, zina ve faiz yasakları ekonomik ve toplumsal yaşamı çok derinden ve
yaygın bir şekilde etkilemişlerdir ve hâlâ durum böyledir.
“Cihad”, ilahiyatçıların ve fıkıhçıların belirttikleri bir başka olumlu
yükümlülüktür. Cihad, saldın durumunda, toplumun tamamının ve birey olarak
her Müslüman’ın yükümlülüğüdür. Cihad Kutsal savaş anlamına gelir ve Kuran
dilinde “Allah yolunda ilerlemek” (fi sebil Allah) demektir. Bazı Müslüman
din bilginleri, özellikle modem zamanlarda, “Allah’ın yolunda ilerlemek”
görevini ahlaksal ve ruhsal anlamda ele almışlardır. Ancak cihad eski otoritelerin
çoğunluğu tarafından Kuran ve hadislerdeki metihlere dayanılarak askeri bir
terim olarak kabul edilmiştir. Şeriat kanununda yer alan cihad bölümünde
savaşın başlatılması, yürütülmesi, kesilmesi, bitirilmesi ve ganimetin
paylaşılması ince ayrıntılarıyla tanımlanmıştır. Cihad yapanlar kendilerine
saldırmadıkları sürece çocukları ve kadınları öldüremezler, esirlere işkence
yapamaz, fiziksel bir zarar veremezler, anlaşmalara uymak zorundadırlar. Şeriat
savaşa katılmayanlara iyi davranılmasını buyururken, zaferi
kazananlara yenilenlerin kendileri, aileleri ve mallan üzerinde geniş haklar
veriyordu.
Allah ve din için savaşma anlamındaki kutsal savaş kavramı, Ortadoğu için
yeni değildi. Tevrat'ın Tesniye ve Yargıçlar kitaplarında pek çok örnek
bulunmaktadır. Hıristiyan Bizanslılar, İran’a karşı savaşlarını, Arap ve sonra da
Türk saldırganlar püskürtme eylemlerini bu şekilde açıklamışlardır. Ancak
bunlar vaat edilmiş toprakların fethi, Hıristiyan dünyasının Hıristiyan
olmayanların saldırılarından korunması gibi sınırlı hedefleri olan savaşlardı.
Genellikle Müslüman cihadıyla karşılaştırılan Hıristiyan haçlı seferleri bile
aslında cihada karşı gecikmiş, sınırlı bir cevap ve bir ölçüde taklitti. Ancak
cihadın tersine, asıl amacından çıkmış ya da tehdit altındaki Hıristiyan
topraklarının savunulması ya da yeniden fethiydi. Birkaç istisna hariç, Güneybatı
Avrupa’nın ele geçirilmesi için yapılan başarılı savaşlarla, Kutsal Topraklar’ı
tekrar elde edip Osmanlılar’ın Balkanlardaki ilerlemesini durdurmak için yapılan
başarısız savaşlarla sınırlıydı. Müslüman cihadı ise, tüm dünya İslamiyet!
kabul edene veya Müslüman yönetimine girene kadar sürecek sınırsız bir dini
yükümlülüktü. Müslümanlığın vahiyle gelmiş bir din olduğunu kabul edenlere,
bazı mali ve başka yükümlülükleri yerine getirme koşulu ile dini uygulamalarına
izin veriliyordu. Bunu yapmayanlara, çok tanrılılara ve puta tapanlara da
ihtida, ölüm ya da kölelikten başka seçenek kalmıyordu.
Müslüman kanunlarına göre, dinsizler, dinini inkar edenler, isyancılar ve
eşkiya olmak üzere dört tür düşmana karşı savaşmak meşrudur ve ilk ikisi cihad
sayılır, farklı kuralları vardır ve kazananlara farklı haklar verir. Bu özellikle
Müslümanların eşkiya ya da isyancı olduklarında bile Müslüman olmayanlara
oranla bağışıklı oldukları anlamına gelir. Cihadın amacı tüm dünyanın İslam
hukuku altına girmesini sağlamaktır. Bu zorla din değiştirterek olmaz, din
değiştirmenin önündeki engellerin kaldırılmasıyla olur.St. Thomas ve
St.Bemard’ın da Hıristiyan haçlı seferleri için buna benzer görüşleri vardır.
Kuran cihadda savaşanlara iki dünyada da ödül vaat eder: Bu dünyada
ganimet, öbür dünyada Cennet nimetleri. Allah yolunda ölenler şehittir.
Müslüman hukukçuları ve din bilginleri ilk zamanlardan itibaren cihadın
köleciler ve yağmacılar tarafından kötü kullanılmasının tehlikelerinin
farkındaydılar. Bunun için de gerçek cihadın dini motivasyonsuz olamayacağı ve
bunun gerekliliği konusunda ısrarla durmuşlardır. Cihad hakkındaki bazı erken
dönem hadisleri, o zamanlarda bu görevin nasıl algılandığını göstermektedir:
5
“Cennet kılıçların gölgesindedir.&quot;
&quot;Cihad, dindar ya da gaddar her hükümdarın yönetiminde görevinizdir. ’’
“Bir karıncanın ısırması, bir şehidin canım, silahla vurulmasından daha
çok yakar. Silahla vurulmak sıcak bir yaz gününde soğuk bir sudan daha iyi
gelir. ”
Sıkça tekrarlanan bir hadis, yenilmelerinden ve köle yapılmalarından sonra
giderek artan sayılarda Müslümanlaştırılan kafirlerle ilgilidir: “Allah, cennete
zincirlerle bağlanarak sürüklenenlere hayret eder.”
İslam tarihinde din uğruna kutsal savaş sıkça yinelenen ve bazen de hakim
olan bir konudur. Cihad, canlılığını İslam dünyasının sınırlannda sürdürmüştür.
Genellikle İslamiyet’i yeni seçmiş olan sınır halkları yeni dinlerini savaş ve
vaazla sınırın ötesindeki ihtida etmemiş akrabalarına götürmeye uğraşmışlardır.
Özellikle Orta Asya ve Afrika’da, sınır beylikleri hükümdarlarının bu yerel
cihadları modern çağlara dek sürmüştür.
Cihad kavramı, İslam'ın merkezi bölgelerindeki, daha gelişmiş kültür ve
politikası olan halklar arasında bir bazı değişikliklere uğramıştır. Arap
yayılmacılığının Emevi halifeler yönetimindeki zamanlarında, İslam orduları
Allah’ın emirlerini uyguladıklarına ve yakın bir gelecekte bunun tüm dünyanın
İslam egemenliğine girmesiyle sona ereceğine inanıyorlardı. Cihad’ın etkilerine
ilk maruz kalan Hıristiyanlar olan Bizanslılar cihad’a katılanları aşağılar ve bu
savaşçı heyecanlarının nedeninin aslında ganimet kazanmak olduğunu
düşünüyorlardı. Ancak tamamı bu görüşte değildi. İmparator VI.Leon, Taktika
adlı eserinde kutsal savaş öğretisinden ve askeri değerinden saygıyla söz etmiş
ve Hıristiyanlar’ın böyle bir düşünceyi benimsemelerinin iyi olacağını
belirtmiştir.
Bu konuda Leon yalnız değildi. 846’da bir Arap filosu Sicilya’dan çıkıp
Tiber’in ağzına kadar gelmiş, Arap güçleri Ostia ve Roma’yı yağmalamıştı.
Fransa’da bir sinod toplanarak tüm Hıristiyan hükümdarlara “İsa’nın
düşmanlarıyla” savaşacak ortak bir ordu toplama çağrısı yapılmasına karar verdi.
Papa IV.Leo, Müslümanlar ile savaşırken ölecek olanlara ilahi bir ödül bile vaat
etti. Papa VIII. Joharines (872-82) kutsal Kilise, Hıristiyan din ve devleti için
savaşanların günahlarının bağışlanacağını ve ölenlerin sonsuz yaşama
erişeceklerini açıkladı. Müslümanlar'ın cihad kavramını açık olarak gösteren
papaların şehrinde Araplar’ın girmesi ve bu düşünceler, daha sonraki Hıristiyan
Haçlı Seferleri’nin öncülleri olmuştur.
Ancak ilk başlarda cihad yapıldığı ülkelerde boşa harcanan bir güç
olmuştur.Araplar’ın Konstantinopolis’i ve Anadolu’yu fethetmek için süren
çabalan hep başarısız kalmıştı. X.yy geldiğinde, İslam hükümdarları ufak
değişiklikler olsa da genel olarak sabit bir sınıra ve bu sınırın ötesinde de sabit
bir Müslüman olmayan devletin varlığına ve onunla diplomatik, ticari ve bazen
de kültürel ilişkilerde bulunma gerçeğine alışmışlardı. Şeriat açısından dünyayı
İslâmlaştırma sürekli çabasında yalnızca bir duraklama olarak kabul edilen
ateşkes, sonunda Avrupa devletleri arasında imzalanan ebedi barış antlaşmaları
kadar istikrarlı ve kalıcı bir barış anlaşması haline gelmişti. Müslümanlar Cihad
düşüncesinden o denli uzaklaşmıştı ki, XI.yy sonunda Batılı haçlıların Filistin’i
işgal edip Kudüs’ü almaları karşısında, çevredeki Müslüman ülkeler fazla bir
tepki vermemişlerdi. Hatta bazı Müslüman hükümdarlar onlarla dostça
ilişkiler kurmak, için istekliydiler ve bazıları Müslüman devletler arasındaki
rekabetlerde Hıristiyan prenslerinin ittifakını arayacak kadar ileri gitmişlerdi.
Haçlılara karşı saldın niteliğinde yeni bir cihad, ancak yüz yıl sonra
Selahaddin’in liderliğinde başlamıştır. Bunu başlatan nedenler, Haçlı
liderlerinden Chatillon'lu Reynald’m kışkırtıcı eylemleri ve 1182 yılında Kudüs
Kralı ile Selahaddin arasındaki bir antlaşmayı çiğneyerek Müslüman ticaret
kervanlarına ve Mekke’ye giden bir hacı kafilesine saldırması, son olarak da
Kızıldeniz’in Arap ve Afrika kıyılarına bir deniz seferi yapmasıdır.Reynald’ın
korsanları bu sefer boyunca Medine’nin limanları Yanbu ve El Havıa’da
Müslüman gemilerini yakmışlar ve 1183 yılında da Mekke’nin limanlarından El
Rabig’e kadar gitmişlerdi. Mekke kapılarına dayanan haçlılar, tıpkı üç yüzyıl
önce Roma kapılarındaki Mağribiler gibi, özsaygısı olan hiçbir Müslüman
hükümdarın görmezden gelemeyeceği bir tehditti. Mısır’dan gönderilen bir filo
tarafından Hıristiyan baskıncıları tamamen yok edilerek karşı sefer başlatıldı.
Selahaddin hem Latin Krallığı’nı hem de onu kurtarmak için Avrupa’dan
gönderilen yeni haçlı seferlerini yendi.
Selahaddin’in cihadı hem amaç hem de süre açısından sınırlıydı. Ondan
sonra gelenler, yeniden Franklarla dostça ilişkiler geliştirdiler ve hatta 1229
yılında Levant’ta kalan Mısır hükümdarı el Melik el Kamil, genel bir anlaşmanın
parçası olarak İmparator II.Friedrich’e Kudüs’ü verdi.
Müslüman hükümdar ve halkların haçlıların gelip gidişlerine karşı bu
kayıtsızlıklarının en önemli nedeni, onlara göre İslamiyet’in bütünlüğüne ve
İslam toplumunun birliğine yönelik çok daha büyük bir tehditle ilgilenmeleri
gerekliliğiydi. Dönemin Arap tarihçileri Levant’ta iki yüzyıl süren haçlı varlığını
önemsemezken, edebi, siyasi ve teolojik yazarlar da neredeyse hiç söz
etmemişlerdi. Öte yandan dönemin yazarlarının, Müslüman cemaatındaki dini
dağınıklık sorunlarına karşı büyük bir ilgileri vardı. O dönemde, İsmaili Şiiler
gerçek tehdit olarak görülüyordu. X.yy’da İsmaili imamlarının taraftarları
güçlü ve aktif bir devrimci hareket yaratmışlardı. Ayrıca Abbasiler ile İslam
dünyasının liderliği için rekabet eden bir tür anti-halifelik olarak kurdukları
Fatimi halifeliğini Sünni İslamiyet’ten büyük oranda farklı bir öğreti temeline
oturtmuşlardı. Sünni Müslümanlar, Selahaddin’in başarısını haçlıları durdurması
ve onların elindeki toprakların bir kısmını alması olarak görmüyorlardı. Onun
başansı Mısır’daki Fatımi halifeliğine son verip Abbasi halifelerin adının
Mısır’ın tüm camilerinde hutbelerde okunmasıyla simgelenen İslam birliğini
tekrar sağlamasıydı.
Müslüman hanedanları arasında İslamiyet’e ve Şeriat’ı uygulamaya en çok
bağlı hanedan olan Osmanlılar, Hıristiyanlığa karşı klasik cihad’ı yeniden
başlatmışlardır. Cihad, Osmanlı tarihinin ilk yüzyıllarında askeri, siyasi ve
entelektüel yaşamda çok önemli bir konuydu. Osmanlı padişahlarının en azından
Kanuni Sultan Süleyman’a kadar yüksek bir ahlaki ve dini amaç duygusu
taşıdıkları görülmektedir.
Osmanlılar’ın 1683 yılında Viyana duvarları önünde Hıristiyan dünyasına
karşı sarsılan cihadları, o günden sonra, ara sıra bazı çabalar olmakla birlikte,
hiçbir Müslüman devleti Hıristiyanlığa karşı onunla karşılaştırılabilecek bir
tehdit olmamıştır. Eski tür yayılmacı cihad sınırlarda devam etmiştir. 1896
yılında Afganistan hükümdarları, o zamana dek Müslüman olmayanlar yaşadığı
için Kabristan denilen kuzeydoğudaki dağlık bölgeyi ele geçirmek için bir cihad
başlatmışlardır. Afgan fethinden ve yaşayan halkın İslamlaştırılmasından sonra
ülkeye Nuristan (ışık ülkesi) denilmiştir. İslam dünyasının diğer köşesinde Batı
Afrika’daki militan Müslüman liderler putperestlere, Müslümanlıktan çıkanlara
ve XIX. yy sonlarında Avrupalı emperyalist istilacılara karşı cihad ilan ederek
savaşmışlardır. XIX. yy sonlarında ve XX. yy başlarında Hıristiyan Avrupa
devletleri art arda Müslüman ülkeleri tehdit ettikçe en son cihad örnekleri
görülmüştür.
Cihad klasik anlayışı ve sunuşu itibariyle savaş alanında yabancı bir
düşmanla savaşmak anlamına geliyordu. Ancak kafirlere ya da meşru olmayan
rejimlere karşı iç cihad düşüncesi de yabancı değildi. Tüm Sünni hükümdarları
gaspçı, çoğunlukla da zorba olarak gören Şiiler bunu iyi bilirlerdi. Bu görüş kafir
Moğolların ya da İslamiyet’e bağlılıkları şüpheli olan sözde Müslüman Moğol
beylerinin yönetimindeki Sünniler arasında da destek bulmuştur.Modern
çağlarda bu görüş, yeni bir önem kazanarak İslamiyet’e içerden ihanet ettiği
düşünülen modernleşme taraftarı liderlere karşı bir muhalefete dönüşmüştür.
Kafirlere karşı klasik cihad bile her zaman evrensel destek bulamamıştır.
XIX. yy başında Osmanlı tarihçisi Esad Efendi, 1690’da Avusturya savaşındaki
bir Bektaşi’den söz etmiştir:
. .Bektaşi gece kamp kurmuş Müslüman askerlerin yanına gidip, “Behey
budalalar, neden canınızı boşuna harcıyorsunuz? Yazıklar olsun size! Kutsal
savaşın erdemleriyle ilgili tüm söylenenler ve savaşta şehit olmak sadece
saçmalıktır. Osmanlı sultanı sarayında keyfine bakarken ve Frenkler’in kralı
ülkesinde yan gelip yatarken, siz bu dağ başında niye canınızı ortaya
atıyorsunuz?&quot; dedi. &quot;
6
Sultanın fermanıyla Bektaşi derviş tarikatı ortadan kaldırıldığında yazılmış
olan bu öykü doğru olmayabilir ama derviş tarikatlarının şüphesini ve özellikle
onların İslami öğreti ve görevlere bağlılıklarını göstermektedir.
Derviş tarikatları ile ilgili bilinenlerin çoğu Osmalılar zamanındadır. Bu
tarikatların Osmanlı toplumunda kabul edilmiş önemli bir yerleri vardır ve
kökenleri, İslamiyet’in ilk çağlarına, inançları ve uygulamalarının çoğunluğu da
Antik çağlara dek uzanır. Kuzey ve Güney Avrupa’nın Hıristiyanlaştırılân
dinsizlerin, Hıristiyan Noel kutlamaları maskesi altında Roma Saturnalia ve
Viking Yule’unun büyük bölümünü korumalarına benzer şekilde, daha eski bir
kültürün Müslümanlaştırılmış insanları da eski gelenek ve törenlerini
korumuşlardır. Çeşitli derviş tarikatlarının inanç ve uygulamalarında Mısır, Babil
ve İran'ın mevsim törenlerine, eski Ege topraklarının dans kültlerine, Orta Asya
Türkleri’nin şamanizmine ve Yeni Eflatuncular’ın mistik felsefesine rastlanır.
İslamiyet’in doğuşundan sonraki ilk zamanlarda mühtediler, ruhsal tatmin
buldukları yeni dinin yetkili taraftarlarının rehberliğini hoş karşılıyorlardı.
Ancak bunlar daha çok bilgilenip uzaklaştıkça, giderek çok sayıda Müslüman'ın
ruhsal ve toplumsal gereksinimlerini karşılayamadıkları için bu insanlar da
rehberliği başka yönlerde aramaya başladılar ve yüzyıllarca bazıları muhalif
îslam gruplarına, özellikle de Şiiler’e döndüler. Şiiler halifelerin, sultanların ve
Sünni ulemanın rehberliğindeki îslam toplumunun yanlış yolda olduğuna ve
doğru yola getirilmesi gerektiğini düşünüyorlardı. Ne var ki, Şiiler’in
İslamiyet’te devrim yapma uğraşları başarısızlıkla sonuçlandı. Bazıları bu
uğraşlar sırasında ezildiler, bazıları da iktidarı ele geçirmeyi başardıkları halde
hiçbir şeyde değişiklik yapamadılar. Şiilik gerilemeye devam ettikçe, Sofi
hareketi etkinliğini artırmaya devam etti.
Tamamen bireysel mistik bir deneyim şeklinde başlayan Sofizm, genel nüfus
içinde çok sayıda taraftar toplayarak toplumsal bir hareket olmuştur. Sofiler
zamanla tarikatlar halinde örgütlenmişlerdir. Şiiler gibi Sofiler de Sünni
tutumunu resmen reddetmiyorlardı ve Şiiler’in tersine genellikle siyasi açıdan
barışçı olmuşlar ve bazıları devletle ilişkiye girerek çeşitli kollarıyla bağ
kurmuşlardır, örneğin Bektaşiler’in başından sonuna dek Osmanlı yeniçerileriyle
sıkı bir ilişkileri olmuştur. Sünni ibadetin ciddiliği, bazen de ulemanın soğuk
yasalcılığı Soft tarikatlarınca tamamlanmıştır. Bu anlamda, Sofi evliyaları ve
liderleri Sünni öğretinin Allah ile insan arasında bıraktığı boşluğu doldurmaya
çabalamışlardır. Sünni ulemanın tersine, Sofi liderleri rehber olarak hizmet
etmişlerdir. Sünniler’in aksine ibadet edenin Allah ile mistik birliğe ulaşabilmesi
için müzik ve dansı kullanmışlardır. Ulema, hükümet mekanizması içinde yer
alırken, Sofiler halkın içinde kalarak ulemanın kaybettiği saygınlık ve etkinliği
kazanmışlardır.
Sofilik popüler ve mistik karakterine rağmen, Müslüman olan ve bir ölçüde
de Müslüman olmayan entelektüeller üzerinde giderek artan bir etkinlik elde
etmiştir. Ortaçağ İslamiyeti’nin en büyük din bilgini ve felsefecilerinden biri
olan Muhammed el-Gazali (1059-1111) Sofi öğretilerini İslami geleneğin içine
sokmuştur. Gazali’nin bazılan Farsça, çoğu da Arapça olan önemli eserlerindeki
düşünceleri, İslam din bilimlerinin gelişimini etkilemiştir. Gazali, İran'ın
doğusundaki Horasan eyaletinin Tus şehrindendir, Nişabur’da ve Bağdat’ta
eğitim görmüştür. Nizamülmülk’ün Bağdat’ta kurduğu Nizamiye adlı medreseye
1091 yılında öğretmen olarak atanmıştır. Gazali, öğretmen olarak atandıktan dört
yıl sonra, istifa edip tüm kamu görevlerini bırakmış ve dünyadan el ayak çekerek
kendini dinin temel sorunları üzerinde düşünmeye adamıştır. On yd süren bu ruh
araştırması sırasında ilahiyat, felsefe ve hukuk alanlarında önemli araştırmalar
yapmış, Kudüs, Mekke, Şam ve İskenderiye’ye gitmiştir. Şam’daki büyük
caminin ziyaretçilerine Gazali’nin düşünceleriyle baş başa kaldığı yer gösterilir.
Gazali otobiyografik eserinde skolastik üahiyatta, rasyonel felsefede ve hatta Şii
öğretilerinde arayıp bulamadığı gerçeği, sofizmde bulduğunu söylemiştir. Gazali
1106 yılında doğduğu yere dönerek orada bir Sofi tekkesi kurmuştur.
Gazali radikal değildi ve yazılarında Şiiliğin gizemciliği ve filozofların
rasyonalizmi karşısında Sünniliği savunmuştur. Bunun yanında döneminin bazı
entelektüel eğilimlerine sert eleştirileri olmuş, onların entelektüalizmlerini,
skolastikliklerini “sistemler ve sınıflandırmalar, sözcükler hakkında
tartışma” saplantılarını kınamış, öznel dini deneyime daha çok önem vermiş,
böylece Sofi öğreti ve uygulamasının bir bölümünü İslami öğretinin içine
sokmaya çalışmıştır. Ondan sonraki nesillerin kendisine Muhiddin (dinin
canlandırıcısı) unvanı vermeleri, bunu yapmadaki başarısının kanıtı olmuştur.
Kimi Sofi doktrin ve uygulamaları, özellikle de kimi Sofi öğretmenlerinin
gerçek dinle diğerleri arasındaki engellerin ve inanç ile hukukun sürdürülmesine
gösterdikleri kayıtsızlık, şüpheyle karşılanmaya devam etmiştir. En önemli Sofi
şairi Mevlana Celaleddini Rumi’nin (1207-1273) şiirlerinde bugünkü adıyla
relativizmin bu türüne rastlanır. Mevlana Orta Asya’da Belh şehrinde doğmuş ve
Konya’ya yerleşip yaşamını orada geçirmiştir. Mevlana bazı şiirlerini Türkçe ve
birkaçını da o sırada Anadolu’da yaygın olarak konuşulan Rumca yazmıştır.
Çoğunluğunu Farsça yazmıştır. Kimi şiirlerinde skolastiklerin sofilikte hoşlarına
gitmeyen konulara yer vermiştir:
Sevgilinizin görüntüsü kafir tapınağında ise
O zaman Kabe ‘yi tavaf etmek açıkça hatadır.
Kabe'de 0‘nun kokusu yoksa,O zaman hatıradadır
Ve havrada O'nunla birliğin kokusunu hissediyorsak
O zaman o havra bizim Kabe’mizdir.
Başka şiirinde bu daha açıktır:
Ne yapılmalı, ey Müslümanlar? Ben kendim de bilmiyorum.
Ne Hıristiyanım, ne Musevi, ne Müslüman
Ne doğudan, ne batıdan, ne karadan, ne denizdenim
Ne doğanın taş ocaklarından ne de topraktan, ne sudan, ne havadan ne de
ateştenim Ne'Hindistan’dan, ne Çin’den, ne Bulgaristan'dan, ne de
Saksın'denim Ne iki Irak krallığından, ne de Horasan topraklarındanım
Yerim mekansızlıktır, izim issizliktir
Ne bedenden ne de ruh, ben ruhların rubundamm...
8
Sünni ulemanın, özellikle adalet alanındakilerin bu gibi öğretiler karşısında
Sofiler’i şüpheyle karşılamaları kaçınılmazdı. Onları panteist öğretilere inanarak
Allah'ın birliğini, azizleri ve kutsal yerlere ibadeti, İslamiyet'in puta tapma
yasağım çiğnemekle, büyücülükle itham ettiler. Allah ile bir olma
imkansız hedefini izlerken Allah’ın kanunlarına karşı gelmeleri ve başkalarını da
buna teşvik etmeleri, en yaygın suçlamaydı.
Derviş liderlerinin denetleyebildikleri ve istediklerinde ortaya
çıkarabilecekleri tehlikeli bastırılmış enerjilere karşı siyasi korkular da
duyuluyordu. Selçuklu ve Osmanlı sultanları zamanında derviş ayaklanmaları
olmuş ve bazen kurulu düzene önemli bir tehdit olmuşlardır. Devletin bir derviş
tarikatını benimseyip liderlerine ayrıcalıklı bir yer vermesi, büyük bir olasılıkla
bu yüzdendi. Mevlana’nın kurduğu Mevlevi tarikatı bunlardan biriydi.
Mevleviler tarikatlar işinde en konformist olanlardı. Taraftarları çoğunlukla
şehirli orta ve üst sınıftandı, öğretileri gelişmişti ve resmen onaylanmış
öğretilerden çok az bir sapma gösteriyordu. XVT. yy’ın sonunda Mevleviler,
Osmanlı sultanlarının gözüne girmişlerdi. İlk kez bir tarikat şeyhi 1648 yılında
Sultan Osman’ın kılıç kuşanma törenine katıldı. Sonraları da bazı tarikat şeyhleri
bu törenlere katılmışlardır.
Birbirinden çok farklı derviş tarikatları vardı ve aralarında re-Jkabet
bulunurdu. Bazen yenilik savunucuları olarak görülürlerdi. XVII.yy’da Osmanlı
İmparatorluğundaki dervişler, Sünni ulema tarafından müzik ve dans gibi fena
bir yenilik olarak suçlanan kahve ve tütünün yasal olduğunu savunmuşlardır.
XVIII. yy sonunda ve XIX. yy’ın başında İngiliz, Fransız ve Rus hakimiyeti
Transkafkasya, Hindistan ve Cezayir’e yayıldığında emperyalizme karşı halk
direnişi, yüzyıllarca iktidarı elinde tutan, her otoriteye boyun eğip bunu öğreti
olarak kabul eden ulema tarafından değil, derviş tarikatları tarafından
başlatılmıştır.
Eski bir Türk öyküsünde Müslümanlar’ın dervişlerle ilgili şüpheleri ve
dervişlerin Müslüman toplumundan şikayetleri anlatılmıştır: Dervişin biri birgün
zengin bir adamın evine gidip sadaka istemiş. Dervişin dindarlığından
şüphelenen zengin adam, ondan İslam’ın beş şartını sıralamasını istemiş. Derviş
kelimei şahadet deyip susmuş. Zengin diğerlerini bilmiyor musun diye sorunca,
derviş, “Siz zenginler hacdan ve zekattan vazgeçtiniz, biz yoksul dervişler de
namazdan ve oruçtan vazgeçtik, onun için geriye Allah’ın birliğinden ve Hz.
Muhammed’in onun peygamberi olduğundan başka bir şey kalmadı.” demiş.
Müslümanlar ve özellikle Müslüman devletinde yaşayan Museviler ve
Hıristiyanlar için din yalnızca bir inanç, ibadet ve komünal bir örgüt değildi.
Kimliğin temeli, bağlılığın öncelikli odak noktası, otoritenin tek yasal
kaynağıydı. İslam dünyasında Araplar, İranlılar ve Türkler gibi etnik milletler,
ayrıca Mısır ve Osmanlı sultanlarının ve İran şahlarının ülkeleri gibi devletler
vardı. Ancak geleneksel İslam devletlerinde bu düşünceler Avrupa’nın kültürel
ve siyasi yaşamında olduğu gibi önemli olmamışlardır. Milli liderler ya da
hükümdarlar dinin otoritesini ve kabul edilmiş savunucularını ortadan kaldırmak
şöyle dursun, kısıtlamayı dahi akıllarından geçirmemişlerdi.
13. BÖLÜM
KÜLTÜR
Ortadoğu dünyadaki en eski uygarlık bölgelerinden birisidir. Ortadoğu
uygarlığı, Hindistan ve Çin gibi başka eski uygarlıklarla karşılaştırıldığında,
Ortadoğu sahnesinin diğerlerinden belirgin bir şekilde farklı iki özelliği çok açık
bir şekilde görünür.
Bu özelliklerden biri çeşitlilik, diğeri de süreksizliktir. Çin tarihinin bin yılı
boyunca en eski çağlardan modem zamanlara dek bir süreklilik söz konusudur.
Arada birçok değişiklik olmakla birlikte, eski Çin ile modem Çin aynı dilin ve
yazının başka biçimlerini kullanmakta, aynı din ve felsefenin başka biçimlerini
izlemektedirler- Çin uygarlığının en eski kayıtlarından bugünkü Halk
Cumhuriyeti’ne dek, birçok yerel farklılıklar olmuş ama Çin uygarlığının tüm
alanlarındaki ortak özbilinç sürekliliğine devam etmiştir. Daha az olsa da aynı
durum Hindistan için de geçerlidir. Hint uygarlığı Çin’deki gibi kapalı
ve homojen olmasa da, birleştirici bir güç olmayı sürdürmektedir. Hindistan
uygarlığında ve Hindistan’ın antik çağlardan bugüne dek kendini süregelen'bir
varlık şeklinde görmesinde, Hindu dini, Nagari yazısı, Sanskrit klasikleri ve
kutsal metinleri önemli etkenler olmuşlardır.
Eski Ortadoğu’da bu şekilde bir birlik ve süreklilik bulunmuyordu. Antik
çağda da Ortadoğu uygarlıkları çok çeşitliydi ve Çin ya da Nagari, Konfüçyüs
felsefesi ve Hindu inançları gibi birleştirici ortak unsurlar yoktu. Ortadoğu
uygarlığı farklı yerlerde başlayıp farklı çizgilerde gelişmiştir. Ancak bu eski
farklılıklardan çok daha önemli olan bölgenin kültürel tarihinin süreksiz
olmasıdır. Hindistan ve Çin’de sürekli bir öğrenme geleneğiyle hâlâ geçmişlerine
ait belgeler korunarak öğrenilmeye devam edilirken, eski Ortadoğu kaybolup
unutulmuştur. Dilleri ölmüştür, yazılanları kimse okuyamaz. Tanrıları ve
ibadetleri az sayıda uzman ve bilim adamının bildiği çok uzaktaki antik bir
çağda kalmıştır. Hindistan ve Çin gibi kolektif bir adı olmadığından önce Batı
dünyasında, sonra dünyanın başka yerlerinde ve son olarak da bölge halkları
arasında “Ortadoğu” ve “Yakındoğu”, gibi kimliksiz, renksiz ve tamamen rölatif
isimlerle anılmaktadır.
Bölgenin sırasıyla Helenleştirilmesi, Romalılaştırılması,
Hıristiyanlaştırılması ve İslamlaştırılması sürecinde yaşadığı çok büyük
değişikler, eski Ortadoğu kültür ve geleneklerinin yok olmasının en önemli
nedenidir. Eski Ortadoğu’nun yazılı kültürünün büyük bölümünü yok eden bu
dört sürecin bugüne dek gelmiş izleri vardır. İslâmlaştırma VTI.yy’dan itibaren
bölgeyi biçimlendirmiştir. Mısır, Asur, Babil, Hitit, eski İran dilleri gibi en eski
diller terk edilmiş ve doğu bilimciler onları okuyup yorumlayarak önce tarihe,
sonra da bölgede yaşayan halklara tekrar bırakana dek hiç bilinmemiştir.
İslamiyet öncesi antik çağ ile görülen ilişki çok zayıftır ve İslami bir dirilişin
tehdidindedir.
Avrupa ile bir karşılaştırma yapılması daha açık olacaktır. Batı Roma
İmparatorluğu’nu yağmalayan barbarlar Roma devletinin en azından formlarını
ve yapısını korumaya özen göstermişlerdir. Roma nın dini olan Hıristiyanlığı
benimseyip, dili olan Latince’yi kullanmış ve kendi barbar yönetimlerini Roma
imparatorluk hükümeti ve hukukuna benzetmeye çalışmışlar, böylece de yasallık
kazanmak istemişlerdir. VII-VIII. yy’da Ortadoğu’da ve Kuzey Afrika’da
Hıristiyan Roma İmparatorluğu’nun.büyük bölümünü ele geçiren Müslüman
Araplar bu şekilde davranmamışlardır. Tam tersine kendi dinleri olan İslamiyet’i,
kendi dilleri olan Arapça’yı, kendi kutsal metinleri olan Kuran’ı getirip kendi
imparatorluk devletlerini kurmuşlardır. Bu devletin Müslüman olmayan
seleflerinden ve komşularından etkilenmesine rağmen, İslam hakimiyetinin
yükselişi, yalnızca bir kimlik temelini değil, bununla birlikte meşruluk ve otorite
kaynağı olan yeni bir devletin ve yeni bir toplumun başlangıcım göstermektedir.
Yeni kurulan İslam dünyasında Arapça, Helen dünyasında Yunanca’nın,
Avrupa’da Latince’nin, güney ve doğu Asya’da Sanskritçe ve Çince’nin rolünü
üstlenmiştir. Arapça bir süre devletin, hukukun, yönetimin, ticaretin, kültürün ve
günlük yaşamın dili olmuştur.
Tıpkı Hıristiyan ülkelerdeki gibi İslam ülkelerinde de eski düzen yani Arap
ve İslamiyet öncesi geçmiş çoğunlukla ayakta kalmıştır. Hıristiyan ülkelerdeki
durumdan farklı olarak, İslam ülkelerinde ayakta kalan geçmiş bir meşruluk
taşımıyordu. İslam Arapçasında, İslamiyet öncesi ve Arap öncesi geçmişten
kalan sözcüklere rastlanır. Genellikle bu tür sözcükler, yerini aldıkları konuşma
dillerinin özelliklerini korumuş olan bazı lehçelerde bulunur. Bu durum standart
klasik Arapça’da da görülür, hatta Kuran’da da birkaç tane vardır. Bölgede
kullanılmış daha eski dillerinden kalma sözcüklerin varlığı şüphelidir. Kalıntı
sözcükler çoğunlukla İslamiyet öncesi daha yakın geçme aittir.
Bu türden sözcükler klasik Arapça’nın ve Arapça ile şekillenmiş diğer İslam
dillerinin gelişiminde çok önemli rol oynamamalarına karşın, kültürel
adaptasyon süreci açısından önemli bir kanıttırlar. Kimya ve felsefe gibi
sözcükler kolayca tanınırken, Romalılar döneminde polis görevindeki “şurta”
(polis) ve Latince “exerdtus”dan gelen “asker” gibi sözcükler de çok açıktır.
Müslümanlar’a Kuran’ın ilk cüzünde gitmeleri buyurulan “el sırat el müstakime”
(doğru yol) ilginç bir örnektir: “sırat”, Romalılar’ın yolu “strata”dır ve İngilizce
Street sözcüğüyle akrabadır. Kimi sözcükler de çeviri yoluyla dolaylı olarak
alınmıştır. Örneğin klasik Arapça’da elektrik anlamına gelen “kahraba” sözcüğü
Pers kökenlidir. Aslında kahraba kehribar demektir ve bu anlamıyla da, Batı’da
Yunanca amber anlamındaki “elektron” sözcüğünün anlambilimsel gelişimini
gösterir. Mekke için kullanılan “Umm al-Qura’’nın (şehirlerin anası),
Yunanca’daki “metropolis”ten çevrilmiş olması mümkündür.
Bazı istisnalar dışında, Ortadoğu ve Kuzey Afrika'nın dil ve din haritası
Ortaçağ’ın sonlarına doğru bugünkü durumuna gelmişti. Arapça, Farsça ve
Türkçe olmak üzere üç dil vardı ve bu diller çeşitli ülkelerde ve çeşitli şekillerde
konuşuluyordu. Persçe (zaban-i Farsi), ülkenin Yunanca, sonra da Batı
ülkelerindeki adının türediği Fars veya Pers eyaletinin dili, İran’da (ülkenin eski
adı), Orta Asya’ya doğru doğuya, şimdiki Afganistan’ı ve Tacikistan
Cumhuriyetini de içeren bölgede kullanılıyordu. Tacik ve Afganistan’ın iki resmi
dilinden biri olan Dari de Farsça’nın türevleridir; İkincisi de İran ailesinden
gelen Paşti’dir.
Bu dillere akraba olan ve en batıdaki temsilcisi Osmanlı Türkçesi olan
Türkçe ya da Türki diller, Karadeniz’in kuzey ve güney kıyılarından Pasifik’e
kadar Asya’daki geniş bir alanda konuşuluyordu. Bu üç dilin beraberinde
kullanılan yerel diller de vardı. Arami ve Kıpti dilleri gibi eski kültürlerden
kalma ve genellikle Hıristiyan azınlıklar başta olmak üzere Müslüman olmayan
gruplarca kullanılan diller giderek azalmıştır. Berberice ve Kürtçe gibi bazı diller
de bugüne dek gelmiş olsalar da, yazıları olmadığı için yazılı bir geleneğin
istikrarına ve sürekliliğine sahip değillerdir. İbranice, Musevi azınlıklara ait bir
din ve kültür dili olarak ayakta kalarak, modem çağlarda konuşma dili ve
sonraları da milli dil olarak tekrar canlanmıştır. -
Klasik görüşe göre yalnızca edebiyat, uygar sanatlar arasında ve yalnızca
edebiyatçılar saygın kabul edilirdi. Gerek çalan gerekse de besteleyen
müzisyenler, köle ya da toplumsal olarak alt sınıftan, müzik de şiire eşlik eden
bir araçtı. Edebi bir bağlam içinde bulundukları için bugüne gelebilen çok az
sayıda müzisyen adı vardır. Görsel sanatlar da zanaatkarların işiydi. Çok eski
zamanlarda bunların çoğu Müslüman olmayanlardandı ve ele geçiren ülkelerin
yerel halkından toplanırlardı. İslâmlaştırmanın artmasıyla daha çok Müslüman
ressam ve mimar çıkmıştır ama Ortaçağ’ın büyük bölümünde onlarla ilgili
hiçbir şey bilinmemektedir. Yüzlerce yıl sonra, Osmanlı Türkiyesi ile Safevi
İranı’nda ressamlar saray çevrelerinde saygın bir konuma gelebilmişlerdir. Çoğu
isimleri, biyografik ayrıntıları ve ayırt edilebilen eserleriyle tanınmıştır ve
bazdan da okullar açarak ustalar yetiştirmişlerdir. Osmanlı döneminde
çoğunlukla askerlerden olan mimarların özel bir yerleri vardı. Sanatçı
yeteneklerinin yanında yöneticilik ve organizasyon da yaparlar, istihdam yapan
önemli kuruluşlarda yetkileri olur, devlet, din ve şehrin başlıca gereksinimleri
olan saray, kale, cami, han, ev, medrese, köprü, hamam ve pazar yerleri inşa
ederlerdi.
Gerek sarayların gerek de evlerin iç mekanlarında pek mobilya olmazdı. Eski
Ortadoğu’da yaygın olarak kullanılan masa ve sandalyeler Ortaçağ’da artık
kullanılmıyordu. Onların yerine göçebelerden kolayca sağlanan deri ve yün
kullanılıyordu.İç mekanlarda çoğunlukla halı, şilte ve minderler kullanılıyor,
dekorasyon için de tepsi, lamba ve tabak gibi çok miktarda madeni, cam ve
toprak eşya kullanılıyordu. Ortaçağ İslamiyeti’nin sanayi sanatlarının başlıcaları
dövme ve işleme madeni eşya, boyalı seramik ve camdır. Tekstil sanatının çeşitli
eserlerinin ve ince işlemeli ahşap paravan ve pancurların kullanıldığı iç mekanda
yer almışlardır.
Arap hakimiyetindeki dönemde ilk resimler dekoratif amaçlı olarak
yapılmıştır. Bugüne dek gelen Emevi saraylarındaki freskler bir kültür
sürekliliğinin canlı örnekleridir. Teknikleri ve dekoratif konulan ile Bizans ve
İslamiyet öncesi İranı’nın hâlâ canlı olan sanat geleneğine benzerler. Ancak
başka konularda da olduğu gibi eski gelenekler zamanla asimile olmuştur. Sonuç
olarak yeni bir şey, temsil ettiği uygarlık gibi eski geleneklerle zenginleşen ama
onların hakimiyetinde kalmayan, Araplar’ın yarattığı ve yönettiği, İslamiyet’e
adanmış bir siyasi toplumun Arap zevkinin ve İslami değerlerinin gereksinimleri
doğrultusunda bir sanat geliştirilmiştir.
Çıplak kadın figürlü eski freskler İslami olarak adlandırılamaz. Bunlar,
Bizanslı ressamların Hıristiyan kosmokratörünü çizerken kullandıkları pozda bir
Müslüman halifenin tasvirindeki gibi, eski konulan yeni amaçlara uyarlamaya
başlamışlardı. Kısa sürede, Müslüman duvar resimlerinde ve iç
dekorasyonundaki, çıplak figürler ve de insan figürlerinin yerine dekoratif,
özellikle de kaligrafik şekiller geçmiştir. Duvar resimlerinin tekrar ortaya çıkışı
yüzyıllar sonra, Safevi İran’ın saraylarında, kabul salonlarında ve sonra da
Osmanlı Türkiyesi’nde olmuştur. İleriki zamanlarda, İslam resmindeki pek çok
açıdan en önemli gelişme kitaplardaki resimlerdir. Bu sanat Araplar, daha çok da
İranlılar ve Türkler’de yaygınlaşmıştır.Müslüman resmi, insan yüzü ve
bedeninin resmedilmesiyle ilgili tereddütler giderildiği için portrelerden
oluşmuştur. Ancak heykel yasaktı ve insanların iki boyutlu portrelerine şüpheyle
yaklaşılırdı.
Türk ressamlar, Osmanlı sultanlarının resimlerini yapmışlardır. Başta Fatih
Sultan Mehmed olmak üzere, Avrupalı ressamlara portresini yaptıranlar da
olmuştur. Bellini’nin ünlü Fatih Sultan Mehmed tablosu Londra’da National
Gallery’de bulunmaktadır. Fatih Sultan Mehmed’in ölümünden sonra yerine
geçen dindar oğlu, Sultan Bayezid tablo başka tablolarla beraber satmıştır.
Osmanlı hükümdarları tarafından özel olarak yaptırılmış olsa da, sultanların
resmini yapmak resmen yasaktı. Birkaç istisna dışında, Müslüman hükümdarları
ne para ne de pul üzerine yüzlerini resmettirmemişlerdir. 1721 yılında Osmanlı
elçisi olarak Paris’e giden Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi raporunda şöyle
demiştir: “Buradaki geleneklere göre kral elçilere elmaslarla süslenmiş portresini
hediye olarak veriyor ama Müslümanlıkla resmin yasak olduğunu söyleyince
bana elmas kakmalı bir kemer hediye etti.” Mehmet Efendi aldığı hediyeleri
ayrıntılarıyla anlatmış, kralın ona gösterdiği resim galerisine yalnızca iki satır
ayırmıştır. Duvarlardaki tablolar onun kültürüne ait değildir. Öte yandan çok
daha iyi bildiği bir sanat biçimi olan gobleni daha çok anlatmıştır. Bir Avrupa
gobleninin gerçekçiliğinden çok etkilenmiştir-.
3
“Biri sevincini göstermek için gülüyor, öteki üzüntüsünü göstermek için
hüzünlenmiş görünüyordu. Biri korkuyla titriyor, diğeri ağlıyor, bir başkası bir
hastalığa yakalanmış görünüyordu. Yani, ilk bakışta herkesin ne durumda
olduğu anlaşılıyordu. Bu resimlerin güzelliği ne hayal edilebilir ne de
anlatılabilir.&quot;
İslam ülkelerindeki müzisyenler, bazı derviş tarikatları dışında, Müslüman
ibadetinde müzik yer almadığından, Hıristiyan müzisyenlerin, Kilise ve onun
yüksek makamlarındaki kişilerin korumasıyla elde ettikleri avantajlara sahip
değillerdi. Onlar için de sarayın ve zengin ailelerin koruması vardı ama sürekli
değildi ve güçlülerin kaprislerine bağlıydı. Müslüman müzisyenler standart bir
notalama sistemi oluşturamadıkları için eserleri ancak ezberlenerek
aktarılabilmiştir. Avrupa müzik geleneğiyle karşılaştırılabilecek bir klasik İslam
müziği korunamamıştır. İslam müziği ile ilgili olarak kalanlar, yalnızca genişçe
bir kuramsal edebiyat, yazarlar ve ressamların bazı müzisyenler ve müzik
olaylarını anlatımları, resimleri, eski müzik enstrümanları ve performanslardan
hafızalarda kalanlar olmuştur.
VI.yy’da klasik Arap şiiri, Arabistan yarımadası aşiretlerinin yarattıkları
ortak dil ve uzun zamandır Arap şiirinde en çok kullanılan anlatım biçimi olan
kasidenin geliştirilmesi sayesinde başlamıştır.
Gerek Batılı gerekse de Arap araştırmacılar, eski Arap şiirlerinin
çoğunluğunun özgünlüğünden şüphelenmişlerdir. Bugüne dek gelen metinlerden
özgün malzemeye sahip olanı çok azdır, bugünkü şekilleriyle VIII. yy'daki
neoklasik ya da romantik canlanma dönemi şairlerinin ve filologların eserleridir.
İslami dönem şiiri de bu eleştiriyi almıştır. Gerçekliği şüpheli olmayan çağdaş
şiir, Suriye’de Emevi halifeler zamanında görülmüştür.
Suriye’de saray şairleri ve şair halifelerin yazdıkları kasideler bu şiirlerin
büyük çoğunluğunu oluşturuyordu. Kimileri Emevi kasidesinin İslamiyet öncesi
kasidenin devamı, kimileri de bunun sonraki neoklasikçilerin bilinmeyen
geçmişe yansıttıkları bir model olduğunu ileri sürmüşlerdir. Emevi dönemine ait
kasideler, eski bir gelenek ve klişe olmuş bir üslup taşımaktadırlar. Özgün
haliyle bir övgü olan en eski kasidede aşiretinin sözcüsü olan şair, aşiretinin,
hayvanlarının ve kendinin erdemlerini ve başarılarını anlatırdı. Geleneksel
olarak kaside, göç mevsiminden önce göçebelerin bayramlarındaki şiir
yarışmalarında okunurdu. Terk edilmiş kamp alanına bakan şairin orada aşireti
ve sevdiğiyle geçirdiği mutlu günleri anlatan erotik bir girişle başlayan kaside,
övgünün başka aşamalarıyla devam ederdi. Emevi zamanı ve sonrasındaki saray
kasidesinde, aşiret değil hükümdar övülürdü.
Giriş kısmında sıkça yinelene bazı konular vardır. Şair terk edilmiş kamp
alanına gelir ve anılarının keyfine dalar' geride bıraktığı mutlu günlerine ağlar.
Onu arkadaşları teselli etmeye çalışır ve tükenmeyen kederi yüzünden kınarlar.
Genellikle şair ayrılık gecesinin uzamasından şikayet eder, yavaş gelen sabaha
sitem eder. Sevgilisi onu rüyada ziyaret edebilir ve hatta konuşarak onu
dayanılmaz bir uyanıklıkla baş başa bırakır. Giriş kısmında genellikle, komşu
aşiretteki sevgilisinin kampına yaptığı gece kaçamaklarını anlatılır. Bu kısım
biraz ağıt, biraz da övgüdür. Başka bir aşiretten, belki de düşman aşiretten olan
sevgilisini görmek için hayatını tehlikeye atarak onun olduğu yere ya da bir kum
tepesinin arkasında buluşacakları yere gitmek için çadırlar arasından gizlice
geçer. İkisi de nasıl bir tehlike içinde olduklarını bilirler, kadın namusunu
korumak isteyen kocası, babası ya da ağabeyinden ve sevgilisiyle arasını
bozacak dedikoduculardan korkar. Sonra da bu ikisine, sevgililere karşı kötü,
niyetli ama kamu ahlakının koruyucusu sansürcü (rakib) de katılır.
Kampın dağılması ayrılık teması ilişkilidir. İlkbaharın otlama mevsimi bittiği
için aşiret gidecektir. Çığırtkanı aşirete hazırlanmalarını duyurduktan sonra,
çadırlar sökülür, develer yüklenir ve aşiretler farklı yönlere giderek aşığı
anılarıyla yalnız bırakırlar. Korkulan bu günün gelişinin, belirtileri de vardır, sert
sesiyle sevgilinin gideceğini haber veren ayrılık kuşu karga sürüleri gibi.
Aşk şiirleri, klasik İslam şiirinin en iyi temsilleridir. Evrensel konusu
nedeniyle başka kültürlerden olanların da buna erişebilmesi çok kolaydır. Bu
şiirler, sevgililerin buluşup ayrıldıkları değişen toplumsal içeriğiyle kültürel tarih
gibi toplumsal tarihin sahnelerini de yansıtır.
Emeviler zamanında geleneksel kasidenin yam sıra, yeni bir aşk şiiri türü
olarak Hicaz’ın erotik şiiri ortaya çıkmıştır. Araplar’ın büyük fetihleriyle elde
ettikleri servetler, başta Medine olmak üzere, Hicaz'ın şehirlerinde zengin,
kültürlü, zevke düşkün ve sınır tanımayan bir grup ortaya çıkmıştır. Şaşaalı
aristokrasinin eğlence merkezi haline gelen kutsal şehirdeki zenginlerin
evlerinde köle kızlar, şarkıcılar ve dansözler, din savaşçılarının sefih oğullarının
ilgisini çekmek için özgür Arap kadınlarıyla bir rekabete girmişlerdir.
Yalnızca birkaçı bugüne gelebilmiş Hicaz’da yazılmış bu erotik şiirlerin
incelenmesinde bazı zorluklar vardır. İsimleriyle tanınmış olan şairlerden çok
azmin divanı kalmıştır, pek çoğu daha sonraki yıllardan kalma antolojilerde ve
edebiyat tarihlerinde parça parça dağınık olarak yer almıştır. Geleneğin dönemin
kişilerine ve serüvenlerine düşürdüğü romantik gölgeyle, bu şiirlerin
gerçekliğinin belirlenmesi de özel bir sorun olmuştur. Bunların çoğunun
kasidelerin kalan parçalan ya da tam bir şiir olup olmadığı belli değildir. Bu
şiirlerin konulan kasidenin giriş bölümüne benzemekle birlikte, bazı farklılıkları
bulunur.Çöl sahnesindeki macera, yerini şehirde başka bir evin hanımıyla
yaşanana bırakır. Şair, özgür bir Arap kadınından kasidedeki gibi üstü kapalı söz
eder, kadının adını gizler ve iffetini över. Köle ve meyhane kadınlarından da
açıkça söz eder.
Erkeğin cinsel gereksinimleriyle ilgili cömert hükümleri olan İslam hukuku,
yasak aşk konusunda çok serttir. Bu durum, İslamiyet öncesi aşiretlerinin özgür
yaşamlarına kısıtlama getirmiş ve aşk şiirinin aşırılığım önlemiştir.Halife
Hz.Ömer’in erotik şiiri yasaklamış olduğu bilinmektedir. Dolayısıyla, şairlerin
iffete karşı saygıları artmış, böylece daha çok karşılıksız aşk acısı konusu
kullanılmıştır. Övünen, duygusuz sevgilinin yerini uzaktan hayranlık duymakla
yetinen iffetli kişiler almıştır.Bu kişiler, sonraki yüzyılda oğullarının karşılıksız
aşk nedeniyle öldüğü söylenen Udra aşiretinden gelen Udri adıyla anılmıştır.
Udri şair de geleneğe uyar, geceleri gizlice sevgilisinin .çadırına gider ama
bir gülücük, bir dokunuş ya da bir sözcükten başka bir şey beklemez. Udriler’in
sözde “platonik” aşklarının gerçeğe ne kadar uygun olduğu tartışılır. Fransız
araştırmacı Regis Blachere, Udriler ile klasik kaside yazan çapkınlar arasında
pek fark olmadığını düşünmektedir. Arap araştırmacısı Kinani’nin,Udri temasını
şehvetli aşk ile yeni dinsel ahlak arasında bir uzlaşma şeklinde tanımlaması
oldukça isabetlidir.
İslam tarihinde yeni bir çağ başlatan Emeviler’in yerine Abbasi halifelerinin
geçmesi ve başkentin Suriye’den Irak’a taşınması, Arap şiirinde de aynı etkiyi
yaratmıştır. İmparatorluğa Arap fatihlerinin aşiret aristokrasisi yerine kozmopolit
yönetici seçkinler ve toprak sahipleri hakim oldu. Bağdat’ın hiyerarşisi artmaya
başlayan sarayında aşiretlerin baş reisleri yerine, doğulu bir hükümdar
bulunuyordu. Arap zevkleri ve gelenekleri, başta bir Arap hükümdar olduğu,
Arapça devletin, toplumun ve kültürün tek dili olmaya devam ettiği halde,
tartışmasız egemen durumda değildi. Arap kadım sarayda ve şehirdeki eski
yerini ve özgürlüğünü kaybederek hareme kapatıldı. Muhafızlar ve harem ağaları
yüzünden gizli ziyaretler imkansız olmasa da tehlikeli hale geldi. Artık köle
kızlar ve cariyeler bunu gereksiz kılıyordu. Arabistan'ı hiç görmemiş şehirli
şairlerin hayali kamp yerleri için üzülmeye ve hayali sevgililerini övmeye devam
etmesiyle eski edebi modalar biraz daha sürdü. Geçmişteki kimi konulan gerçek
duruma uydurmaya çalıştılar. Söylenene göre, Bağdatlı bir şair, şehirli bir kadına
yazdığı kasidede klişe ifadelerle ondan, teselli etmesi için özlem dolu yalnız
gecelerinde rüyalarına gelmesi için yalvarır. Kadın da üç altın dinar gönderirse
bizzat gelip onu teselli edeceğini bildirir.
Arap şiirinde yeni rüzgarlar esmeye başlamıştı. İslamiyet’i seçenler arasında,
fatihlerin dilini ve dini benimsedikleri halde, geleneklerini hor gören îranlılar
bulunuyordu. İranlı şairler de Arap şiirine yeni temalar ve modalar getirdiler ve
aşk şiiri bunlardan biriydi. Bu şiirlerde genellikle bir köle kıza, özellikle de
* şehir toplumunun dişi unsuru cariyelere hitap ediliyordu. Bu şiir türünde
gizliliğe önem verilmediği için gizli buluşma ve ayrılma başka bir bağlamda
karşımıza çıkar. Müslümanlıktaki zina yasağı etkisini sürmemişti ama alkol
yasağı sürüyordu. Bu yüzden de şair gizli buluşma ve ayrılmasını kadınlar yerine
alkol şişesiyle yapıyordu.
İslam’daki alkol yasağına rağmen, Arap şiirinde yer alan şarap, İslamiyet
içinde gelişen İran ve Türk şiirinde çok daha fazladır. Müslümanlar için geçerli
olan şarap içme, üretme ve satma yasağı, Müslüman devletin Müslüman
olmayan vatandaş-lan için geçerli değildi. Bu yüzden içki içmek isteyen
Müslümanlar kafirlere gitmek zorunda kalıyorlardı. Arap şiirindeki Hıristiyan
manastırı ve Pers şiirindeki Zerdüşt tekkesi meyhane çağrışımlarıdır. Genel
olarak birleştirilen aşk ve şarap konulan, özellikle îran ve Türk şiirinde, kimi
zaman dini bir önem kazanmaktadır. Sofi şairlerinin kullandıktan Baküsçü ve
erotik göstergeler insanın Allah ile mistik birliğini simgelemektedir.Erotizmi dini
amaçlarla kullanmanın Tevrat’ta Neşideler Neşidesi’ndeki Musevi-Hıristiyan
geleneğince bilinen daha eski örnekleri de vardır.
Av şiirleri, özellikle Türkler ve îranlılar da kültürel bilgi açısından zengin bir
başka türdür. Bu şiir türünün avcılığın artık başlıca besin sağlama kaynağı
olmamasından çok sonra bile önemli bir kültürel, toplumsal ve askeri işlevi
olmuştur. Helenistik dünyanın oyunları ve atletizm yarışmaları îslami yönetimde
kaldırılmıştı. Güreş, deve ve at yarışları, deve ve horoz dövüşleri bir ölçüde halkı
eğlendiriyor, at binmek ve ok atmak gibi askeri sanatlar askerlere mesleki
beceriler sağlıyordu. Ancak avlanmak, spor modem çağda gelişinceye dek
egzersiz, eğlence ve yararlı eğitimin birleştiği en popüler alandı. Büyük kraliyet
avları, süresi, sayısı ve boyutu açısından özel bir değeri taşıyordu. Modem çağ
öncesinde bu avlar, modem orduları savaşa hazırlayan savaş oyunlarına ve
manevralara en yakın çalışmalar olarak, yönetme ve örgütlenme, ikmal ve
malzeme, hareket, komuta ve denetim, başka bir deyişle savaş
deneyimi kazandırıyordu.
Bu. etkinliklere edebiyatta büyük ölçüde yer verilmiştir. Şairler at, deve ve fil
gibi binek hayvanlarım, kılıç, yay, mızrak gibi silahlarını, şahin, köpek gibi
avlanma yardımcılarıyla avlarını ayrıntılı olarak anlatırlardı. Dostluk, rekabet,
avcıların aşkları, kovalamacanın verdiği heyecan, öldürmenin verdiği zevki
ve avdan sonraki eğlence konularına ayrıntılarıyla yer verirlerdi.
Şiirin toplumsal ve siyasi açıdan önemli bir işlev taşıyordu. Çoğu şairin
geçim kaynağı, hiciv, özellikle de övgüydü. Henüz gazetecilik, reklamcılık,
propaganda ve halkla ilişkilerin olmadığı zamanlarda bunların tümünü şairler
üstlenirdi. Bu durum şairler için yeni değildi. Roma İmparatoru Augustus’un
saray şairlerinden bazılarının eserleri genel olarak Roma İmparatorluğu’nun,
özel olarak da Roma imparatorunun halkla ilişkiler çalışmalarıydı. Şüphesiz
durum çok daha önceki hükümdarlar için de böyleydi. Şairlerin hükümdarlarını
övdükleri kolayca ezberlenip ağızdan ağza gezen beyitlerle ülke çapında onların
imajlarını geliştirdikleri İslami Ortaçağ’da övgü sanatı en doruk noktasına
çıkmıştır.
Şiirsel propagandanın olumlu etkisi olduğu gibi olumsuz etkisi de söz
konusuydu. Hiciv sözcüğünün Arapça’daki karşılığı &quot;hica&quot; sözcüğünün
Tevrat’taki, büyü yapmak anlamındaki “hegeh” sözcüğüyle yakınlığı ilginçtir.
Hiciv yalnızca hakaret ve yerme anlamı taşımaz, bunu pratik bir amaca yöneltir.
Aşiret hicivcilerinin düşmanca propagandaları daha eskilere, hatta İslamiyet
öncesine dayanır. Hz. Muhammed’in hadislerinden şiirsel propagandanın
tehlikesinin ve öneminin farkında olduğunu görüyoruz. Şiire karşı genel bir
hoşnutsuzluk vardı, örneğin en önemli Arap şairlerinden İmr el-Kays için
“cehennem yolundaki liderleri” deniyordu. Bu hoşnutsuzluğa rağmen
Hz.Muhammed ona şiirle saldıranlara tuttuğu hicivci ile yanıt vermiştir. Bir
defasında da hicivi yazan kişi ile birlikte şiiri okuyan şarkıcı kız öldürülmüştür.
İslami çağın ilk yüzyılında saray şairleri tutan Emevi halifelerinden sonraki
tüm Müslüman hükümdarlar da bunu yapmışlar ve uygulama yalnızca
hükümdarlara özgü olmamıştır. Başka makamlardaki kişiler de halkla ilişkiler ve
reklam çalışma-lan için şair tutmuşlar ve böylece şairlik kabul gören bir meslek
haline gelmiştir. Edebiyat tarihlerinde bu şairlerin ödüllendirilmesiyle ilgili
ayrıntılı pek çok bilgiye rastlanır. Ödül genellikle makam sahibinin durumu ve
şairin yeteneğine bağlıydı. Benzeri mesleklerde olduğu gibi aynı ürün yeniden
kullanılabilir, bir hükümdar için yazdığı bir şiiri, işvereni değiştikten sonra,
başka birine satabilirdi. Şairleri korumalarıyla, yani yaygın propaganda
çalışmalarıyla ünlü olan hükümdarlar vardır.X.yy’da Kuzey Suriye’de Hamdani
Beyi Seyf el-Devle oldukça büyük bir şair kadrosuna sahipti. Bu şairlerin,
dikkatsiz tarihçileri yanıltmalarıyla bugün bile onun için çalıştıkları söylenebilir.
Fatımi halifelerin onlardan beklenilebileceği üzere, Fatımi dünya görüşünü ve
Abbasi halifelerine karşı Fatımi davasını yayan ideolojik şairleri bulunuyordu.
Tarihçilerin resmi şairlerin listelerini verdikleri de olmuştur. Ortaçağ’ın daha
sonraki zamanlarından Mısırlı bir ansiklopedi yazarı, Fatımiler’in saraya bağlı
şair bir kadrosu olduğunu ve bunların iki gruba ayrıldığını yazmıştır. Bu
gruplardan biri Sünniliği öven Sünni şairler, diğeri de İsmaili imamına uygun
daha aşırı övgüler yapan İsmaili şairlerdir.
Çeşitli mezheplerden olan kişiler, isyancılar, siyasi ve başka grupların
kullandıkları şiirsel propaganda, kişisel çıkarlar için de kullanılmıştır,IX.yy Arap
şarkı kitabı Kitab el-Aghanil’de yer alan iki örnekte şiirin ekonomik amaçlara
hizmet ettiği de görülmektedir. Anlatılan bir öyküye göre, VIII.yy’da Irak valisi
kamu sulama sistemini genişletmek için bir araziye zorla el koymuş ve toprak
sahibinin adına hareket eden ünlü şair Farazdak, valiyi baskıcılıkla suçlayan ve
ona saldıran bir şiir yazmış. Bu olayın nasıl sonuçlandığı ve şaire ne kadar ücret
ödendiği bilinmemektedir. Aynı kaynaktan başka bir öykü de tamamı
anlatılmaya değer ölçüde ilginçtir:
2
“Peçe satmak için Medine'ye giden Kûfe’li bir tüccar, siyah olanlar hariç
tüm peçeleri satmış. El-Darimi’nin arkadaşı olan tüccar bunu ona anlatmış. O
günlerde şiiri ve müziği bırakıp inzivaya çekilmiş olan El-Darimi, tüccara
&quot;Sen hiç düşünme, ben sana onları da satırım &quot; demiş ve şu dizeleri yazmış:
Git sor siyah peçeliye Ne yaptın dindar imama?
Namaz için cübbesini toplamıştı Sen cami kapısında göründüğünde
El-Danmi'nin bestesini de yaptığı,şiiri çok ünlü olmuş ve herkes onun
inzivadan çıkıp tekrar şiire başladığını düşünmüş. Medine'deki tüm kadınlar
siyah peçe almaya başlamışlar, Iraklı tüccar da elindeki siyah peçelerin
hepsini satmış. Bu olaydan sonra, El-Darimi yeniden inzivaya çekilmiş. ”
Bu, şarkılı reklamın bilinen ilk örneği sayılabilir.
Ortaçağ’da Araplar tarafından öykülü şiirlerin kullanımı yaygın değildi.
Ortaçağ Avrupası’ndaki ve klasik antik çağdaki destan ve baladlarla
kıyaslanabilecek, resmi edebiyat sayılmayan vezinli ve vezinsiz uzun popüler
aşk öyküleri ve bazı savaş parçaları dışında bir esere rastlanmaz. Destanın İslami
Ortadoğu’da tekrar doğması, İslam öncesi Pers şiir parçalarının eski Pers epik
geleneğinin bulunduğu İran’da olmuştur. Kısmen Pers milli kültürünün tekrar
uyanması ve yeni bir Müslüman İran dilinin ortaya çıkması, bu geleneğin tekrar
canlanmasını sağlamıştır. X.yy şairi Firdevsi’nin eski İran’ın tanrılarının ve
kahramanlarının serüvenlerini anlattığı uzun şiiri Şehname, Pers-Türk
kültüründeki yeri Batı’daki İlyada, Odise ve Eneid'e benzerdir. Batıdaki
benzerlerinde de olduğu gibi Şehname’nin de taklitleri olmuş, Farsça ve Türkçe
çeşitli kalitelerde destanlar yazılmıştır. Orta Asya Türk halklarının kahramanlık
şiirleri Türkçe olanların önemlileridir. Genellikle bir kitabın tamamı
uzunluğunda, çoğunlukla da mutsuz aşıkların serüvenleri, Türkler ile İranlılar’ın
yaygın olarak kullandıkları bir başka anlatım türüdür. Tüm bu aşklar ve destanlar
Müslüman kitap resimleme sanatına büyük ölçüde ortam sağlamışlardır.
Arapça’da olay ya da oturum anlamındaki “Makama” tamamen Araplar’a
özgü bir edebi türdür. Makama çoğunlukla hayali bir anlatıcı ve bir kahramanın
konuştukları makamat koleksiyonundan bir parçadır. Bunlar konuşma ve
anlatım, vezin ve nesir, vaaz ve tartışma ve mizahla ele alman büyük ölçüde
toplumsal yorum içerirler. Makamat koleksiyonları arasında Arap edebiyatının
şaheserleri bulunur. Farsça ve İbranice’de makamat taklit edilmiştir ama
karakteristik Arap biçimi korunmuştur.
Farsça ve Türkçe şiirler tamamen İslami’dir. Benzer biçimde büyük oranda
îslami olan Arap şiiri, en erken ve en geç dönemlerinde önemli bir Hıristiyan
nitelik taşımıştır. Sayılan az olmakla birlikte Arapça yazan Musevi şairler de
olmuştur. Genel olarak Musevi şairler, yalnızca din, bilim ve edebiyat dili
olan İbranice ile lirik ve dini şiirler yazıyorlardı. İslam ülkelerindeki
İbrani şiiri yapı, konu ve edebi gelenekler açısından Arap örneklerine benzer.
Makama dışında klasik Arapça’da başka edebiyat türler de vardı. Deneme
sanatı oldukça gelişmiş bir düzeydeydi. Roman olmayan alegorik öyküler, daha
hafif bir eğlendirici edebiyat türüydü. Bu öyküler hayali oldukları halde,
halifeler döneminde çeşitli bölge ve toplumsal düzeylerdeki yaşamı canlı bir
şekilde yansıtırlar.
Mizah bu edebiyatta önemli bir yere sahiptir. Sivri anekdotlar ve hazır
cevaplılık Ortaçağ Arap yazarlarının başlıca özellikleriydi. Arap edebiyatının en
kutsal olanları da dahil olmak üzere her türüyle hafiften hafife alay etmek için
hicvi kullanırlardı. Buna örnek vermek gerekirse; halifeler döneminde,
tıpkı başka yerlerde ve rejimlerdeki gibi devlet memurlarının ağır ve sık
tekrarlarla dolu bir üslupları vardı. XI. yy’daki ‘'komik hatalar”
koleksiyonundaki Halep prensinin öyküsü şöyledir: Prense bağlı olan Antakya
valisinin biraz safça olan sekreteri, iki Müslüman gemisinin tüm mürettebatıyla
battığını efendisi adına prense şu şekilde iletmiştir: “Esirgeyen ve Bağışlayan
Allah adına. Allah, Prens’e kuvvet versin ki iki kayık, yani iki gemi, girdap, yani
dalgalar yüzünden, devrildi, yani battı ve herkes kayboldu, yani öldü.” Halep
prensi de valisini şöyle yanıtlamış: “Mektubun bize geldi, yani ulaştı ve biz onu
anladık, yani okuduk. Sekreterini döv, yani ona vur ve yerine başkasını getir,
yani onu kov, çünkü o ahmak, yani aptaldır.Hoşçakal, yani mektup bitti. ’’
3
Diğer bir öykü de şöyledir: Hicri birinci yüzyılda komik öyküleriyle
ünlenmiş Ashab adındaki kişiye, niçin iyi bir Müslüman gibi hadisleri
anlatmayıp boş şeylerle uğraştığını sormuşlar. Ashab da kendisinin de hadisleri
bildiğini söylemiş. Onlar da birini anlatmasını istemişler. O da hadisin kimin
ağzından söylendiğinden başlayarak geleneksel bir şekilde anlatmaya başlamış.
“İbn Ömer’den duyan Nafı bana şöyle anlattı: Allah'ın elçisi, Sahip olanların
Allah'ın seçilmiş kullarından olduğu iki nitelik vardır, demiş.&quot; Dinleyenler bunun
gerçekten doğru bir hadis olduğunu belirterek bu iki niteliğin ne olduğunu
sormuşlar. Ashab, “Nafi birini unutmuştu, ben de diğerini unuttum,&quot; yanıtını
vermiş.
4
Eğlence edebiyatı da klasik Arap edebiyatının diğer türleri gibi Türkçe’ye ve
Farsça’ya geçerek biraz farklı biçimlere dönüşmüştür. Alegori ve öykü epeyce
gelişmişti. Öte yandan deneme türü daha az mizahi ve daha çok ahlakçı, didaktik
nitelikteki daha ciddi ve daha dürüst bir toplumun anlatımları olmuştu.
Tiyatro büyük olasılıkla antik çağdaki putperest törenlerle
ilişkilendiıüdiğinden, İslâmî Ortaçağ’da Ortadoğu’da yok olarak sonraki birkaç
yüzyıl bir daha ortaya çıkmamıştır. Pandomim, meddahlık, palyaçoluk olmak
üzere dram sanatlarının yaygın bazı unsurları vardı. Aktörlerce doğaçlama
söylenen metinlerle kısa komik sahnelerden izler de vardır. Genellikle bunlar
sıradan halkın popüler eğlenceleriydi, sarayda daha seçkin gösteriler oluyordu.
Ne var ki bu seçkin gösteriler kimi zaman daha çirkin bir amaca hizmet
edebiliyordu. XII.yy’da Bizans prensesi Anna Komnena, Selçuklu sarayındaki
aktörlerin gut hastalığı olan babası Aleksios Komnenos ile alay ettiklerini
söylemiştir:
5
&quot;Barbarlar, hünerli aktörler onun acılarıyla dalga geçtiler. Gut hastalığı
alay konusu haline geldi. Doktor ve hemşire gibi rol yaptılar ve impara-tor’u
bir yatağa yatırarak onunla dalga geçtiler ve kahkahalar attılar. ”
XV. yy’da Bizans imparatoru II. Manuel Paleologos, Osmanlı sultanı
Bayezid’in sarayına yaptığı ziyaretini anlatırken aktörler, müzisyenler, şarkıcılar
ve dansözlerden söz etmiştir.
Bir anlatımı ve hemen hemen hazır bir metni olan oyun, ilk kez XIV. yy’da
özellikle Mısır ve Türkiye’de görülmüştür. Bu oyun türünde karakterler
kuklalarla ya da bir perdeye yansıtılan gölgelerle canlandırılır ve kuklacı
tarafından konuşturulurdu. Genel olarak komik bir içeriği olsa da sert bir
toplumsal ya da siyasi yorum içerirdi. Metinleri bugüne dek gelen bu tür oyunlar
vardır ve bazılannın yazarlarının adlan da bilinmektedir.
Antik çağdan itibaren kuklalar vardı. Ortadoğu ülkelerinde daha popüler olan
gölge oyunlannın Doğu ve Batı Asya arasında yeni iletişim kanallan açan
Tiirkler ya da Moğollar döneminden, Doğu Asya’dan gelmiş olması
muhtemeldir.
Avrupa’dan, özellikle de XV. yy sonunda ve XVI.yy başında İspanya’dan
göçen Museviler'in eseri olduğu kesin olan ve aktörlerin hazır metinlere göre
oynadıkları tiyatro, Osmanlı döneminde görülür. Musevi, sonraları Ermeni ve
Rum gibi Hıristiyan gruplarının sarayda ve başka kutlamalarda
muhtemelen Türkçe olarak oyunlar oynadıkları bilinmektedir.
Ancak tüm bunların çok sınırlı etkileri ve boyutları vardı. Bir sanat dalı
olarak tiyatronun ortaya çıkışı XIX. yy’da Avrupa etkisiyle olmuştur.
Şiileriin Hz. Hüseyin ve ailesinin Kerbela’da şehit olmasını temsilen, olayın
yıldönümü olan Muharrem ayının onuncu gününde gerçekleştirilen “taziye” çok
çarpıcı bir başka dramatik gösteri türüdür. Taziye, modem Şii dini törenlerinin
temeli olmasına karşın çok yeni bir türdür, en eski olanları XVIII. yy sonlarından
kalmıştır.
Çoğunlukla eğlendirmek yerine, bilgilendirmek ve eğitmek i. için yazılmış
olan klasik nesir edebiyatının önemli bir kısmı geçmişe ait tarih, edebiyat tarihi,
biyografi gibi bilgileri aktarmak ve korumak üzere yazılmıştır. İslamiyet bir din
ve uygarlık olarak en başından itibaren güçlü bir tarih duygusu taşımıştır. XV. yy’daki
Mısırlı bir bilgin “tarihi” savunurken Allah'ın da tarihi anlattığını belirtmiştir ki,
aslında Kuran’da pek çok tarihi öykü vardır. “Peygamberlerin senin kalbini
güçlendirecek öykülerini sana anlatıyoruz. Böylece gerçeğin bilgisini,
müminlere de öğüt ve uyan getiriyoruz” (Kuran 11:120). Eski hadisler Hz.
Muhammed’in vahiylerinin tarihsel sıralamasının tamamını bilen ve
insanoğlunun yaratılışından kıyamete kadarki konumunun farkında olanlarla
ilgilidir. Hz. Muhammed’in görevi tarihte bir olaydı; amacı ve anlamı hafızalara
ve kayıtlara alınarak korunmuş ve aktarılmıştır.
En başından beri tarihteki alacakları yerlerin farkında olan Müslüman
hükümdarlar, geleceğe bırakacakları eylemlerinin kayıtlarına çok önem
vermişlerdir. Hem kendilerinden önceki hükümdarların yaptıklarıyla
ilgilenmişler hem de kendilerinin yaptıklarıyla ilgili kayıtların onlardan sonra
geleceklere kalmasını istemişlerdir. Hz. Muhammed ve ashabının biyografileri
ve Arap aşiretlerinin kahramanlık destanlarının yazılmaya başlanmasıyla tarih
yazımı başlamış, sonrasında da en ilkel bölgede-kiler de dahil olmak üzere,
hüküm süren tüm Müslümanlar hanedanlardan bir tür tarih kalmıştır. Tarih
yazımı bazı ülkelerde İslamiyet ile birlikte başlamıştır. Şiilerin görüşü farklı
olmakla birlikte, Sünni Müslümanlar’a göre Allah'ın cemaati, Allah'ın insanlık
için tasarladıklarının somutlaştırılmasıydı ve O’nun ilahi rehberliğinde Allah’ın
amacının işleyişini gösterirdi. Tarih, bu açıdan dinin en derin sonınlannda ve
hukukun en pratik konularında otorite bir rehber olması nedeniyle doğru
bilinmeliydi.
Özede Müslüman açısından kendi tarihi önem taşıyordu. Müslüman olmayan
ülke ve toplulukların tarihleri ne bu tür bir rehberdi ne de böyle bir değerleri
vardı. Bu yüzden de Müslüman'tarihçiler, Hıristiyan Avrupa’da ya da başka bir
yerdeki
Müslüman olmayan tarihi ya da kendi Hıristiyan, Zerdüşti ve diğer
Müslüman olmayan atalarının tarihlerini önemsemezlerdi. Kuran’da ve
hadislerde eski tarihte önemli olan şeyler korunmuş, geri kalanı tarihe gömülerek
unutulmuştu.
Muazzam bir zenginlik, çeşitlilik ve genişlikteki İslami Ortadoğu’nun tarih
yazımı, imparatorluk, yerel, bölgesel ve evrensel tarihi, geçmişin ve günün
tarihini, biyografileri ve az sayıda otobiyografileri, askerler, devlet adamları,
nazırlar, şairler, bilim adamları, mistikler, yargıçlar ve ilahiyatçıların tarihçelerini
kapsamaktadır. Bunlardan başka da tarih yazım türleri bulunur. İslamiyet öncesi
kahramanlık tarihi geleneğinde putperest Araplar’ın savaşlarını ve baskınlarını
anlatan öyküler bulunur ve Hz. Muhammed’in putperestlere seferleri ve ilk
Müslümanların büyük fetihleriyle yeni bir biçime dönüşmüştür. Sonraları da
övgü ya da propaganda halini alan bu tür tarih yazımı, kimi zaman da
Selahaddin’in Arapça biyografisindeki ve Kanuni Sultan Süleyman'ın
fetihlerinin Türkçe yazımlarındaki gibi destanımsı bir biçime dönüşmüştür.
Hukuksal, hatta bir anlamda da teolojik tarih yazımı türü de vardır. Bu tür
tarih yazımı, Hz. Muhammed’in sözleri ve eylemlerinin ve “doğru yoldaki”
halifelerinin kayıtlarını ve özellikle kamu siyaseti konularında Şeriat’ın
korunmasına hizmet eden örnekler olarak sunar. Tarih yazımı, Abbasiler
zamanında daha gelişmiş ve edebi bir biçiminin, sayılan hızla artan memurlara
yönelik olmuştur. Bu biçimler, onlara daha az dindar, daha pratik, bürokratik ve
Müslüman olmayan ve özellikle de İran örneklerini içeren farklı hükümet
örnekleri sunmak için kullanılmıştır.
Bir dönem, bölge ve yazarı dikkate alınmaksızın, İslami tarih yazımının
tamamı Arapça olmuştur. Ortak İslam uygarlığında ortaya çıkan yeni edebi
dillerle, şiir, edebiyat ve tarih yazımında kültürel öz bilincinin yeni şekilleri
ortaya konulmuştur. Bununla birlikte başka değişiklikler de olmuştur. Sünni
İslam X.ve XVI yy’da mücadele ettiği üç büyük düşman karşısında çoğunlukla
zafer kazanmışlardır. Hıristiyan haçlıları püskürtmüşler, dinsiz Moğollar’ı
İslâmlaştırarak asimile etmişler ve Şii muhaliflerini bastırmış ya da yola
getirmişlerdir. Tüm bu gelişmelerle birlikte yaşanan büyük Sünni canlanışı
sürecinde uygarlık biçim değiştirmiş ve kültürel yaşam yeni yollarda ilerlemeye
başlamıştır. Gerçekleşen değişiklikler, edebiyata, özellikle de tarihi edebiyata
açık olarak yansımıştır. Devlet memurunun eğitiminin önemli bir parçası
durumundaki tarih bir ölçüde bu görüşle yazılmış olmalıdır. Öte yandan, Abbasi
zamanındaki bilgili ve nazik memur, Selçuklu sonrasının medrese öğrenimli
dindar memurundan çok farklıydı. Ortaçağ sonlaRInda, çağdaşlaRI arasında,
çoğu önemli Arap tarihçisinin asıl ilgi alanı ve ünü, genelde dini bilimlerde
olmak üzere tarihten başka alanlarda olmuştur. Tarihin asla medrese müfredatına
girmemiş olmasına karşın, tarihçi medrese mezunu olmaya başlamıştı.
Bu değişiklik çok önemlidir. Başta Osmanlı İmparatorluğu ve İran olmak
üzere, savaş sonrası dönemdeki daha kalıcı ve istikrarlı monarşilerde tarih yazma
işi devletin ilgi alanına girmiş, tarihçi, devletin himayesinde alınarak devlet
tarafından istihdam edilmiştir. Böylece tarihçinin, öncelikle gerçeklere
önem veren ve bunları yorumlarken dürüst olması gereken bir hadis toplayıcı
özelliği taşıdığı zamanlardaki gelenekçi anlayışı azalmıştır. Öte yandan, bazı
farklılıkları olmakla birlikte eski gelenekler devam etmiştir. Osmanlı
İmparatorluğundaki imparatorluk tarihçisi unvanındaki önemli tarihçiler,
hükümdarlarının başarı ve erdemleri ile birlikte, başarısızlık ve eksikliklerini
de anlatmışlardır. Osmanlı tarihçilerinin XVII.yy'dan sonra yaşanan Osmanlı
yenilgileri karşısındaki eleştirel yaklaşımları bilimsel dürüstlük açısından önemli
bir örnektir.
Ortaçağ İslamiyet’inde başka ilimlerde de gelişmeler olmuştur. İslamiyet,
Hıristiyanlığın tersine, özgün dilini bilmeyenlerin de okuyabilmeleri için
Kuran’ın çevrilmesini teşvik etmiyordu. Müslüman otoritelerinden bazıları
çeviriyi dine karşı gelmeye ve dine küfüre eş gördükleri için Kuran’ın Türkçe,
Farsça ve öteki İslam dillerine resmi çevirileri yapılmamıştır. Yorum adı altında
resmi olmayan bazı çeviriler yapılmıştır. Müslümanlar, anadilleri başka olsa da,
Kuran’ı kesinlikle ve yalnızca Arapça olarak okuyup incelemek zorundaydılar.
Bu durum, sözlük ve dilbilgisi araştırmalarının gelişmesini sağlamıştır. Bu
araştırmalar, öncelikle Kuran’m tüm müminlerce anlaşılmasını
sağlamayı amaçlamıştır. Bunlar dilbilimlerinde daha önce görülmemiş
bir gelişme sağlamıştır. Zaman içinde Arapça gibi öteki İslami diller ve İslami
olmayan İbranice dili bundan etkilendi. İslam ülkelerindeki Museviler,
Müslüman örneğinden hareketle Tevrat’ı, İbranice’yi sonradan öğrenenlere
erişilebilir yapmak için Tevrat İbranicesi'nde metin ve dil araştırmaları
yapmışlardır.
Sözcüklerin farklı anlamlarını ve klasik metinlerdeki örneklerini veren
Ortaçağ’daki büyük Arapça sözlükleri önemli bir başarı elde ettiler. Bu anlamda
filolojinin temelini oluşturan bu sözlükler, alfabetik olarak düzenlenmiş başvuru
eserleri için de örnek oluşturmuşlardır. Bu sözlüklerin içinde ülkeler, şehirler ve
coğrafi konularla ilgili bilgiler içeren coğrafi sözlükler ve yüzyıla, ülkeye ya da
mesleğe göre hazırlanmış pek çok biyografik sözlük de bulunmaktadır.
IX. yy ve sonrasındaki fizik, kimya, matematik, astronomi, tıp, eczacılık,
coğrafya, tarım, felsefe ve başka konulardaki önemli Yunan eserlerinin
Arapça’ya çevrilmesi araştırmacılığın, genel olarak da bilim ve öğrenimin
gelişimi açısından önemli olmuştur. Bu eserlerin kimileri Müslüman
olmayanlarda bulunuyordu; kimileri de özel olarak Bizans’tan ithal edilmişti.
Çevirmenler eski putperestlerin eylemlerini önemsemediklerinden Yunan
tarihçilerin çevirilerini yapmamışlardır. Hem Müslümanlar’ın şiir edebiyatları
zengin olduğu için hem de şiir çevirisinin zorlukları nedeniyle şairlerin eserleri
de çevrilmemiştir.
Hem çevirmenler hem de hükümdar ve başka hamileri birincil olarak fayda
sağlayacak konularla ilgileniyorlardı. Bu konular arasında sonraki nesiller
açısından faydalı olacak, bu dünyanın sorunlarını çözme ve öteki dünyaya
hazırlanma felsefesi de yer alıyordu. Barbar ve genellikle de ilgisiz olan Batı’da
geçici, bazen de kalıcı olarak yokolan birçok önemli Yunan eseri Arapça
çevirileriyle tanınmış, sonra da Latince çevirileri yapılmıştır. Çevirmenlerin çoğu
gerekli dil bilgisine sahip olan Müslüman olmayan kişilerdi. Kimi metinler
doğrudan Yunanca’dan, kinlileri de Yunanca metinlerin Syriac çevirilerinden
çevriliyordu. Yunanca’dan başka, İslamiyet öncesi Farsça’dan ve Hintçe’den de
çeviriler yapılmıştır. Latince'den yalnızca bir çevirinin yapıldığı bilinmektedir.
Bu kitap, Orosius’un tarihçesidir ve İspanya’daki Müslümanların tarihiyle ilgili
önemli bilgiler vermiştir.
Yüzyıllarca pek ilgi duyulmayan Batı’ya çok daha sonra bilim adamları ve
araştırmacılar pratik nedenlerle yakın ilgi göstermişlerdir. İki örnek bu yeni
ilginin farklı yönlerini gösterecektir. 1560'ta Osmanlı sadrazamının istediği
Fransa tarihinin Türkçe çevrisi 1570’te bitirilmiştir ve çeviri tek bir metin
olarak kalmıştır. Batı tarihi ile ilgili bir çalışma bundan sonraki yüzyıllar
boyunca yapılmamıştır. Baha el-Devle (ölümü 1510) adlı bir İranlı hekimin
Hülasat el-Tecarib (Deneyimlerin Özeti) adlı kitabı Batı ile ilgili başka bir
eserdir. Bu kitapta El-Devle “Ermeni iltihabı” ya da “Frenk vebası” şeklinde
tanımladığı, frengi olduğu anlaşılan, yeni bir hastalıktan söz etmiştir. Kitaba göre
Avrupa’da ortaya çıkıp buradan İstanbul’a ve başka yerlere yayılan hastalık,
1498 yılında Azerbaycan’da görülmüş, sonra da Irak ve İran’a yayılmıştır. XVII.
yy’da artık Avrupa’da basılan metinlere dayanılarak Türkçe’de ve İslam
dillerinin pek çoğunda “frengi” (Frenk hastalığı) olarak adlandırılan “sifilis”
ayrıntılarıyla ele almıyordu.
Ortaçağ İslam biliminin ulaştığı başarı, yalnızca Yunan biliminin alınıp
korunması ve daha eski ve uzak Doğu unsurlarının benimsenmesiyle sınırlı
kalmamıştır. Ortaçağ İslam bilim adamları, çabalan ve katkılarıyla modern
dünyaya bıraktıkları mirası büyük oranda zenginleştirmişlerdir. Genelde
kuramsal olan Yunan bilimine karşın, Ortaçağ Ortadoğu bilimi çoğunlukla
uygulamaya yönelikti. Bu çağda kimya, tıp, astronomi ve tarım gibi konulardaki
klasik miras, Ortadoğu’nun gözlem ve deneyimleriyle açıklanıp desteklenmişti.
Buna en güzel örnek matematik olmuştur. “Arap rakamları” Hindistan’dan
gelmiş olmasına karşın, Ortadoğulular, IX. yy’da yeni bir aritmetik
geliştirmişlerdir. Yunan geometrisi üzerine kurulan ve Hindistan öğretilerinden
etkilenen İslam geometrisine kadastro, inşaat ve silahta gibi uygulama
alanlarında ve kuramsal olarak pek çok yeni ve özgün eklemeler yapılmıştır.
Cebir tümüyle ve trigonometri bir ölçüde Ortaçağ Ortadoğu icadıdır. Doğu’da
matematik yazılan ve Batı’da boş zamanlarında yazdığı dörtlüklerle ünlü olan
cebirci Ömer Hayyam (Ölümü 1311) ünlü mucitlerdendir. Özellikle hekimler
olmak üzere bilim adamlarının çoğunluğu Hıristiyan ve Musevi idi. Büyük kısmı
yerel halktandı ama aralarında Avrupa’daki baskılardan kaçıp gelmiş olanlar da
vardı. Ancak Müslüman olan ve olmayan tüm bilim adamları tek bir bilimsel
topluluk oluşturmuş ve eserleri bölgenin ortak Ortaçağ îslami uygarlığında yer
almıştır. Önemli İslam yazarlarından bazılarının eserleri Latince’ye çevrilip
Avrupa’da okunmuş ve modem bilimin gelişmesine önemli kalkılan olmuştur.
Bunlardan biri, Avrupa’da Rhazes adıyla tanınan, çiçek hastalığıyla ilgili bir
eseri olan ve belki de Ortaçağ hekimlerinin en önemlisi olan Tahran
yakınlarındaki Rey şehrinden Muhammed ibn Zekeriya el-Razi’dir (ölümü 920).
Avrupa’da Avicenna adıyla tanınan Buharalı İbni Sina (980-1037) Latince’ye
XIII. yy’da Cremonalı Gerard tarafından çevrilen büyük tıp ansiklopedisi Tıp
Kanunu’nu derlemiş ve yüzyıllarca Avrupa tıp araştırmalarına kaynak olmuştur.
Batı tıp bilimine Ortadoğu’dan bilimsel katkıların yanı sıra pratik katkılar da
olmuştur. 1717 yılında Lady Wortley Montagu, Edirneli Türkler tarafından
uygulanan çiçek aşısı yöntemini şöyle anlatmıştır:
6
“Kesinlikle bilmek isteyeceğin bir şeyi anlatacağım. Bizde de sık
rastlanılan ölümcül çiçek hastalığı burada da aşının bulunmasıyla tamamen
zararsız duruma getirilmiştir. Bu uygulama bazı yaşlı kadınlar tarafından
yapılıyor. Her yıl sıcaklar sona erdiğinde, eylül ayında, aşı olmak isteyenler
haber veriyorlar. On on beş kişi toplanınca, elinde içi en iyi çiçek hastalığı
maddesi dolu bir ceviz kabuğu olan bir yaşlı kadın aşı olacak kişiye hangi
damarının açılmasını istediğini sorup iğneyle daman deliyor İnsanın canım
pek yakmayan bu işlemden sonra iğnenin ucuyla damara zehiri koyup içi boş
bir kabukla kapatıyor. Bu şekilde dört beş damar açıldıktan sonra kişinin ateşi
çıkıyor ve iki üç gün yatakta yatıyor. Hastalananlar sekiz günde eski
sağlıklarına kavuşuyorlar. Bu ameliyat her yıl binlerce kişiye yapılıyor.
Fransız elçisi, başka yerlerde içmelere giden insanlar gibi buradakilerin de
çiçek aşısı olmaya gittiklerini söylüyor.&quot;
Bu durumdan çok etkilenen Lady Mary, sonraki yıl küçük oğlunu
aşılatmıştır. Bu aşı yöntemi daha sonra İngiltere’ye ve oradan da Batı’ya
yayılmıştır.
Uzakdoğu kökenli iki buluş, edebiyat ve öğrenimin, böylece de eğitimin
gelişmesine katkı sağlamıştır. Çin buluşu olan kağıtla tanışma, 751 yılında Orta
Asya’da Çinlilerle bir çarpışma sonunda Araplar’ın Çinli kağıt üreticilerini
yakalamalarıyla olmuştur. Çinliler mesleklerini İslam dünyasına tanıttıktan kısa
süre sonra, kağıdın kullanımı, sonra da üretimi Ortadoğu’dan Kuzey Afrika’ya
yayılmış, X. yy başlarında İspanya’ya gitmiştir. Papirüs, parşömen gibi yetersiz
yazı araçlarının yerini alan kağıt Ortadoğu toplumunu birçok açıdan etkilemiştir.
Hızlı ve ucuz kitap üretimi eğitim ve araştırmalarda faydalı olmuştur. Diğer
taraftan devlet ve ticaret işlerindeki kırtasiye işlemlerini artırmış ve
kolaylaştırmıştır. Bir Arap tarihçisi, Halife Harun Reşid’in, devlet dairelerinde
yazılanların iz bırakmadan değiştirilememesi ve silinememesi nedeniyle kağıt
kullanılmasını emrettiğini söyler.
Diğer bir Uzakdoğu buluşu olan matbaayı Ortadoğu İslam toplumu bu kadar
kolay kabul etmemiştir. XV. yy’da Avrupa’da bulunan hareketli harflerle baskı
tekniği Osmanlı topraklarında da ilgi çekmişti. Ancak 1485 yılında Sultan II.
Bayezid matbaayı yasaklamıştır. Bu yeni kitap basım teknolojisi birkaç yıl sonra
İspanya’dan gelen Musevi göçmenlerle birlikte geldi. Museviler, XVI.yy başında
İstanbul ve Selanik’te sonraki yıllarda da başka Türk şehirlerinde matbaalar
kurdular. Türkçe ve Arapça baskı yapmamaları şartıyla bu matbaalara izin
verildi. İslam metinleri ve İslam dilleri için matbaanın kullanılması dine küfür
sayılıyordu. Büyük olasılıkla bu yasağa kalemiye sınıfının ve hattatların çıkarları
da etkili olmuştur. Bu nedenle Musevi matbaalarında yalnızca İbranice kitaplar
ve birkaç Avrupa dilinde kitap basılmıştır. Venedik’te tipografi öğrenmiş Tokatlı
Abgar Tibir, 1567 yılında İstanbul’da bir Ermeni matbaası kurdu. Oxford’da
Balliol Koleji mezunu Sefalonyalı Nikodemus Metaxas da İngiltere’den ithal
ettiği makine ve teknikle 1627 yılında bir Rum matbaası kurdu. Rum ve Ermeni
matbaacılara da Musevi matbaacılarla aynı kısıtlamalar getirilmişti.
İtalya’da XVI. yy başında Arapça baskı yapan matbaalar kuruldu. Bu
matbaalarda Doğu’daki Arapça konuşan Hıristiyanlar’a Incil’ler, dua kitaplan ve
başka dini yayınlar basılırdı. “Horologium Breve” bugüne kadar gelen Arapça
harflerle basılmış en eski kitaptır ve 1514 yılında Kilise devletlerinde, Fano’da
basılmış bir Hıristiyan duaları kitabıdır. Dini olmayan bazı kitaplar, İbni Sina’nın
tıp kanunu, coğrafya eserleri ve 1538’de Paris’te Arapça bir dilbilgisi kitabı
basılmıştır. Klasik Arap metinleri doğubilimcilerin ortaya çıkmasıyla daha çok
sayıda basılmaya başlamıştı. Bunlar arasında Ortadoğu ülkelerinin özel
kitaplıklarına girenler de olmuştur.
Ancak XVIII. yy başında Ortadoğu’da Arapça harflerle baskı yapılmasına
izin verilmiştir. 1721 yılında Osmanlı elçisi olarak Paris’te bulunan babasının
yanında olan Said Efendi adlı bir genç bu girişimi başlatmıştır. Matbaanın ve
yararlarının önemini fark eden Said Efendi, Türkiye’ye döndüğünde, başkentte
bir matbaa kurmak için sadrazamın desteğini almaya uğraşmıştır. Said Efendi,
mesleki ve tutucu muhalefete rağmen bunu başarmıştır. îlk Türk matbaasının
kurucusu ve müdürü İbrahim Müteferrika ile işbirliği yaptı. Müteferrika
Macaristan’da doğmuş, Müslüman olmuş ve Osmanlı devleti hizmetinde
çalışmıştı. Müteferrika ile Said Efendi yazdıkları matbaanın faydalarını anlatan
raporu sadrazama verdiler. Umulmadık bir destek geldi. Başkent müftüsü ve
İmparatorluğun Müslüman hiyerarşisinin başı dini konular hariç Arap harfleriyle
Türkçe kitap basılması için fetva verdi. Kuran, hadisler, Şeriat ve Kuran fıkıhları
basılması yine yasaktı. 5 Temmuz 1727 tarihinde Türk matbaasının kurulması ve
Türkçe kitaplar basılması için padişah fermanı yayınlandı. Başlangıçta makineler
ve gereçler şehirdeki diğer Hıristiyan ve Musevi matbaalardan sağlandı, Musevi
dizgicilerden yardım alındı. Sonra da, Arapça matbaalar bulunan Hollanda’da
Leiden ve Paris başta olmak üzere Avrupa’dan makineler ithal edildi. 1729
yılında ilk kitap olarak iki ciltlik&quot; bir sözlük basıldı. Sözlüğün ilk cildinde
padişahın matbaa kurulmasına izin veren fermanı, şeyhülislamın matbaanın caiz
olduğunu belirten fetvası, imparatorluğun iki baş kadısının onay belgeleri ve
matbaanın faydalarını anlatan bir yazı bulunuyordu.
1745 yılında İbrahim Müteferrika öldüğünde, dilbilgisi, askeri, coğrafya,
matematik ve tarih konularında on yedi kitap basılmıştı. Hem kitap sayısı hem
de baskı adedi çok azdı. İlk iki kitap biner, üçüncüsü bin iki yüz ve diğerleri de
beş yüzer adet basılmıştı. Bu kitaplar, İslam dünyasının entelektüel yaşamında
yeni bir çağın başlangıcını gösteriyorlardı.
Ortadoğu İslam uygarlığının bulunduğu en doruk nokta, insan uygarlığının o
zamana dek ulaştığı en yüksek noktaydı. O sıralarda çeşitli konularda İslam
uygarlığından önde olan ileri ve gelişmiş Hint, Çin ve daha az olmak üzere
Avrupa uygarlıkları da vardı. Ne var ki, tüm bunlar temelde yerel ve en
fazla bölgesel uygarlıklardı. İslamiyet, dünyadaki tüm halklara kendilerine
emanet edilen evrensel doğrulan ve Allah’ın son sözünü getirmekle yükümlü
olduklarına inanan ilk din değildi. Ancak tek ırk, bölge ya da kültürün sınırlarını
aşarak dini bir uygarlık yaratan ve bu hedefe ulaşma yolunda çok ciddi
ilerlemeler gösteren ilk toplum Müslümanlar’dı. İslam dünyası, Ortaçağ’da
uluslararası çok ırklı, çok uluslu, polietnik ve kıtalararasıydı.
S. D. Goitein, İslam dünyasının yer ve zaman açısından bir “ara uygarlık”
olduğu doğru tepsini yapmıştır. Güney Avrupa’da, Orta Afrika’da, Güney,
Güneydoğu ve Doğu Asya’daki dış sınırlan tüm bu yerlerin özelliklerini
kucaklıyordu. Antik çağ ile modem çağ arasında bulunması nedeniyle zamanlar
arası bir uygarlıktı. Musevi ile Hıristiyan ve Avrupa ile Helenistik geçmişi
paylaşıyor, onu uzak ülke ve kültürlerin özellikleriyle zenginleştiriyordu.
Helenistik antik çağdan modem çağlara uzanan yollarda Yunan ya da Latin
Htristiyanlığı’ndan çok Araplar’ın İslam uygarlığı, modern ve evrensel uygarlığa
doğru ilerleme yolunda umut veriyordu.
Ortadoğu İslam uygarlığının, gücü, yaratıcılığı ve enerjisi azalırken, o
zamana kadar fakir, güçsüz ve renksiz olan Hıristiyan Avrupa’nın gücü artmaya
başlamıştır. Bu kaybın hızla fark edilip nedenlerinin araştırılması ve eski
ihtişamını tekrar kazanma isteği Ortadoğu uygarlığının bundan sonraki
gelişimine gölge düşürmüştür.
5.KISIM
MODERN ÇAĞ
14.BÖLÜM
MÜCADELE
Ortadoğu’da modem çağın başlangıcım, dünyanın her yerindeki gibi,
Batı’nın etkisiyle, daha net bir biçimde de Avrupa emperyalizminin ortaya
çıkması, yayılması ve yol açtığı değişikliklerle anlatmak bir gelenek olmuştur.
Bu etkinin başlangıcına ilişkin farklı tarihler kabul edilmiştir. Kimilerine göre,
1798’de Fransız ordusunun Mısır’a girmesi; kimilerine göre de galip Rusya’nın
mağlup Osmanlı İmparatorluğu’nu imzalamak zorunda bıraktığı yıkıcı Küçük
Kaynarca Antlaşması; kimilerine göre ise l683’te Türklerin Viyana
kuşatmasındaki son başarısızlıkları, bu sürecin başlangıç tarihidir.
Müslüman uygarlığı, kendisini din ile tanımlıyordu. İslam hukukunun ve
Müslüman bir hükümetin egemenliğindeki ülkelerin tümü yani uygar dünya Dar
ül İslam’dı (İslam'ın Evi) olarak kabul edilmişti. Çevrelerindeki henüz
Müslümanlığı benimsememiş ya da Müslüman egemenliğine alınmamış
kafirlerin yaşadığı yerler de Dar ül-Harb (Savaş Evi) olarak görülüyordu.
Coğrafi ve tarihi belgelerdeki Müslüman görüşü, İslam sınırlan dışındaki yerler
arasında açık bir fark olduğunu ifade etmektedir. İslam dünyasının doğu ve
güneyinde bulunan yerlerden bazılarında faydalı şeyler öğrenilebilecek uygar
kişiler yaşarken, bazılarında da barbarlar yaşıyordu. Ama bunlar hem din olarak
İslamiyet'e, hem de dünya devleti olarak İslam halifeliğine rakip olamazlardı.
Aralarında hem uygar hem de barbarlar bulunan bu kafirleri İslam dünyasına
kazandırabilecekleri kişiler olarak kabul ediyorlar ve bunun kaçınılmaz olacağını
düşünüyorlardı.
Doğuda bir tehdit bulunmuyordu. îslam dünyası için Hindistan ve Çin’deki
büyük uygarlıklar, önemli bir tehdit oluşturmamışlar, hatta hiç karşı karşıya da
gelmemişlerdi. Doğudan Moğollarla gelmiş olan putperest istilası çok etkili olsa
da, zaman içinde fatihlerin ihtidaları ve asimile olmaları nedeniyle bir sorun
olmamış, hatta İslam dünyasının önemli bir parçası haline gelmişlerdi.
Batıda, yani İslamiyet’in kuzeybatı sınınndaki Yunan, Latin ve Hıristiyan
Avrupa bölgesindeki durum çok farklıydı. Müslümanlar için burada onlarınkine
benzer bir görevi olan ve rakip gördükleri bir dünya dini vardı. Rakipleri de
Allah’ın son vahyine sahip oldukları ve bunu tüm insanlığa yayma görevini
üstlendikleri inanandaydılar. Hıristiyan dünyasında da İslam dünyasındaki gibi,
bu inanan yayılması için pek çok yöntem kullanıldığı gibi, bu uğurda savaşan
büyük krallıklar ve imparatorluklar kurularak askeri ve siyasi destek de
sağlanmıştı. Sonrasında da Hıristiyan başlıca kafir, Hıristiyan Avrupa ise Dar ülHarb’m en önemli simgesi haline geldi. Müslümanlar, Bizanslıları eski Yunan ve
Hıristiyan Roma’nın mirasçıları kabul ettiklerinden onlara bir ölçüde saygı
duyarlar ama onlardan korkmazlardı. Çünkü Bizans ile İslam dünyası arasındaki
süregelen uzun ilişki sürecinde Bizans sürekli geriler durumdaydı ve l453’te
Türkler tarafından Konstantinopolis (İstanbul) alınıncaya dek sürmüştü. Önceki
yüzyıllarda Müslümanlar, Batı ve Kuzey Avnıpa’daki barbar kafirlerden
korkmamışlar ve onlara saygı da duymamışlardı. Onları tehdit olarak görmemiş,
kölelikten başka bir işe yaramayan kaba ve ilkel insanlar olarak görmüşlerdi. Bu
görüşlerinin değişmeye başlaması, Hıristiyanlar’ın karşı saldırısı, Güney İtalya
ve İber Yarımadası’nı yeniden ele geçirmeleri, Haçlı seferleriyle Hıristiyan
ordularının Levant’a giymeleri ve Hıristiyanlık için kutsal olan yerleri almak
üzere sonuçsuz çabalarıyla olmuştu.
Müslümanlar, bu iki dünya sistemi arasındaki uzun mücadelenin ilk bin
yılında genellikle üstün gelen taraf oldu. Haçlıların Levant’a girişlerinden sonra
geçici, Portekiz, İspanya ve Sicilya’yı kaybedişlerinden sonra da sürekli olan bir
gerileme olmuştu. Bu gerilemenin telafisi de Türkler’in Güneydoğu Avrupa’ya
girişi ve yeni bir Müslüman devletinin Hıristiyan topraklarında kurularak bir
dönem Avrupa'nın kalbini tehdit edişi olmuştu.
İslam dünyası ile Avrupa arasındaki kültürel ve toplumsal ilişkiler Haçlı
Seferleri’nden önce başlamış, Haçlılar’dan sonra, daha da gelişip
yaygınlaşmıştır. İslamiyet’in Doğu Akdeniz ve Asya’daki eski uygarlıklardan
aldığı ve değiştirip uyarladıkları ile kendi yarattıkları Avrupa’ya önemli katkısı
olmuştur. Ortaçağ Avrupası, gelişmiş ve ilerlemiş Akdeniz İslam dünyası
uygarlığından birçok şey öğrenmiştir. Bunlardan yalnızca birkaçı Avrupa’da
unutulduğu halde Müslümanların koruyup geliştirdikleri Yunan bilimi ile
felsefesi; Çin kağıdı ile Hint rakamları; pamuk, şeker, portakal, limon ve başka
birçok bitki yetiştirme yöntemidir.
Avnıpalılar, İslam dünyasına uzunca bir zaman yalnızca maddi ve teknik bazı
katkılarda bulunmuştur. Sanat, edebiyat, bilim ve felsefe alanlarında Ortaçağ
Avrupası’nın, Müslümanlar’a verecek bir şeyi yoktu. Olsa bile Müslümanlar ön
yargılı olarak, aşılmış bir din ile ilkel bir toplumdan gelecek düşünceleri kabul
etmezlerdi. Öte yandan Avrupalılaşan Müslümanların faydalı bularak
benimsedikleri birçok şey üreten el becerileri vardı. XV.yy’da Ortadoğu’da
zamanı ölçen saat, görüşü artıran dürbün ile teleskop biliniyordu. Bunlar oraya
daha önce gitmiş olması mümkündür. Avrupa’dan alınan bazı besin bitkileri
vardı. Örneğin, bugün de Arapça ve Türkçe’de fasulye için İtalyan kökenli adlar
kullanılmaktadır. Amerika keşfedildikten sonra, aksi yönde gidenlerden az olsa
da Batı’dan ithal edilen besin maddeleri ve bitkilerde artış olmuştur. Bunlardan
başlıcaları domates, mısır, patates ve en önemlisi de tütündür. İslam dünyasının
yaşam ve de ölümüne Batı’nın en önemli etkisi silah ile olmuştur. Haçlı
Seferleri’nde istihkam yapımında kullanılan Frenk savaş tutsakları yeteneklerini
efendilerine öğretmişlerdi. Halifeye yazdığı bir mektupta Selahaddin Haçlılardan
aldığı limanlarda Avrupalı tüccarların olmasına gerekçe olarak “aralarında savaş
silahı getirip satmayan tek kişi olmadığı için onlardan faydalanıldığını belirtir.”
Bu gelenek Haçlı Seferleri, Osmanlılar’ın ilerleme ve gerileme dönemlerinden
modern zamanlara kadar kesintiye uğramadan sürmüştür.
Silah ticareti kilise ve devlet tarafından durdurulmak istenmiştir. Devletler
birbirlerini bu ticarete izin vermek ve onu teşvik etmekle suçlamışlardır. Bu
konuda kilisenin tavrı çok açıktı. XVI. ve XVII. yy’daki papalık fermanlarında
şunlar yazılmıştır: “Türkler’e, Magripliler’e ve başka Hıristiyanlık düşmanlarına
silah, tel, demir, kalay, pirinç, bakır, kükürt, güherçile, at, top ya da silah ve
saldın araçları yapmak için başka eşya, halat, kereste ve denizcilik gereçleri ve
başka yasaklanmış şeyleri satanlar aforoz edilecektir.” Ancak hem ticaretin
kendisi hem de, onu engelleme çabaları son bulmamıştır.
Şüphesiz Batıdan ithal edilen en önemli silahlar, sahra ve kuşatma toplan ile
tüfek gibi ateşli silahlar olmuştur. Başlangıçta bu kafir silahlarına karşı
direnilmişse de, bu silahlar Osmanlılar tarafından yaygın biçimde kullanılmıştır.
Osmanlılar bu sayede Ortadoğu’daki öteki Müslüman rakiplerine karşı
önemli bir üstünlük elde etmişlerdi.
Tarihte başka dönüm noktalarını kesin olarak belirlemedeki zorluk, İslamiyet
ile Hıristiyan dünyaları arasındaki güç ilişkişi açısından da geçerlidir. Bu gibi
değişikliklerde, yeni düzenin başlangıcı, her zaman onu açıkça görünür yapan
dramatik olaylardan daha önce olmuş ve eski düzen, ortadan kaldırıldıktan sonra
da işlerliğini korumuştur. Bu “dönüm noktaları” tarihin gerçeği olmaktan çok,
tarihçinin belirlemesi olarak, belirli ölçülerde yapay ve keyfi olsalar da, tarihi
tartışmalara yardımları açısından çok önemlidirler. İslam dünyası ile Avrupa
arasındaki değişen ilişkileri belirleyen önemli pek çok olay içinden XVII.yy
sonlarındakileri değerlendirmek yerinde olacaktır.
Viyana surlarını kuşatmış bekleyen Türk orduları altmış günün ardından 12
Eylül l683’te çekilmeye başladılar. Türklerin Viyana’yı almak üzere ikinci
kuşatmaları ve yenilgileriydi. İki kuşatma birbirinden çok farklıydı. 1529 yılında
Kanuni Sultan Süleyman’ın orduları ilk kez Viyana surlarına gelmişler,
tüm Güneydoğu Avrupa’yı ele geçirmişler ve Hıristiyan dünyasını tehdit eden
yüzlerce yıllık fetih dalgasının zirvesindeydiler. Türkler’in düzenli olarak geri
çekilmişlerdi ve kesin bir yenilgi yoktu. Kuşatma ile Habsburg ve Osmanlı
imparatorlukları arasında, Macaristan’ı dolayısıyla da Orta Avrupa’yı hakimiyet
altına alma mücadelesinin verildiği yüz elli yıllık süreç başlamıştı. Ancak ikinci
kuşatma ile beraberindeki yenilgi çok daha farklıydı. Çünkü Türkler’in yenilgisi
tartışmasız olarak kesindi. Türk orduları Viyana’dan çekildikten sonra başka
yenilgiler de gelmiş, birçok eyalet ve şehir kaybedilerek Osmanlı orduları
bozguna uğratılmıştı.
26 Ocak 1699’da Karlofça Antlaşması imzalandı. Bu anlaşma ile yalnızca
Osmanlı ve Habsburg imparatorlukları arasında değil, genel anlamda Hıristiyan
ve İslam dünyaları arasında yeni bir süreç başlamış oldu. Değişimi antlaşmanın
hükümlerinde ve pazarlıklarında görmek mümkündür. Osmanlar açısından çok
yeni bir diplomasi süreci başlamışa ve ilk Avrupa'ya
girişleri için anlamlı bir antlaşmaydı. Çok ciddi bir pazarlık yoktu, yalnızca
zafer kazananlar yenilenlere şartlar öne sürmüştü. İlk olarak l606 yılında
Zitvatorok’ta düşmanla eşit koşulda görüşmüş yapmışlar ama Karlofça’da daha
dramatik bir değişiklik olmuştu. Osmanlılar savaş alanındaki kesin yenilginin
ardından, barış antlaşmasını zafer kazanan düşmanlarının belirlediği şartlara
göre imzalamışlardı. Yeni bir taktik olarak, mağlubiyetlerinin sonuçlarını
hafifletmek üzere hem onlar için aracılık yapacak hem de yakındaki
komşularının güçlerini dengeleyecek, özellikle İngiltere ile Hollanda olmak
üzere Bati Avrupa devletlerinden yardım istediler. Yeni askeri ilişkilere dayalı bu
diplomasi daha sonraki yüzyıllara örnek teşkil etmiştir. Viyana yenilgisi,
Karlofça Antlaşması ile mühürlenerek Müslümanlar için Hıristiyan gücü
karsısında neredeyse kesintisiz ve uzun bir gerileme döneminin başlangıcı
olmuştur.
Osmanlılar da durumun farkındaydılar. Yüzyıl başında bir Türk tarihçisi
şunları yazmıştır: “Bu, Osmanlı devletinin kuruluşundan beri benzeri
görülmemiş ölçüde büyük bir yenilgiydi.”Yenilginin hemen ardından
nedenlerinin tartışılması önemli bir noktaydı. İslami yükselişin ilk günlerinden
itibaren, İslam dini ve siyasi görüşünde, dünyanın ve devletin eksik taraflarını
tartışmak önemli bir gelenekti. Ancak ilk defa tartışmada “biz” ve “onlar&quot; yer
alıyordu. Eskiden, hep zafer kazanan İslam ordularını mağlup eden bu
“kafirlerin” nasıl yendikleri ve onlara neden yenildikleri tartışılıyordu. Bu
tartışmaya XVIII.yy başlarında Osmanlı resmi çevrelerinde başlandı, uzunca bir
zaman da Osmanlı subayları, memurları ve entelektüellerinin dar çevresinde
kaldı. Halkın büyük bölümü, çoğunlukla da iç eyaletlerde yaşayanlar dünyanın
değişen durumundan habersiz kaldılar. Tartışma zamanla üst sınıftaki halk
arasında ve Hıristiyan dünyasının karşısında uzunca bir süre İslamiyet’in
silahşörlüğünü yapmış olan Türklerden tüm Müslüman dünyasına yayıldı. Bu
değişim, önce Rus, sonra Batı Avrupa ordularının ilerlemeyi sürdürmeleri, çok
fazla Müslüman toprağının Avrupa egemenliğinde girmesi ve İslam ülkelerinin
aleyhine olan ticari gelişmelerle güçleniyordu. Ortadoğu pazarları, Batı’nın
verimli üretimi ve Batı sömürgelerinden ucuza mal olan ucuz tekstil ve başka
ürünlerle dolduruyordu. Eskiden Ortadoğu’nun Batı’ya ihraç ettiği pamuk,
kahve, şeker gibi ürünleri artık sömürgelerden sağlanarak Batılı tüccarlar
aracılığıyla Ortadoğu’ya ihraç ediliyordu.
XVI. yy başında İran’da Safevi hanedanı Osmanlılar karsısında yenildiği
halde, iki yüzyıldan fazla egemenliğine devam etmiştir. Bu dönemde;
Osmanlılar’la askeri, siyasi ve dini mücadelenin sürmesi, Şiiliğin İranlıların
çoğunluk dini olarak kabul edilmesi, Orta Asya ve Hindistan’daki Müslüman
ülkelerle yeni bir ilişki düzeninin gelişmesi, Avrupa ile ticaretin ve onunla
birlikte İran’a karşı Avrupa ticari ve siyasi rekabetinin artma-sı gibi birtakım
önemli değişiklikler olmuştur. Safevi döneminde özellikle resim, mimari ve
sanayi sanatlarında önemli gelişmeler olmuştur. Safevi devleti ve toplumu bu
gösterişli görüntüsünün ardında hızla çürüyordu. Bu durum İran’ın XVIII.
yy başında batı Osmanlı, doğu Afgan ve kuzey Rus istilasına uğramasıyla açığa
çıktı.
Zamanla Ortadoğu Müslüman devletleri arasındaki rekabet kuzeydeki iki
büyük Hıristiyan devletin, Avusturya ve Rusya’nın, tehdidinde kalmaya başladı.
Her iki devlet savaşlarla Osmanlı ve İranlılar’dan ciddi toprak ve avantajlar
sağladılar. Avusturya ilk olarak, daha önce Türkler’e kaptırdıkları eski Avusturya
ve Macaristan topraklarını geri aldı. Avusturyalılar, Balkan yarımadasında çok
ilerlemediler ama Tuna’nın ağzına kadar seyir hakkını kazandılar ve İstanbul’un
yolu sayılan Morava vadisine girdiler.
Moskova gücünün güneye doğru ilerlemesi çok daha önemliydi. XVIII.yy’da
Rus İmparatorluğu ’nun güneye doğru ilerlemesinde yeni bir aşama başlamış
ama ilk başlarda çok başarılı olmamıştı. 1710 yılında Prut Nehri’ni geçerek
Osmanlı İmparatorluğu’na saldıran Ruslar, geri çekilmek ve ele geçirdikleri
yerleri terk etmek zorunda kalmışlardı. İran’daki karışıklıktan faydalanmak
isteyen Ruslar, 1723 yılında Kafkasya bölgesine girerek, Derbent ve Baku
şehirlerini- aldılar. Bu sefer Osmanlılarca birlikte hareket etmişlerdi. Osmanlılar
kuzeydeki gibi doğu sınırlarında da Rus ilerlemesini engellemek isterken, İran
devleti parçalanacaksa bir pay almak istiyorlardı ama Ruslar’ın başarılan kısa
sürdü. Askeri komutan Nadir Han’ın başarılı liderliğindeki İran hızla toparlandı.
Batı ve doğudaki zaferlerinin ardından, 1736’da hükümdar öldükten sonra şah
olan Nadir Han, Osmanlılar’ı, Ruslar’ı ve Afganlılar’ı İran’dan attı ve yeni
yerler fethetti.
İran ve Osmanlı ordularının kazandıkları başarılarına karşın, İslam devletleri
ve Avrupalı rakipleri arasındaki güçler dengesinde açık bir değişim oluyordu. Bu
durum XVIII. sonlarına doğru iki tarafça da anlaşılmıştı. 1769 yılında Osmanlı
İmparatorluğu’na saldıran Ruslar, bu defa büyük bir üstünlüğe sahipti. Rus
ordulan önlerindeki herşeyi yok ederken, Rus donanması da Avrupa çevresinden
dolaşarak Akdeniz’e girerek Suriye ve Anadolu kıyılarını tehdit etti.
Küçük Kaynarca Antlaşması (1774) ile sonlanan savaş Osmanlılar için çok
büyük bir yenilgi, Avrupa ile Ortadoğu arasındaki ilişkiler için de bir dönüm
noktası oldu. Bu durum, Rus Çariçesi II. Katerina tarafından “Rusya’nın eşini
yaşamadığı bir zafer” şeklinde anlatılmıştır.
Bu antlaşma ile Rusya’nın sağladığı kazançları toprak, ticaret ve etkinlik
olmak üzere üç grupta inceleyebiliriz. Rusya’nın aldığı topraklar az olmasına
karşın, stratejik öneme sahipti. XVIII. yy başlarında Azak’ı alan Rusya, o
zamana dek tamamen Türk-Müslüman denetiminde bulunan Karadeniz’in kuzey
kıyısında bir köprübaşı elde etmişti. Rusya, Küçük Kaynarca Antlaşması ile
Kırım Yarımadası’nın doğu burnunda Kerç ve Yenikale limanları ve Dinyester
Nehri ağzında Kılbyruri kalesi olmak üzere önemli iki bölgeye daha sahip oldu.
Artık, yüzyıllardır Osmanlı hakimiyetindeki Tatar Hanlığı olan Kirim yarımadası
da bağımsız olacak ve Tatar Ham ile ona bağlı olan Karadeniz’in kuzey
kıyısındaki beylikler, Osmanlı denetiminden ve etkisinden çıkarılacaktı. Bu
sayede Rusların ilerleyişi ve 1783’te Kırım’ın ilhakı yolu açılmış oldu.
Bu süreç çok önemli bir değişikliğe neden oldu. Türkler Avusturya ile olan
önceki savaşlardan sonra bazı Avrupa eyaletlerinden çekilmişlerdi ama
çoğunluğu nüfusu Hıristiyan olan yeni fetihlerdi. Ancak Kırım'ın durumu çok
farklıydı. Tatar olarak bilinen Kırım halkı aslında Türkçe konuşan
Müslümanlar’dı. XII.yy Moğol fetihlerinden, belki de ondan da önceden beri
orada yaşıyorlardı. İlk defa eski bir Müslüman halkı ile toprağı Hıristiyan
fatihlere verilmesi Müslüman gururu için çok ciddi bir darbeydi. Kırım
Tatarlarının Rus denetimine girmeyerek bağımsız olmaları bir ölçüde bu küçük
düşürücü durumun telafisiydi. Öte yandan sultan Tatarların hükümdarı olmasa
da, halife olarak üzerlerindeki dini otoritesini sürdürüyordu. Ancak Tatar
bağımsızlığı da Osmanlıların dini yetki alanında kalmaları da pek uzun
sürmemiştir.
Küçük Kaynarca Antlaşması ile Ruslar ticari avantajlar da kazanmışlardı.
Rusya Karadeniz’de ve Boğazlar yoluyla Akdeniz’de seyir özgürlüğünü ve
Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa ve Asya eyaletlerindeki deniz ve kara
ticaretini elde etmişti.Bu durum, tüm Avrupa devletlerinin XIX. yy’da Osmanlı
İmparatorluğu’na ticari girişleri için önemli bir adım olmuştu.
Rusların sağladığı üçüncü avantaj, Osmanlı toprakları içinde güç ve etki elde
etmeleri olmuştu. Tuna’nın Eflak ve Boğdan (Romanya) prensliklerinde
Rusya’nın özel statüsünün tanınması bunlardan en önemlisidir. İlkesel olarak
Osmanlı hakimiyetindeki bu iki eyalet artık bir ölçüde iç özerklik ve Rus
etkinliği elde etmişti. Rusya eğer isterse, Osmanlı şehirlerinde elçilikler açma
hakkı kazandı. Bu da Batılı devletlerin uzun süredir istedikleri ama elde
edemedikleri önemli bir ayrıcalıktı. İstanbul'da bir Rus kilisesinin yapılması ve
“her türlü koşulda yeni kiliseyi temsil etme hakki” (7. madde) küçük gibi
görünen önemli bir ödündü.
Halife olarak Osmanlı hükümdarının Tatarlar üzerindeki dini otoritesi
etkisizdi, ama karşılığında Rus çariçesine verilen ödün için aynı şey geçerli
değildi. Antlaşma metnin yalnızca tek bir Rus kilisesi ile sınırlı olmasına karşın,
kilise adına temsil hakkı, küçük bir yorumla, Osmanlı sultanının Ortodoks
Hıristiyan tebaasının tümüne müdahale hakkı olacak şekilde genişlemiştir.
1783 yılında Kırım’ın ilhakıyla Rusların yayılma politikalarındaki yeni
aşama başladı. Buradan Karadeniz’in kuzey kıyılarında iki yönde de yayılan
Ruslar, daha önce Türkler’in, Tatarların ve öteki Müslüman halkların yaşadıkları
ülkeleri ele geçirdiler. 1785 yılında, doğuda Kafkasya’da bir Kafkas
imparatorluk eyaleti kurarak bölge halkı ve beyleri üzerindeki egemenliklerini
güçlendirdiler.
Bu durum Osmanlı İmparatorluğu ile bir savaşa neden oldu. Türkler, 1792
yılında savaşın sonunda Tatar Hanlığı’nın ilhakını ve iki imparatorluk arasında
sınır olarak Gürcistan’daki Kuban ırmağını kabul ettiler. 1795 yılında eski Tatar
topraklarında Odessa liman şehrini kuran Ruslar, Türkler ile bir kez daha
savaştıktan sonra 1812 yılında Osmanlılar’m Besarabya eyaletini ilhak ettiler.
Müslümanlar'ın Karadeniz’deki yüzyıllardır süren egemenliklerini son erdiren
Ruslar, Osmanlı İmparatorluğu’nu doğudan ve batıdan sıkıştırmışlardı.
Ruslar, 1794 yılında Kaçar hanedanının iktidarda olduğu İran’ı da tehdit
ediyorlardı. Ülkede bir ölçüde otorite ve birlik sağlayan Kaçarlar, Ruslar’a
kaptırılan Kafkasya topraklarını geri almak için uğraştılar ama bunu
başaramadılar. İran'ın işgal edilmesi nedeniyle, eski Gürcistan Hıristiyan krallığı
halkının bir bölümü, Müslüman fethine karşı Rusya’dan koruma istediler. 1801
Ocak ayında, Çar tarafından Gürcistan’ın Rus İmparatorluğuna ilhak edildiği
açıklandı. Bu olaydan sonra, 1802 yılında Gürcistan ile Hazar Denizi arasındaki
Dağıstan, Rus koruması altında yerel prenslerin oluşturduğu bir federasyon oldu.
Küçük bir Gürcü krallığı olan İmeretya da 1804 yılında ilhak edildi.
Bu gelişmelerin ardından Rusya’nın İran’a saldırması için yol açılmış oldu.
1804-1813 ve 1826-1828 yılları arasında iki Rus-İran savaşı yapıldı. Bu
savaşların sonucunda Ruslar, kısmen yerel hükümdarlardan, kısmen de İran’dan,
ileride Sovyetler Birliğime bağlı Ermenistan ve Azerbaycan olacak yerleri
aldılar.
Rusya, 1828 yılında İran ile imzaladığı barıştan bir ay sonra 1821 yılında,
bağımsızlık savaşlarına başlamış olan Yunanlılara destek olmak üzere Osmanlı
İmparatorluğu’na karşı savaş açtı. Ruslar 1829 yılında Edirne’ye girerek önemli
avantajlar elde ettikleri bir barış antlaşması imzalatabildiler. Rusya, iki
imparatorluk arasındaki Balkan ve Kafkas sınırlarında önemli kazançlar elde etti,
aynı zamanda da, Tuna prensliklerinin içişlerinde etkili oldu ve tüccarları ile
deniz ticareti haklarını tekrar onaylattı.
Ruslar güneye Ortadoğu’ya doğru ilerlemeye devam ederken, Batı’da yeni
bir tehdit ortaya çıkıyordu. XV.yy’ın ortalarından sonra Avrupa, karadan
Rusya’ya, Batı Avrupa’dan denize doğru ilerliyordu. İslam’a karşı Batı’da ve
Doğu’da ilerleme fetihlerle tekrar başlamış, Tatarlar'dan Rusya, Araplar’dan
İspanya ve Portekiz alınmıştı. Bu fetihlerden sonraki karşı saldırılar, savaşı
düşman topraklarına götürdü. Ruslar güneye ve doğuya doğru Asya’ya girdiler,
öte yanda da Müslüman Araplar’dan ve Magripliler’den yarım adalarını kurtaran
İspanyollar ve Portekizliler eski efendilerini Afrika’ya ve daha da ilerilere
sürdüler.
Büyük keşif yolculukları birçokları için dini mücadele, Haçlı Seferleri’nin
devamı ve ortak Müslüman düşmana karşı tekrar bir fetih girişimiydi.
Portekizliler Asya sularına girdiklerinde, başlıca düşmanları kendilerini
durduramayan Osmanlı İmparatorluğu, Mısır, İran ve Hindistan’ın Müslüman
hükümdarlarıydı. Portekizliler’in ardından Batı Avrupa’daki öteki denizci
milletler, İspanyollar, Fransızlar, Hollandalılar ve İngilizler geldiler ve Afrika ve
Güney Asya’da XX. yy’a kadar sürecek bir Batı Avrupa hegemonyası
oluşturdular.
Batı Avrupa'nın Portekizliler’in ilk girişimlerinden sonra, Güney Asya’daki
etkinlikleri genellikle denizcilik ve ticaretle ilgiliydi ama sonraları siyasi bir
egemenlik kurulması yoluna gidilmiştir. Bu durum o zaman bile Hindistan,
Güneydoğu Asya ve Doğu Afrika ile sınırlıydı ve Ortadoğu bundan dolaylı
olarak etkileniyordu. Batılı devletler Ortadoğu ile büyük oranda ticari olarak
ilgileniyorlardı. İstanbul’daki İngiliz elçiliğini XIX. yy başlarına dek bölgede
İngiliz ticaretinin önemli aracı olan resmi Levant şirketi işletip finanse ediyordu.
Ortadoğu, Asya’da Hollanda ve İngiliz gücünün güçlenmesiyle iki taraftan
Batı Avrupalılarla kuşatılmıştı. Bu gelişme, Kızıldeniz ve Basra Körfezi’nden
geçen baharat ticaretinin büyük oranda azalmasını Portekizliler’in daha önce
Afrika'nın çevresini dolaşmalarından daha çok etkilemiştir. Avrupa
imparatorluklarının Asya ve Afrika’daki egemenlikleri henüz doğrudan
Ortadoğu’ya ulaşmıyordu ama bölgenin stratejik yollarındaki Batı ilgisi giderek
artıyordu. Fransasız devrimi ve Napolyon savaşlarının global özelliği bu
düşüncelere yeni bir işlerlik getirdi. Batı müdahalesi, Fransızlar ile İngilizler’in
mücadeleleri ve her iki ülkenin Ruslar’a karşı duyduğu endişe ile
Ortadoğu’nun merkezine taşındı. Artık Türkler yalnızca Rusya ve Avusturya ile
değil, İngiltere ve Fransa’nın da aralarında olduğu dört devletle uğraşmak
zorunda kalmışlardı.
Haçlı Seferleri’nin ardından Ortadoğu’ya düzenlenen ilk askeri sefer Fransa
tarafından gerçekleştirildi. 1798 yılında General Bonaparte komutasındaki bir
ordu o zamanlar Osmanlı eyaleti olan Mısır’a girerek ülkeyi kolayca ele geçirdi
ama Fransız işgalini Filistin’e kadar genişletme girişimi başarılı olmadı. 1801
yılında Fransızlar Mısır’dan çekildiler. Bu sonuç, Mısırlılar’dan da, Türklerden
de kaynaklanmıyordu, mücadele Fransız ve İngiliz güçleri arasındaydı.Yerel
öğelerin etkisi bunlara oranla daha azdı. Kısa süren Fransız işgalinden sonra,
Mısır tekrar Türk yönetimine girdi. Fransız işgali ile Batılı bir devletin küçük bir
ordusunun bile Ortadoğu'nun önemli topraklarından birini kolayca ele
geçirebileceği anlaşıldı. Ayrıca Fransızların Mısır’dan çıkışı yine yalnızca başka
bir Batılı devletin onları çıkartabileceğini gösterdi. Bu çifte ders, daha sonraları
çok kötü sonuçlar doğurabilecek bir durumu işaret ediyordu.
Batı Avrupa ülkeleri, XIX. yy’ın ilk yansında Ortadoğu’da daha çok ticaretle
ve diplomasiyle, özellikle de kendi aralarındaki rekabetlerle ilgilendiler.
Ortadoğu’daki etkinlikleri, genellikle içişlerine önemli oranda müdahale
gerektiriyordu ancak merkezi topraklara saldırmıyorlar, bölgeyi kenarlarından
kemirmekle yetiniyorlardı. Fransızlar, Ruslar ile Türkler arasında imzalanan
Edime Antlaşmasından bir yıl sonra, 1830 yılında, o zaman Osmanlı
hakimiyetinde özerk bir hanedanın yönettiği Cezayir’i işgal ve ilhak ettiler. O
sıralarda İngilizler de Arabistan civarına yerleşiyorlardı. 1839 yılında, Hindistan
yolundaki önemli bir kömür ikmal istasyonu olan Aden işgal edildi. Benzer
stratejik ve ticari endişelerle İngilizler de Basra Körfezine yerleştiler. 1853
yılında yerel hükümdarlarla yapılan antlaşmayla bu yerleşme tamamlanmış oldu.
Ruslar, yüzyılın ortalarında tekrar Osmanlı İmparatorluğu’na yüklenmeye
başladılar ve 1853 Temmuz’unda kargaşa içindeki diplomatik bir bunalım
sırasında Tuna prensliklerini işgal ettiler. Fransa ile İngiltere Osmanlı
İmparatorluğu’nu destekledi. Rusya’ya karşı 3854 yılının Martı ayında bir ittifak
kuruldu ve iki yıl süren Kırını Savaşı Paris Antlaşması ile sona erdi.
Rusya;birtakım ödünlerin yanı sıra, topraklarından da vermek zorunda kaldı.
Osmanlı İmparatorluğu'nun Avrupa Birliği’ne alınması, toprak bütünlüğüne ve
bağımsızlığına saygı gösterilmesi kabul edildi. Bu, Batı Avrupalı müttefiklerin
Türk imparatorluğu topraklarında çok sayılarda yer aldıktan ilk savaştı. Batı ile
bu doğrudan ilişki ileride çok önemli değişikliklere yol açtı.
Ruslar Ortadoğu’da duraklayarak dikkatlerini Orta Asya’ya yönelttiler ve
orada çok ilerlediler. Hazar Denizi doğusunda Çin sınırına kadar olan bölge
yüzyıllardan bu yana Buhara Emirliği, Hokand ve Hive Hanlıkları olmak üzere
üç İslam Türk devleti arasında paylaşılmıştı. Bunlar askeri seferler sonunda hızla
Rus denetimine girdiler. Bölgenin bir bölümü ilhak edilirken, kalan bölümü de
Rus işgali ve korumasındaki “yerel beylerin yönetimine bırakıldı.
Ruslar’ın Karadeniz’deki etkinlikleri 1856 yılındaki barış antlaşmasıyla
kısıtlanmıştı. Avrupa Fransa-Prusya savaşıyla ilgilenirken, 1870 yılında, Ruslar
bunu fırsat bilerek kısıtlamalardan kurtuldular. Rusya’nın Osmanlılar üzerindeki
baskıları açısından da yeni bir dönem başladı ve 25 Nisan 1877’de savaş çıktı.
Türkler, merkezdeki meşrutiyet krizi ve taşradaki isyanlarla uğraştıkları için Rus
ordularının ilerlemesine karşı koyamadılar. Ruslar başkentten birkaç kilometre
uzaktaki Ayastefanos’a (Yeşilköy) kadar girerek Padişah ile çok ağır bir
antlaşma yaptılar. Osmanlı İmparatorluğu, Ban, özellikle de İngiliz diplomasisi
sayesinde kesin bir felaketten kurtuldu. Ruslar’ın Osmanlılar aleyhine yayılması
1878 yılındaki Berlin Antlaşması ile sınırlandı.
Ruslar, tekrar doğuya yönelerek 1881 yılında ilerlemeye başladılar ve
Kafkasya’ya sınır bölgelerini ilhak ettiler. Rus orduları bu on yıl süresince Hazar
Denizi ile Amu Derya arasındaki yerlerin denetimini ele geçirdiler. 1884 yılında
Merv’i alarak Rus imparatorluk gücünü İran ve Afganistan’ın Orta
Asya sınırlarına dek genişlettiler.
Doğu Avrupa’dan gelen ataklarla doğru orantılı olarak, Batı Avrupa da
genişliyordu. 1881 yılında Tunus’u Fransızlar, 1882 yılında da Mısır’ı İngilizler
ele geçirdi. Her iki bölgede de tıpkı Rus Orta Asyası’ndaki gibi siyasi sistemler
ve yerli monarşiler olduğu gibi korundu. Ancak askeri işgalle birlikte genel
bir siyasi ve ekonomik denetime girdiler.
Ortadoğu’daki İngiliz diplomasisi Hindistan yolundaki yabancı tehditleri için
bir kalkan şeklinde “Osmanlı İmparatorluğu’nun bağımsızlığım ve bütünlüğünü
koruma” ilkesine dayanıyordu ama saldırılar sürüyordu. Fransızlar ve az da olsa
Ruslar Osmanlı İmparatorluğu’nda önemli bir yer kazandılar. 1880 ^yılından
sonra, İngiltere’nin en büyük rakibi olan Almanya da Ortadoğu’ya, giderek artan
bir ilgi duymaya başladı. Alman hedeflerinin art arda gelen Osmanlı rejimleri
tarafından kabul edilmesi İngilizleri huzursuz ediyordu. Alman sanayicileri ve
maliyecileri çeşitli ödünler elde etmişlerdi. Osmanlı ordusu, Alman subayları
tarafından eğitiyor ve yeniden yapılandırılıyordu. İmparatorluğun Asya
topraklan Alman bilim adamları ve arkeologları tarafından araştırılıyordu.
Berlin’i İstanbul, Halep, Bağdat ve Basra yoluyla Basra Körfezi’ne bağlayacak
olan ünlü Bağdat Demiryolu çalışmalarına 1889 yılında başlandı.
İngilizler’in başlangıçta geçici olmasını planladıktan Mısır işgaline devam
etmelerinin en önemli nedeni, kuzeyden gelen Alman tehdidi olmuştur. Aynı
endişelerle, 1907 yılında İran'ın Rus ve İngiliz etki alanlarına bölünmesi için
Rusya ile anlaşma yapıldı. Bu anlaşma, Almanya'nın Osmanlı Irağı’ndan doğuya
ve güneye daha çok ilerlemesini engellemeyi amaçlıyordu.
1911 yılında, Ruslar’ın İran’ın kuzey eyaletlerini ele geçirmeleri yeni bir
ilerleme döneminin başlangıcı oldu. I. Dünya Savaşı’nın başlayana kadarki
süreçte, bazı direnişler olsa da, İran, Rus hakimiyetine girdi. Fransızlar da bu
sırada Fas’taki etkilerini genişleterek 1912 yılında bir manda kurdular. İtalya,
Fransızların Tunus’u ele geçirmeleri ve Fas’ta ilerlemeleri karşısında
telaşlanarak, 1911 Eylülünde Osmanlı İmparatorluğuna savaş ilan etti.
Sonrasında Osmanlılar, Trablus ve Cyrenaica eyaletlerini ilhak ettiler ve her ikisi
de İtalyan sömürgesi haline geldiler.
Artık İslami Ortadoğu XVI.yy’dan beri Avrupa'nın yayılmasıyla iki taraflı
olarak kıstırılmıştı. Kuzeyden Ruslar, Türkiye ve İran’ı kıstırırken. Batı
Avrupalılar da Afrika’nın etrafından dolaşarak Akdeniz’i aşıp Arap dünyasına
ulaşmışlardı.
15. BÖLÜM
DEĞİŞİM
Ortadoğu’da Avrupa’nın siyasi ve ekonomik etkinliği aynı dönemde büyük
ölçüde artmıştı. Bu artış, askeri ve siyasi konulardaki gibi öncelikle bozulan güç
dengesine bağlıydı. XIX. yy’da Ortadoğu, Batı ve Doğu Avrupa ile
karşılaştırıldığında XVI. yy’daki ihtişamlı dönemine göre oldukça güçsüz
durumdaydı.
Bu duruma neden olan pek çok şey bulunmaktadır. Avrupa ile ilişkilerinde,
Ortadoğu, savaşın hızla yarattığı karmaşa ve silahlanma gerekliliği yüzünden
artan bir maliyetle karşı karşıyaydı. XVI-XVII. yy’daki yüksek enflasyon
ekonomiyi etkilemiş, sonrasında, da fiyat artışları sürmüştü. Dış ticaret,
Güney Afrika, Güney Asya ve Atlantik deniz ticaret yollan nedeniyle sarsılmış,
transit ticaretin düşmesi de Ortadoğu bölgesinin önemini azaltmıştı. Osmanlı
İmparatorluğu’nun doğusundaki ülkelerle ticaret dengesinin bozulması,
Hindistan ve İran’a doğru al-tin ve gümüşün akışının artması başka bir etkendi.
Bu süreçlerin hızlanmasında, Ortadoğu’nun nakliyat, sanayi ve tarım açısından
teknolojik olarak gelişmemiş olması da büyük rol oynuyordu.
Öte yandan toprak mülkiyeti sisteminde de değişiklikler olmuştu. Devlet,
yönetim ve savaş için artan nakit gereksinimini karşılamak üzere geleneksel olan
askeri tımar sistemini terk etmek zorunda kalmıştı. Bunun yerine iltizam
.sistemini uygulamaya başlamışa ama bu sistemin de hem taşrada hem de
merkezde ters bir etkisi olmuştu. Özellikle XVIII. yy’da köyler başta olmak
üzere nüfusta görülen hızlı azalış bir diğer değişikliktir. Türkiye, Suriye ve Mısır
nüfuslarının 1800’de 1600’dekinden daha az olduğu belgelerden anlaşılmaktadır.
XVI. yy sonuna doğru fiyatlar büyük ölçüde artmaya başlamıştı. Bu durum,
Amerikan altın ve gümüşünün gelmesinin Ortadoğu’daki yıkıcı etkisinin bir
görünümüydü. Osmanlı İmpara-torluğu’nda bu değerli madenleri alma gücü
Batı’dakinden çok, îran ve Hindistan’dakinden azdı. İran ipeği başta olmak
üzere, İran ürünleri, Osmanlı topraklarında da, Avrupa’da da çok ilgi görüyordu.
Ancak Avrupa’da herhangi bir Osmanlı ürününe böyle bir ilgi söz konusu
değildi. Avrupa’ya ihraç edilen başlıca ürünler tahıl ve tekstil ürünleriydi.
Eskiden genellikle üretim mallarından oluşan tekstil ticareti azalmıştı.
Ortadoğu’dan Avrupa’ya yalnızca pamuklu bez ihracatı bir dönem
sürmüştür. Artık tekstil ürünleri ve Hint kumaşlarının ihracatı durmuş, durum
tersine dönerek, Avrupa’dan Ortadoğu’ya ithalatı başlanmıştı. Avrupa’da tekstil
ürünlerinin hammaddesi, pamuk, moher ve ipek çoğunlukla İran’dan ithal
ediliyordu. Osmanlı belgelerine göre, Batı’dan altın ve gümüş ithal edildiği
halde, para basmak için bile ülkede yeterli değerli maden bulunmuyordu.
Batı’dan alınan yeni tahıllar tarıma az da olsa fayda sağlamıştı ama yine de
ekonomik ve teknolojik bir duraklama vardı. Ortadoğu ülkelerinde Avrupa’daki
tarım devrimi yaşanmamış ve Avrupa sanayi devrimi hiç yansımamıştır. XVIII.
yy ortaları-na dek Ortadoğu sanayisinde gelişme görülmüş ama herhangi bir
teknolojik gelişme olmadan el zanaatları ile sınırlı kalmıştır.
Silah yapımı ve gemi inşası, teknolojide ilerlenmemiş olmasının en önemli
iki göstergesiydi. XVIII. yy’da Osmanlı İmparatorluğu, Avrupalı denizcilik
mühendislerinden faydalanmış ve İsveç ve Amerika Birleşik Devletlerinden sivil
ve askeri amaçlı tekneler satın almıştı. İmparatorluk topraklarındaki su kanalı ve
yol ağını geliştirmek için de girişimleri olmamıştır.
Ticaretle ilgili şarlar da Osmanlı İmparatorluğu ve öteki Ortadoğu devletleri
aleyhine değişiyordu. Ortadoğu, açılan ve gelişen Okyanus yollarından
etkilenmemiş, Osmanlı İmparatorluğu için başlıca vergi geliri ve hammadde
kaynağı durumundaki İran ipek ticareti, büyük oranda Batı Avrupalı tüccarların
kontrolü altına girmişti. Benzer değişikliklerle Karadeniz’de de Türkler güçsüz
duruma düşüyordu. Rus gücünün Kuzey kıyısında yayılması nedeniyle
bölgedeki Doğu Avrupa ticareti büyük oranda artmıştı. Rus tüccarlar ve
denizciler, Küçük Kaynarca Antlaşması ile kazandıkları ticari haklar sayesinde
doğrudan Osmanlı tebaasıyla çalışmaya başlamışlar ve Türk başkentine hiç
gitmeden Boğazlar’dan geçip Akdeniz’e gitme olanağı elde etmişlerdi. Çok
geçmeden öteki Avrupa devletleri de kendileri için Ruslar’ın kazandıkları haklan
isteyip aldılar. Karadeniz ticaretini Avrupalılar’a, özellikle de Yunanlılar’a
kaptıran Türklerini Avrupa ticaretindeki paylan da çok düşmüştür. İngiltere ile
ticaretleri XVII. yy ortasında onda bir, XVIII. yy sonunda yüzde bir, Fransa ile
ticaretleri de XVI. yy sonunda yüzde elli, XVIII. yy sonunda ise yirmide bir
oranında azalmıştır. Bununla birlikte, Avusturya ve Fransa başta olmak üzere
ithalatta büyük ölçüde artış olmuş, ucuz ve kimi zaman daha iyi olan Avrupa
mallan yerli malların büyük bölümünü piyasadan çıkarmıştır.
Bu dönemde Avrupa’da Osmanlı tarım ürünleri, özellikle Hıristiyan Balkan
eyaletleri ürünleri için yeni piyasalar açılmaya başlamıştır. Bu durum, Osmanlı
nüfusu için ciddi toplumsal sonuçlar doğurmuştur. Çoğu Müslüman olan esnaf
ve zanaatkarlar, geleneksel zanaatların azalması nedeniyle niteliksiz işçi haline
gelmişlerdir. Öte yandan, çiftçiler, tüccarlar ve nakliyeciler olarak Hıristiyan
azınlıklar için yeni olanaklar doğmuştur. Bunlar, ticaret yaptıkları Avrupa
devletlerinin yakınlıkları, teşvikleri ve bu yeni durum sayesinde servet,
beraberinde eğitim,dolayısıyla da etkinlik ve güç elde etmişlerdir.
Arap eyaletlerinde meydana gelen ekonomik çöküş Osmanlı İmparatorluğu
’nda olduğundan çok daha da ağır olmuştur. Suriye, Irak ve Mısır’da hem tarım
ara2isi hem de nüfus büyük ölçüde azalmıştır. Nüfus azalması şehirlerde görülse
de, daha çok kırsal kesimde olmuştur. Ayrıca, sanayide de gerileme olduğu
anlaşılmaktadır. Şehirlerdeki zanaatkar sayısı ve üretim kaliteleri düşmüş; çoğu
büyük liman da önemini yitirmiştir.
Ortadoğu’da oluşan bu değişikliklerin nedenleri arasında çoğunlukla otorite
eksikliği, kısmen siyasi nedenler, bir ölçüde bağımsız yerel yöneticilerin çıkması
ve yerli göçebelerle ithal askerlerin taşrada yol açtıkları ciddi hasarlar yer
almaktadır. Yönetici askeri ve bürokrat gruplar çoğunlukla yerel ekonomik
gelişmelere ilgi göstermişler, az da olsa sarf ettikleri çabalarsa Avrupa’nın
ekonomik çıkarları yüzünden engellenmiştir. Bu çöküş bir ölçüde ekonomik
nedenlere, çoğunlukla da maden, su ve kerestenin eksik oluşuna bağlıydı.
Enerjinin ve yakıtın azlığı nedeniyle sanayinin, nakliyenin ve önemli
teknolojilerin gelişmesi sınırlı olmuştur. Ortadoğu, hayvan kullanımını
kolaylaştıran gelişmiş koşum teknikleri, yel ve su değirmeni gibi ilk teknolojik
gelişmelerden pek etkilenmemiş ve bu konularda Avrupa’dan oldukça gerilerde
kalmıştır.
Osmanlılar’daki gerilemenin nedenleri iç değişikliklerle birlikte, Batı’daki
yaşanan bilim ve teknolojideki, savaş ve barış sanatlarındaki, ticaret ve devlet
yönetimindeki hızlı ilerlemelere ayak uyduramamış olmalarıdır. Türk liderler, bu
durumun farkındaydılar ve sorunun çözümüne yönelik birtakım düşünceleri
vardı. Ne var ki yeni düşünce ve yöntemlerin benimsenmesi konusundaki büyük
ideolojik ve kurumsal engellerle baş edemiyorlardı. Bu konuda, ünlü bir Türk
tarihçisi şunları söylemiştir: “Bilimsel dalga, hukuk ve edebiyat engellerine
çarparak kırıldı.&quot;Yeniliklere ayak uyduramayan Osmanlı İmparatorluğu,
Sovyetler Birliği gibi onlar tarafından yok edilmiştir.
Osmanlılar ile Sovyetler Birliği’nin kaderinin karşılaştırmasında liberalizmin
patlayıcı güçleri, eski ideolojilerin iflası, eski siyasi yapıların çökmesi ve
milliyetçilik gibi ideolojik ve siyasi konular dikkat çekicidir. Tüm bu konularda
Ruslar da, Türkler’in geçtikleri yollardan geçmişlerdi ve onların da milli
tarihlerinde yeni bir sayfa açacak bir Mustafa Kemal Atatürk’e ihtiyaçları vardı.
Osmanlılar’daki gerilemede farklı bir yan söz konusudur. Ortadoğu’daki
ekonomik güçsüzlük, Sovyetler Birliği’ndeki gibi merkezi denetimin aşırılığına
bağlı değildi. Aksine, bu şekilde bir denetim neredeyse hiç bulunmuyordu.
Kısmen taşra ve lonca pazarları düzeyinde bazı ekonomik düzenlemeler olsa da,
Osmanlılar ekonomik gücün kullanılması ve seferber edilmesi konusunda, Batı
Avrupa’nın epeyce gerisinde kalmışlar daha çok tüketim toplumu haline
gelmişlerdi.
Üretime yönelik olarak, Batı’da merkantilizmin ortaya çıkması, Avrupa
ticaret şirketleri ile onları teşvik edip koruyan devletlerin, gerçekte pazar
güçlerinin herhangi bir kısıtlama olmadan işlemekte olduğu Doğu’da benzersiz
olan ve tanınmayan ekonomik enerjilerini yaygınlaştırmalarını ve bir ticari
örgütlenmeye kavuşmalarını sağlamıştır. Artık Batılı ticaret şirketi, ticarete
destek olan hükümetlerin de yardımları sayesinde yeni bir güç olmuştu. Batılı
tüccarlar, sonra üreticiler, daha sonra da hükümetler, ekonomik güç ve iradede
artmaya başlayan eşitsizlik sayesinde, Ortadoğu pazarlarım ve sonuçta en
büyük Ortadoğu üretim sektörlerini neredeyse mutlak bir denetim altına
almışlardır.
Bu dönemdeki tekstil ticareti, Batı’daki ilerlemeden etkilenmiştir. İran ve
Osmanlı imparatorluklarının limanlarına İngiliz tüccarlar tarafından, artan
miktarlarda Hint pamuklusu ve başka kumaşlar getirilmiştir. Daha ucuz ve daha
saldırgan yöntemlerle pazarlanan Batılı ürünler, eskiden Batı’da çok ilgi gören
Ortadoğu tekstillerini önce dış, sonra da iç pazarlardan çıkarmıştır. Bu ticari
ilişkideki değişikliği Ortadoğu'nun geleneksel alışkanlığı olan kahve ile
açıklayabiliriz. Kahve ve onu tatlandıran şeker Avrupa’ya Ortadoğu’dan
gitmiştir. Hollandalılar, XVII. yy’ın son çeyreğinde Cava’da Avrupa pazarlan
için kahve üretiyorlardı. Fransızlar da Osmanlı İmparatorluğu’na Batı
Hint sömürgelerinden kahve ihracatı yapıyorlardı. 1739 yılında Batı Hint
kahvesi, doğuda Erzurum’a dek gitmişti. Batı’nın sömürge kahvesi daha ucuz
olduğu için Kızıldeniz. bölgesinden gelen kahve çok büyük ölçüde azalmıştı.
Aslında bir Doğu icadı olan şeker, ilk kez Hindistan ve İran’da rafine
edilmişti. Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’den Avrupa’ya ithal ediliyordu ve
Araplar tarafından İspanya ve Sicilya’ya da götürülmüştü. Burada Batı Hint
sömürgeleri de iyi bir fırsat yakalamışlardı. Colbert’in emriyle 1671 yılında
Fransızlar Marsilya’da bir rafineri kurdular ve oradan sömürge şekerini Osmanlı
İmparatorluğu’na ihraç ettiler. Batı Hint kahvesi daha acı olduğu için Türkler
şeker kullanmaya başladılar ve tüketim de çok büyük miktarlarda arttı. Mısır
şekeri kullanıyorlardı ama Batı Hint şekeri çok daha ucuz olduğu için kısa
sürede Ortadoğu pazarını ele geçirdi. Bir Arap ya da Türk’ün XVI-II. yy
sonlarında içtiği bir fincan kahve ve şekeri Avrupa sömürgeleri üretmiş ve ithal
etmiş oluyordu. Yerel kaynaklar yalnızca sıcak suyu sağlayabiliyordu ve XIX.
yy’da Avrupa şirketlerinin Ortadoğu şehirlerinde kurdukları yeni tesislerden
sonra bu da şüpheli oldu.
Batı’nın Ortadoğu’daki ekonomik egemenliği çeşitli biçimlerde desteklenmiş
ve devam etmiştir. Ortadoğu ürünlerinin Batıya ithal edilmesi, koruyucu
gümrüklerce kısıtlanmış ve kimi zaman de engellenmiştir. Ancak Ortadoğu’daki
Ban ticareti sınırsız ve serbest giriş sağlayan kapitülasyon sistemi ile
korunmuştur. Osmanlılar döneminde, “Kapitülasyon” (Latince liste anlamına
gelen; “bölüm”; capitula), Osmanlı ve öteki Müslüman hükümdarlar tarafından
Müslüman ülkelerinde Hıristiyan devletlerinin tebaalarına tanınan iskan ve
ticaret hakkı aynca-lığı için kullanılırdı. Onlar Müslüman olmayan tebaanın
vergilerinden muaftı. Bu gibi ayrıcalıklar XTV-XV. yy’da İtalyan denizci
devletlerine verilmişti. Bu ayrıcalıklar, XVI. yy’da Fransa’ya (1569), İngiltere'ye
(1580) ve başka ülkelere de verildi. 1580 yılındaki bir İngiliz kapitülasyonunda
şu hükümlere yer verilmiştir:
2
. .Müslüman İmparatoru Sultan Murad Han, İngiltere Kraliçesi Elizabeth
‘e dostluğumuzu göstermek üzere, Kraliçe ’nin tebaasının ve halkının
ülkemizde güven içinde mallarını ve diğer eşyalarını büyük ve küçük gemilerle
ve karadan araba ve kervanlarıyla getirebileceklerini, kendilerine bir zarar
verilmeyeceğini, kendi ülkelerinin geleneklerine göre hiçbir güçlükle
karşılaşmadan mal alıp satabileceklerini... Burada yerleşecek ya da buradan
geçecek, evli olan ya da olmayan bir İngiliz'in kelle vergisiya da başka bir
vergi ödemeyeceğini... Ingilizlerin arasında bir anlaşmazlık çıkarsa kendi
elçiliklerine başvurabileceklerini... Bu anlaşmayı ve kutsal barışı İngiliz
Kraliçesi koruduğu ve uyguladığı sürece bizim de aynısını yapacağımızı
bildiririz.. &quot;
Bu ilişki ticaretle birlikte başka şeyler de içeriyordu. Arşiv dairesindeki pek
çok belgeden birisi olan Sultan III. Murad’ın 1590 Haziran’ında Kraliçe I.
Elizabeth’e gönderdiği mektubun sonu şöyledir:
3
“Daima çatışmada olduğun İspanyol kafirlerine saldırdığında, Allah ’nın
yardımıyla zafer kazanacaksın. Bizi gerektiğinde işlerinden haberdar etmeyi
ihmal etme. Allah 'a şükürler olsun ki, biz de boş durmayacak, zamanı
geldiğinde kafir İspanyollar’ı rahatsız etmek için gerekli önlemleri alacağız ve
mutlaka size yardım edeceğiz.&quot;
Kapitülasyonlar, Müslüman devletlerinin daha da zayıflaması ve Hıristiyan
komşularıyla ilişkilerindeki değişiklikler yüzünden, başlangıçta amaçlandığından
daha çok ayrıcalık içerir olmuşlardı. XVIII. yy sonu ile XIX. yy başında bir
Avrupa devletinin koruması mali ve ticari büyük avantajlar sağlıyordu ve bu
uygulama çok artmıştı. Daha da ileri gidilerek, Avrupa diplomatik misyonları
kapitülasyon haklarını aşıp koruma belgeleri olan beratlar dağıtmışlardı.
Başlarda bu belgeler, Avrupa konsolosluklarının yerel halk arasından seçtikleri
memur ve ajanları korumak içindi ama kısa sürede pek çok yerel tüccara verilir
ya da satılır oldu. Onlar da korunmuş ve ayrıcalıklı bir statü kazanmış oldular.
Böyle kötü kullanımı engellemek için Osmanlı yetkilileri boşuna uğraştılar.
Sultan III. Selim, XVIII. yy sonları ile XIX. yy başlarında Avrupa devletlerinin
konsoloslarıyla baş edemeyince katılarak Müslümanlar’a değil ama Osmanlı
Hıristiyan ve Musevi tüccarlarına berat verdi. Bu beratlarla belirli ticari, hukuki
ve mali ayrıcalıklar, bağışıklıklar ve Avrupa ile ticaret hakkı tanınıyordu.
Osmanlı tebaasını yabancı tebaalarla neredeyse tümüyle eşit düzeye getirmeyi
amaçlıyordu. Bu durum yeni bir ayrıcalıklı sınıfın ortaya çıkmasına yol açtı.
Osmanlı Rumları denizcilik yetenekleri ve olanaklarıyla giderek daha üstün bir
duruma ulaştılar. Bu sistem XIX. yy başında Müslüman tüccarlar arasında da
yayıldı ancak çok az tüccar faydalanabildi.
Tarih boyunca daha karmaşık ve hareketli yapısı olan bir toplumun ticari
etkisiyle canlanan daha basit ekonomi örnekleri de bulunmaktadır.
Ortadoğu’daki örnekleri değişikliklerden faydalanan yabancılar ve ajanlardı.
Yabancı olanlar Avrupalılar idi, ancak Müslüman ülkelerde dini azınlıkların
üyeleri baş aktörlerdi ve çoğunluk toplumu onları marjinal bulurdu. Bu durumu,
Türkçe'de Avrupalı yabancılar için kullanılan “Frenkler” ve Avrupalılaşmış olan
yerli Levanten nüfus için kullanılan “tatlısu Frenkleri” terimleri de
göstermektedir.
XX. yy başında, azınlıkların ve yabancıların mali konularda ağırlıkları
oldukça fazlaydı. 1912 yılındaki bir listede, İstanbul’daki kırk özel bankacıdan
on ikisi Ermeni, on ikisi Rum, sekizi Musevi ve beşi Levanten ya da Avrupalı
idi. Yine başka bir listede, İstanbul’daki otuz dört borsacıdan on sekizi Rum,
altısı Musevi, beşi Ermeni idi ve hiç Türk yer almıyordu.
Ermeniler, Rumlar ve Türk Musevileri’ni komşularından ayıran yalnızca
dinleri değil, dilleriydi de. Arapçanın konuşulduğu ülkelerde böyle bir ayrım
yoktu. Museviler ve Hıristiyanlar, Müslüman komşularıyla aynı dili, Arapçayı,
konuşuyorlardı. 1830’lardan sonra Beyrut limanında ve çevresinde yeni
Hıristiyan ticari buıjuvazisinin ortaya çıkıp gelişmesi bu durumun bir sonucudur.
Böylece yüzyılın ortalarına doğru, öğrenim görmüş, varlıklı ve Arapça konuşan
yeni bir orta sınıf doğmuştur. Bu sınıfın Hıristiyan kimlikleri yüzünden önemli
bir toplumsal ya da siyasi rolü olmamıştı ama Arapçayı çok iyi kullandıkları için
Arap kültürünün canlanmasında çok ciddi katkılan olmuştur.
Ortadoğu ülkelerinde Batı sızmasının ikinci yolu, iktidar ve etkinlik
makamlarına gelen dini azınlıklardı. Ruslar, Küçük Kaynarca Antlaşmasının
ardından Osmanlı İmparatorluğu’nun Ortodoks Hıristiyan toplumu üzerinde bir
ölçüde hamilik elde etmişlerdi. Nüfusunun çoğunluğu Ortodoks
Hıristiyanlar, Yunan ve Balkan eyaletlerinden oluşturuyordu ve bunlar Suriye’de
ve Anadolu’da önemli azınlıklardı. Çarların Ortodokslar üzerindeki hamiliği,
Ruslar’a Osmanlı nüfusunun önemli bir unsuru üzerinde büyük etkinlik
veriyordu. Benzer bir hamiliği sultanın Katolik tebaası üzerinde de Fransızlar
elde etmişlerdi. Sayıları Ortodoks Hıristiyanlar’dan az olmasına karşın,
önemliydi. Lübnan’daki önemli Maruni kilisesi de aralarında bulunuyordu.
İngiltere, koruyacak bir dini azınlık bulamadığından, Rus ve Fransız rakiplerine
göre oldukça avantajsızdı. Protestan topluluklar, İngiliz, Amerikan ve Alman
misyonerler tarafından sayılan arttırılmaya çalışılsa da, önemsiz derecede azdı.
Zaman zaman İngiliz dış işleri bakanları İngiliz korumasını Museviler ya da
Dürziler gibi gruplarda yaygınlaştırmayı denemişlerdir. Benzeri bir dezavantajlı
durumdaki, Protestan güç olan Almanya, bu durumu korumasını Osmanlı
İmparatorluğu’nun tamamına genişleterek avantajlı hale getirdi.
Dini koruma çeşitli yollarla yapılıyordu. Korunan dindeki Osmanlı
tebaasının refahları ve çıkarları korunuyordu. XIX. yy’da Osmanlılar’ın güçten
düşmesi ve Avrupalılar’ın kapitülasyon sistemiyle oluşturdukları zor şartlar
içinde bu neredeyse Osmanlı içişlerinin her alanına sınırsız müdahale hakkı
anlamına gelmeye başlamıştı. Osmanlı Musevileri’nin ve Hıristiyanları’nın
eğitim ve dinle ilgili gereksinimleri, misyonlar, okullar ve öteki öğrenim, kültür
ve toplumsal kurumlar ağı ile gideriliyordu. Bunların pek çoğu Hıristiyan, bir
bölümü de Musevi kurumlarıydı ve laik olarak kurulan bazıları azınlıkların yanı
sıra, Müslüman çocukları da kabul ediyordu. Ortadoğu’daki Batı okullarından
mezun olanlar, yüksek öğrenimlerini de Batı üniversitelerinde yapıyorlardı. XIX.
yy’ın ikinci yansından sonra, Ortadoğu şehirlerinin bazılarında Batı kolejleri
açıldı. Hami devletin, kültürel, dolayısıyla da siyasi ve ekonomik etkinliğini
yaymasında eğitim, önemli bir yol oldu. Fransızlar bu konuda en başarılı
olanlardı. Onlardan sonra da sırasıyla İtalyanlar, İngilizler, Almanlar ve
Amerikalılar geliyordu. Rus girişimleri, Ortodoks Hıristiyanlar arasında önemli
olmakla birlikte, diğerlerine oranla daha azdı. Batı misyonerleri, Müslümanlar
içinde birkaç mühtedi buldular ama İslam hukukunda din değiştirmenin cezası
ölüm olduğundan, Hıristiyan nüfus arasında daha başarılı oldular ve bazı
Ermeni, Ortodoks ve diğer Doğu Hıristiyanları Katolikliğin ve Protestanlığın bir
mezhebinden ötekine geçtiler.
Kudüs ve Filistin’deki Hıristiyan kutsal yerlerinin korunması, Avrupa
devletlerinin dinle ilgi önem verdikleri başka bir konuydu. Bu konudaki
tartışmalar, yerel kiliselerde yüzyıllarca yapılmıştı. Bu konuda, Türkler hor
gören ama çoğunlukla etkin arabulucular olarak davranmışlardı. Büyük
devletlerin kiliselerinin koruyucuları olarak ortaya çıkmalarıyla yerel tartışmalar
da uluslararası çatışmalar haline geldi ve Kırım Savaşı’nı çıkaran nedenlerden
biri oldu.
Kapitülasyonlar sayesinde Osmanlı İmparatorluğu içinde geniş bir yetki alanı
ve güce sahip konsolosluk ve elçilikler korumayı sağlıyordu. Bunların kendi
kanunları, mahkemeleri, cezaevleri ve hatta postaneleri bulunuyordu.
Avrupa, Ortadoğu’daki eğitim girişimlerinde askeri eğilime büyük önem
veriyordu. Avrupa’nın, askerlik sanatının İslamiyet'inkinden üstün olduğu savaş
deneyimleri ile görülmüştü. Bu yüzden, İslam devletleri Avrupalılaşın
öğrencileri olmak zorundaydılar. Bazı Avrupalılar Osmanlı İmparatorluğu’nda
askeri uzman ve danışman olarak uzun süre kalmışlar ve önemli başarılar
kazanmışlardı. XVIII. yy sonlarına doğru artık bu tür bireysel çabalar yetersiz
kalıyordu. 1793 yılının sonbaharında Padişah, bir mesajla Fransa’dan getirtmek
istediği subay ve teknisyenlerin listesini Paris’e gönderdi. Birkaç yıl sonra
İstanbul’dan Kamu Güvenliği Komitesi’ne daha uzun ikinci bir liste gönderildi.
1796 yılında yeni Fransız elçisiyle birlikte bir grup Fransız askeri uzman geldi.
1798-1802 savaşında, Osmanlılar ve Fransa karşı taraflarda oldukları için bu
işbirliği sona erdi ama daha sonra müttefik olduklarında yeniden başlayarak
1806-1807’de Rus ve İngilizler’in açtıkları savaşla en üst seviyeye ulaştı.
Reformcu sultan II.Mahmud’un, 1830’larda silahlı kuvvetlerini
modernleştirmek üzere Batılı devletlerden yardım istemesiyle yeni bir girişim
başladı. 1835 yılında bir Prusya askeri heyetinin, 1838 yılında da bir İngiliz
denizcilik heyetinin gelmesiyle XIX.yy süresince ve XX. yy başlarına dek
devam edecek bir ilişki başladı.
Daha önceleri buna paralel bir gelişme, Mısır’da Osmanlı valisi Mehmed Ali
Paşa’nın bağımsız bir beylik yaratmaya çalışmasıyla başlamıştı. Mehmed Ali
Paşa da özellikle Fransız olmak üzere tek tek yabancı askeri ve teknik uzman
toplamıştı. Napolyon’un son yenilgisinden sonra 1824 yılında, askeri
personelin çoğunun boşta olduğu Fransa’dan daha sonra gelmeye devam edecek
heyetlerin ilki olarak bir askeri heyet getirtmişti.
Avrupa güçler merkezinden uzaktaki İran’da değişiklik daha yavaş olmuştu.
İngiltere ve Fransa, Avrupa politikasına ilk kez Napolyon döneminde karışmış
olan İran’ın ordularım eğitmek üzere ilk olarak 1807-1808’de, daha sonra
1810’da heyetler göndermişlerdir. Sonrasında da orduda eğitmen olan
Rus, İtalyan ve Fransız subayların etkileri sınırlı olmuştur. XX. yy’a dek İran
ordusunun modernleşmesi başlamamıştır.
Genellikle askeri eğitimciler başta İngiltere, Fransa ve Prusya, sonra da
Almanya olmak üzere Batı Avrupa’dan gelmiştir. Eğitmenlik yapan bazı
İtalyanlar da olmuştur. Amerikan İç Savaşı bitince ülkelerinde kendilerine gerek
kalmayan bazı Amerikalı subaylar, mesleklerini Mısır’da sürdürmüşlerdir.
Eğitmen ya da danışman olarak Ruslar’ın ortaya çıkmaları ancak XX.yy’da
görülür.
Askeri eğitimin sonuçlan önemlidir. Ortadoğulu öğrenciler Batı’nın kara ve
deniz harp akademilerine giderken, Batılı subaylar ise Ortadoğu kurmay
okullarında öğretmenlik yapmışlardır. Batılılar danışman ve zaman zaman da
subay olarak istihdam edilmiş ve Batı’dan malzeme, silah ve teknoloji ithal
edilmiştir. 1950’lerden sonraki öneme ve düzeye ulaşmamakla birlikte bu süreç,
XIX. yy ve XX. yy başlarının güç politikaları açısından çok önemlidir.
Avrupa devletleri, XIX. yy’da uluslararası ticaret ve maliye ağına girmeye
başlayan Ortadoğu’nun ekonomik iç işlerine doğrudan karışır olmuşlardır. Bu
durumdan kaynaklanan değişiklikler de Ortadoğu’daki hayatı her yönüyle
etkilemiştir.
Yüzyıllardan beri ihmal edilen tarım alanlarının genişletilmesi bu
değişikliklerden biri olmuştur. Genişleme, güvenlik şartlan genişletilip toprak
tekrar kazanılarak ve bazı yerlerde yaygın sulama sistemleri kullanılarak kolay
olmuştur. İhracat amacıyla ipek, pamuk, tütün, kahve, haşhaş, hurma, arpa
ve buğday gibi ürünler ekilmiştir. Öte yandan tarımın geçim yerine gelir
sağlamak için yapılması ve bununla birlikte hukuk sistemindeki Batılılaşma
toprak sahipliğinde önemli değişikliklere yol açmış, toprakta aşiret ya da köy
sahipliği azalarak Avrupa tipi mülkiyet artmıştır. Bunun için ihtiyaç olan
sermaye, yurt dışından yatırım ya da borç olarak gelmiş, kapitülasyonlar
aracılığıyla devlet denetiminden korunan Avrupa şirketleri, Ortadoğu ülkelerinin
kaynaklarının kullanımına hakim olmuşlardır.
Yabancıların uzmanlığı ve girişimciliği hizmetlerin gelişmesinde önemli bir
rol almıştır. Bunlar örnek olarak, Doğu Akdeniz’in başlıca limanları Mısır,
Türkiye, Suriye ve Irak demiryolları, telgraf, belediye taşımacılığı, su, gaz,
büyük şehirlerdeki elektrik ve telefon verilebilir.
Karadeniz ve Ege Denizi’ne İstanbul’u yerel buharlı vapur şirketleri
bağlıyorsa da, Avrupa ile ilk bağ yabancı denizyolları ile kurulmuştur. 1825
yılında çalışmaya başlayan bir Avusturya şirketinden sonra, Osmanlı ve Avrupa
limanları ile imparatorluğun çeşitli limanları arasında taşımacılık yapan Fransız,
İngiliz, Rus ve İtalyan denizyolu şirketleri gelmiştir. 1837 yılında yeni bir
önemli gelişme olmuştur: Avrupa, İngiliz vapur seferleri aracılığıyla Süveyş’ten
İskenderiye ve Hindistan’a önce posta, sonra ürün ve insan taşımacılığıyla
bağlamıştı. Başlangıçta buharlı vapurlarla iç sularda ve arabalarla yeni açılan
karayollarında taşıma yapılıyordu. 1851 yılında Mısır demiryollarının yapılması
ve 1869 yılında Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla Mısır, yeniden Avrupa ile Güney
Asya arasındaki başlıca yol ve dünya trafiğinin önemli bir noktası olmuştu. İran,
o yıllarda Hazar Denizi ve Basra Körfezinde başlayan buharlı vapur seferleriyle
Rusya’ya da Batı Avrupa’ya da biraz daha yaklaşmıştı.
Avrupa’nın mali nüfuzu, Kırım Savaşı sırasında yeni bir döneme girdi.
XVIII.yy sonu ve XIX. yy başında Osmanlı hükümetleri iç borçla para
sağlamaya çalışıyorlardı. Kırım Savaşı’nın olanakları ve gereksinimleriyle,
Avrupa para pazarlarından yeni bir tür borç almaya yöneldiler. İlk olarak 1854
yılında Londra’dan yüzde altı faizle üç milyon sterlin borç alındı; sonraki yıl da
yüzde dört faizle beş milyon sterlin borç alındı. Daha sonra 1854-1874 yılları
arasında yaklaşık olarak her yıl alman dış borçlar toplam iki yüz milyon sterline
ulaştı. Bu dönemde bölgede önemli banka faaliyetleri de olmuştur. Önceki yirmi
otuz yıl içinde, hem İngiliz hem de başka özel bankacılar çeşitli Akdeniz
limanlarına yerleşmişlerdi. 1850’lerden sonra önemli gelişmeler oldu.
Ortadoğu’da Mısır Bankası (1855), Osmanlı Bankası (1856), İngiliz-Mısır
Bankası (1864), büyük İngiliz, Fransız, Alman ve İtalyan bankalarının şubeleri
ile başkaları kuruldu. Tümü Avrupalılar’a ait olan bu bankalar, Ortadoğu'nun
mâliyesine hakim durumdaydılar. I. Dünya Savaşı’ndan sonra açıla-bilen gerçek
Türk, İran, Arap ve Mısır bankalarının toplam maliye işlerinin önemli bir
bölümünü denetim altına almaları da ancak İkinci Dünya Savaşı sonrasında
olmuştur.
Türkiye riskli ve güçsüz görüldüğü için çoğunlukla borçlar çok ağır şartlarla
veriliyordu. Genellikle para bütçe açığının kapatılmasına ya da ekonomik
olmayan kalkınma projelerine harcanıyordu. Bu nedenle 6 Ekim 1875 tarihinde
ekonomisi çöken Osmanlı devleti anapara ve faizleri ödeyemedi. Avrupalı
alacaklıların temsilcileriyle yapılan görüşmelerin ardından 20 Aralık 1881
fermanıyla yabancı alacaklılara karşı sorumlu ve onların yönetiminde olan
“Düyunu Umumiye İdaresi” kuruldu. Görevi Osmanlılar’ın kamu borçlarının
ödenmesi için “borcun tamamı ödenene dek” Osmanlı devletinin gelirlerini
tahsil etmekti. Düyunu Umumiye İdaresi’nde 1911 yılında 8931 kişi çalışıyordu.
Bu sayı, Osmanlı Maliye Nazırlığı’nda çalışanların sayısından çoktu. Benzer bir
iflas yaşayan Mısır’da 1880 Likidasyon Yasası ile Mısır’ın toplam gelirinin
yansı Mısır hükümetinin yönetim harcamaları, yansı da borçların ödenmesi için
ayrıldı. İki ülkede de bu yüzyılın ilk yıllarında yeni borç anlaşmaları yapıldı ama
bu kez de alacaklıların yatırımlarım korumak için kurulan bazı kurumlar paranın
tümünün ya da önemli bir kısmının verimli bir şekilde kullanılmasını sağlamıştır.
Bu değişiklikler olurken, Avrupalı girişimcilerin, onların yabancı ve azınlık
temsilcilerine karşın halkın büyük bölümünün durumu pek değişmemişti.
Yalnızca bir tek konuda önemli bir değişiklik olmuştu. Yüzyıllardır yaşanan
gerileme ve durgunluğun ardından, XIX.yy’da nüfusta ciddi bir artış olmaya
başlanmıştı. Şu veriler bunu açıkça göstermektedir. İstanbul, Anadolu ve
Adalar’ın nüfusu 1831 yılında 6.500.000, 1884 yılında 11.300.000 ve 1913
yılında 4.700.000 kişidir. Mısır'ın nüfusu yaklaşık olarak, 1800 yılında 3-
500.000, 1846 yılında 4.580.000, 1882 yılında 6.800.000, 1897 yılında 9-
710.000 ve 1907 yılında 11.290.000.kişidir. Kırsal kesim ve şehir nüfusunun
yaşam standartlarında fazla bir gelişme olmadığı gibi gerileme olmuştur.
Toplumsal açıdan üst sınıflardaki Batılılaşmaya paralel olarak alt sınıflarda
gelişme olmaması, eski sistemde onları birbirine bağlayan yükümlülük, sadakat
ve ortak değerler ağını zayıflatarak yeni çatışmalara ve liderliklere yol açmıştır.
Hıristiyan Avrupa ile karşılaştırıldığında, Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasi,
askeri ve ekonomik açıdan güçsüz olması konusunda birçok açıklamalar vardır.
Büyük keşiflerden sonraki dönemde, Batı dünyasında gerçekleşen büyük
ilerlemeler ve bunların sonucundaki teknolojik, toplumsal, siyasi ve ekonomik
değişikliklerden İslam dünyası etkilenmemiştir. Avrupa'nın ilerlemesi tek başına
yeterli bir açıklama değildir. Osmanlı topraklarında da pek çok güçsüzlük
belirtileri bulunmaktadır. Bir tarafta, Avrupa devletleri yeni rollerinin devamı
için güç ve servet kazanırlarken, diğer tarafta padişahlar güçlerinin tamamını
başkentte vezirlerine ve saray erkanına, taşrada ise özerk ve miras yoluyla başa
geçmiş olan yöneticilere kaptırıyorlardı.
Güçleri bu şekilde erirken, diğer yandan da vergilendirme ve toprak
mülkiyeti sisteminde önemli değişimler oluyordu. Osmanlılar’ın geleneksel
düzenine göre tımar sahibi olan sipahiler, mali ve askeri bakımdan toprak
dağıtım sisteminin merkezindeydiler.
XVI. yy başlarında ve ortalarında sipahi sistemi en üst seviyesine ulaşmıştı.
Ancak sonralan, XIX. yy başlarında yok olana dek gerilemeye devam
etmişlerdir. Önemini yitiren sipahilerin yerlerine, kırsal kesimde mültezimler,
savaş alanlarında ise düzenli askerler geçmiştir. Sipahilerin azledilmeleri ya da
ölmeleri nedeniyle boşalan tımarlar, yeni sipahilere verilmemiş, mâliyeye daha
çok vergi geliri sağlamaları için tekrar imparatorluk topraklarına katılmışlardır.
Ne var ki, genellikle bu gelirler doğrudan devlet memurlarınca toplanmıyor, ilk
zamanlarda yıllık bir tutar üzerinden bir mültezime satılıyorlardı. Daha sonraları
iltizamların kötüye kullanmalarıyla süreler uzamış ve sonunda da malikane
sistemi ortaya çıkmıştır. Bu sisteme göre teorik olarak belirli bir süre için vergi
toplanıyordu ama uygulamada ömür boyu süren ve satılabilen ya da miras olarak
kalabilen bir sistem ortaya çıkmıştır. Bu sistem, XVII. yy sonlarına doğru
imparatorluk eyaletlerinin çoğunda yayılarak, XVIII.yy’da, yok edilmeye
çalışılmasına rağmen, genel bir uygulama haline gelmiştir.
Taşranın asıl hükümdarları haline gelen ayan açısından malikane sistemi,
ekonomik bir temel olmuştur. Merkezi hükümetin güçsüz oluşu ve eyaletlerin
denetimini kaybetmesi, ayanın siyasi güç kazanmasını, hatta kimi zaman özerk
yerel hükümdarlar haline gelmelerini sağlamıştı. İltizamlar, devletten satın alma
ya da bağış yollarıyla, zaman zaman da otoritelere karşı çıkılarak el koyma
yoluyla toprak mülkiyeti haline getirilmişti.Ayan, zengin toprak sahipleri,
tüccarlar, bu işin askerlikten daha kârlı ve daha az tehlikeli olduğunu düşünen
sipahiler, sarayda ve haremde çalışanlar gibi farklı kökenlerden geliyordu. Artık
ayan, devletin tanıdığı ve kendi temsilcilerini ve liderlerini seçen, mülkiyet
sahibi bir sınıf olmuştu.
Ayanın ekonomik gücü arttıkça, yasa ve düzenin sürdürülmesi işlevlerini de
elde etti, silahlı güçler oluşturdu ve bazıları belirli bölgelerin irsi yöneticileri
oldular. İstanbul hükümeti de bu gelişmeler karşısında bazı taşra şehirlerinin
idaresini ve taşra işlerini ayana bıraktı. Ayanm büyüyen gücünden çekinen sultan
ve hükümeti, 1786 yılında, onları şehir yönetimlerinden azledip yerlerine yeni
yöneticiler getirmek için uğraştılar ama kısa süre içinde bu çabalarından
vazgeçerek ayanın yönetimini kabul etmek zorunda kaldılar.
Artık, ayan bir taşra beyi ve kadısından daha fazlasıydı. Anadolu’daki yerel
beyler XVII.yy başlarından sonra, çok geniş arazilerin denetimini ele
geçirmişlerdi. Derebeyi olarak adlandırılan bu beylerin kökenleri farklıydı.
Aralarında önceleri merkezi hükümetin taşra memurları olanlar ve bölgenin önde
gelen ailelerinin çocuklan bulunuyordu. Derebeyleri, merkezi hükümet
tarafından hoşgörüldü, kimi zaman da tanındı ve babadan oğula geçen özerk
beylikler kurarak padişaha itaatle değil, bir tür vasallıkla bağlandılar. Savaşlarda
sultanın öteki birlikleri ile birlikte hizmet ettiler. Padişah ordularının büyük
bölümü zaten bu yan feodal askerlerden oluşuyordu. Babıali bunlara müfettiş ya
da vali unvanları veriyordu ama onlar aslında kendi topraklarında bağımsızlardı.
Anadolu’nun neredeyse tamamı XIX. yy başında çeşitli beyliklerin elindeydi.
Yalnızca Karaman ve Anadolu beylikleri İstanbul’un doğrudan yönetiminde
kalmışlardı.
Benzeri bir gelişme Balkan yarımadasında da yaşanmıştı. Vidin valisi
Pazvanoğlu Osman Paşa ve Yanya valisi ünlü Tepedelenli Ali Paşa gibi yerel
liderler denetimi ele geçirmişti ve kendi ordularım oluşturup kendi vergilerini
topluyorlar, kendi adlarına sikke bastırıp yabancı devletlerle diplomatik ilişkiler
içine giriyorlardı. Ali Paşa’nın sivil memurlarının ve askerlerinin çoğunluğu
Rumdu. Böylece onlar da bağımsızlığın tadını ve ona kavuşmak için gereken
beceriyi kazanıyorlardı. İmparatorlukta Arapça konuşulan bölgelerden Mısır,
neredeyse tümüyle özerk olmuştu. Güney Suriye’de ve Irak’ta merkezi
hükümetin atadığı valiler, bağımsız hanedanlar gibi hareket ediyor, hatta feodal
beylerle ve yerel aşiretlerle iktidar savaşlarına giriyorlardı. Arap yarımadasında
zaten hiç yerleşmemiş olan Osmanlı otoritesi, şimdi de Vahabi dini hareketi
tarafından başa getirilen Suudi Hanedanı’nın tehdidindeydi.
XVIII.yy’da saraya ait Enderun okulunda, imparatorluğun yöneticileri ve
valileri büyük oranda yetişmeye devam ediyordu. Bu okulda Kafkas köleler
çoğunluktaydı. Ancak buradan, Kafkasyalılar’ın bir zamanlar Balkan
kökenlilerin tümüyle yönetici seçkinler arasına girdikleri anlaşılmamalıdır.
Çoğunluğu yerini korumuş olsa da geçmişte köleliğin geçerli olduğu
öteki alanlardaki gibi, sarayda da Müslüman tebaaya yer açılıyordu. Devşirme
yönteminin bırakılmasından sonra, yeni kan ancak Kafkas kölelerden
sağlanıyordu. Devlete hizmet edecek uygun kişilerin sayısı yetersiz olduğu için,
önceden bu yana birtakım unsurları ayıran engeller küçülerek siviller geçmişte
askeri ve idari köle seçkinlerinin makamları olan taşra valiliklerine, hatta
sadrazamlıklara atanmaya başladı.
XVIII.yy’da Osmanlı sistemindeki sivil meslek yapısı, çoğunlukla
devşirmelerin soyundan gelenlerin alındığı bürokrasi ve topluca ulema olarak
adlandırılan dini hiyerarşi olmak üzere iki türdü. Genellikle tüm hizmet
alanlarında kariyer ve mesleklerin miras yoluyla geçme eğilimi vardı. Bu eğilim
özellikle de genel güvensizlik döneminde, aile mallarını korumak ve miras
bırakmak için İslam dini vakıflar yasasını kullanan ulemada vardı. Daha 1717
yılında usta gözlemci Lady Mary Wortley Montagu bu konuya değinmiştir:
4
&quot;Bu kişiler hukukta da, dinde de eşit ölçüde uzmanlaşmışlardı ve iki bilim
birbirine karışmıştı :-Tüm kârlı işler ve “din kurumu”gelirleri imparatorluğun
gerçekten önemli olan bu kişilerinin ellerindeydi. Halkının genel mirasçısı
olmasına rağmen Büyük Senyör, onların paralarına ve topraklarına
dokunamazdı ve bunlar kesintisiz biçimde onların çocuklarına miras kalırdı.
Bu durum, imparatorluğun tüm bilimine ve neredeyse servetinin tamamına
sahip, bu insanların güçlerini göstermektedir. Devrimlerin aktörlerinin
askerlerken, aslında gerçek yazarlar bu kişilerdir. ”
Padişah bu yeni sınıfa taşranın denetimini bırakıyor ve merkezi gücü de
onlarla paylaşmak zorunda kalıyordu. Bu babadan oğula geçen mülk sahibi ve
yönetici sınıfın oluşumunu Osmanlı sultanları önlemeye çalıştılarsa da başarılı
olamadılar.Bu güçsüzlük döneminde, vergi toplayan, adalet dağıtan, toprağa
sahip olan, taşraya, sonuçta da başkente ve hükümdara hakim olmak amacıyla
birbirleriyle çarpışan yeni unsurlar ortaya çıkmıştır.
Osmanlı tarihinin bu aşamasındaki bu gruplar kesin olarak teşhis edilip
tanımlanamamışlardır. İstanbul’da XVII.yy sonu ve XVIII.yy’da meydana gelen
olayları etkileyen grupların ve çıkarların çatışmaları çok net olmamakla birlikte
görülebilmektedir.
Sonraları Babıali olarak anılan sadrazamlık makamı, bunlardan biridir.
Sadrazam, padişahın ve İmparatorluk Konseyi’nin gerçek gücü zayıfladıkça,
otoritenin ve hükümetin etki merkezi haline gelmiştir. Sadrazamın altında güçlü
bir ortak mesleki bağlılığı olan geniş bir bürokrasi kadrosuyla üst düzey
memurlar hiyerarşisi yer alıyordu. Genellikle bu makamlara, başkentin,
kökenleri Balkanlar’a kadar giden büyük yönetici aileleri sahip olmuştur. Aynca
bu makamlar, başkentin ve taşra şehirlerinin eğitim görmüş, özgür Müslüman
nüfusu açısından da bir meslek kapısıydı.
İmparatorluk sarayı, vezirliğin büyük rakibiydi. Mirasla orada da bir
toplumsal grup oluşuyordu, ancak Afrika’dan ve Kafkasya’dan gelen yeni
kölelerin güçlü etkinlikleri devam ediyordu. Afrikalılar genellikle hizmet
işlerinde bulunurlarken, hadımlar büyük güçleri olan makamlara çıkabiliyorlardı.
Bir hadım olan Kızlar Ağası, Osmanlı sarayının en etkin kişilerinden biriydi..
Saray ahalisi hükümdarın yanına girebilmek için denetimi elinde tutar ve
imparatorlukta büyük iktidara ulaşanlar kendi adaylarını sadrazamlığa
getirebilirlerdi. Bu saray egemenliği dönemleri, vezirliğe ılımlı bakan
tarihçilerce “cariyeler ve hadımlar yönetimi” olarak adlandırılmıştır. Yine bu
tarihçilere göre saray mensupları ve adamları açgözlü, sorumsuz ve bencildir.
İktidar mücadelesi, Babıali ve saray bürokratları ile saray erkanı arasında
basit bir çatışma şeklinde görülürse, konu çok basite indirgenmiş olacaktır.
Taraflar kendi içlerinde birtakım fraksiyon ve kliklere ayrılmıştı. Bunlar bazen
aralanndaki sınırlan kaldıran geçici koalisyonlar yaparlardı. Bu
mücadelede etkileri olan diğer çıkar grupları arasında yer alanlardan bazı-lan
şunlardır: Kendi çıkarları ve politikaları olan bağımsız kurumlar; taşra ve merkez
bürokrasisi, yeniçeriler ve dini hiyerarşi; çoğunluğunun İstanbul’da çok paraya
sahip ajanları bulunan taşra ayanı ve beyler; tüccarlar ve çoğunluğu Rum olan
siyasetten uzak tutulmalarına rağmen sarayda da, Babıali’de de ortakları olan
maliyeciler; önemleri ve sayıları azalmasına rağmen, hâlâ belirli kritik
dönemlerde rol alabilen feodal sipahi kalıntıları.
Dönemin birçok gözlemcisine göre, saray erkanı ve bürokratlar, özgür
doğanlar ve köleler, Rumeliler ve Kafkasyalılar hükümet mekanizmasının
denetimine hakim olmaya uğraştıkları sırada, İmparatorluk ölmek üzereydi ama
ölmedi. İmparatorluk, XVIII. yy’ın en karanlık günlerinde dahi Müslüman
topraklarının neredeyse tamamının yabancıların ya da yerel rakiplerinin eline
geçmesine engel olacak gücü buldu. İmparatorluğun başkentte ve taşrada hizmet
verecek ve onu kendi düzensizlik ve dağınıklığının en kötü sonuçlarından
kurtaracak namuslu ve sadık kişiler bulmayı sürdürebilmesi çok daha şaşırtıcıdır.
XV.yy sonuna doğru artık sultan ve danışmanları yaşanan bunalımın farkına
varmışlardı. İmparatorluğun direnci, eyaletlerdeki isyancı liderlere karşı kısa
süreli bir hükümranlık sağlamaya yetse bile, otorite daralmasını ve toprak
kaybını engelleyemiyordu. Avusturya ve Rusya’ya karşı kazandıkları küçük
zaferlerin kendilerinin güçlü olmalarından kaynaklanmadığını, düşmanlarının
aralarındaki endişe ve anlaşmazlıklara, Fransa’daki yeni karışıklığın yol açtığı
korku ve Prusya yayılmacılığına bağlı olduğunun bilincindeydiler.
16. BÖLÜM
ETKİ VE TEPKİ
Yüzyıllardan bu yana Müslümanların tarihi bakış açılarında, Allah’ın
gerçeğini tüm insanlığa kazandırmak gibi kutsal bir görevleri vardı. Ait oldukları
İslam toplumu Allah’ın amacının dünyada somutlaştırılması, İslam hükümdarları
da, Hz.Muhammed’in mirasçıları ve Allah’tan getirdiği mesajın bekçileriydi.
Onlar Allah tarafından, Şeriat’ı uygulamak ve egemen olacağı alanı
genişletmekle görevlendirilmişlerdi. Teorik olarak bu sürecin bir sınırı
bulunmuyordu. XVI. yy’da Müslümanların Amerika ile ilgili yazdığı ilk ve uzun
bir zaman tek olan kitabın Türk yazarı, Avrupa’nın “Yeni Dünya” adını verdiği
keşif ve fethinden söz etmiş ve oranın İslamiyet ile aydınlanarak
Osmanlı topraklarına katılacağını umut ettiğini yazmıştır.
Müslüman devleti ile kafir komşuları arasında zorunlu ve devamlı olan bir
savaş durumu söz konusuydu. Bu durumun sona ermesi gerçek dinin egemenliği
ve dünyanın tümünün İslam olmasıyla mümkün olacaktı. Gerçeğin ve
aydınlanmanın tek sahibi olan İslam devleti ve toplumunun çevresinde, dinsizlik
karanlığı ve barbarlık vardı. Allah’ın toplumunu gözde tutmasının göstergesi,
Peygamber zamanından itibaren dünyada güç ve zafer kazanmalarıydı.
Osmanlılar’ın İslam ordularının Hristiyan dünyasının kalbine girdikleri XVXVI.yy’daki büyük başarılan Ortaçağ mirası bu düşünceyi desteklemiş ve
XVIII. yy’daki geçici ama etkileyici zaferleri de tekrar canlandırmışa. Artık
koşulların Müslüman devleti yerine Hıristiyan düşmanlarınca belirleniyor
olduğu yeni durumu ve devletin varlığını sürdürmesinin Hıristiyan devletlerin
yardımına ve iyi niyetine bağlı olmasını Müslümanların kabul etmeleri ve bu
duruma uyum göstermeleri oldukça acı ve yavaş olmuştur. Tüm tartışmaların en
kesin sonucu savaş alanındaki yenilgidir. Osmanlılar’ın ilk yenilgisini gösteren
Karlofça Antlaşması imzalandıktan sonra, Osmanlı yöneticileri Batı
yöntemlerini araştırma ve taklit etme çalışmalarına girişmişlerdir.
Türkler, başlangıçta sorunu askeri olarak görüp askeri çözümler aramışlardır.
Savaş alanlarında Hıristiyan ordu lan onlardan üstün olduğu için onların
tekniklerini, eğitim yöntemlerini ve silahlarını almak faydalı olacaktı. XVIII.
yy’da Osmanlı hükümeti Avrupa savaş yöntemleri için okullar açıp Türk subayla
n için Avrupalı eğitmenler getirtmişti. Zaman içinde bu küçük başlangıç, çok
büyük değişikliklere yol açmıştı. Eskiden dinsiz ve barbar Batılılar’dan nefret
etmek üzere eğitilen genç Müslümanlar, artık onları öğretmen olarak kabul etmiş
ve onların dillerini öğrenip kitaplarını okumak zorunda kalmışlardı. Genç Türk
subay adayları, XVIII. yy sonlarında, istihkam ve topçu okullarındaki dersleri
için öğrendikleri Fransızca’yı başka kitapları okumak üzere de kullanmışlardır.
Okudukları kitaplarda karşılaştıkları bazı düşüncelerin topçu öğretmenlerinin
öğrettikleri her şeyden çok daha patlayıcı olduğunun farkına varmışlardı.
Askeri reformlardan sonra, iki dünyayı ayıran engellerden başka şeyler de
olmuştur. Türkler’in uzun zamandır matbaaya karşı sürdürdükleri direniş 1729
yılında kırılarak bir matbaa kurulması izin çıkmıştır. 1742 yılında kapatılan
matbaa on yedi kitap basılmıştı. Bu kitaplar arasında, Avrupa ordularının askeri
sanatları ile ilgili bir araştırma ve 1721 yılında Fransa’da elçilik yapmış olan bir
Türk’ün Fransa ile ilgili olarak yazdığı kitap vardı.
Batı’nın kültürel etkinliği oldukça azalmış durumdaydı. Çevrilen kitap sayısı
çok azdı ve çoğu askeri ve siyasi konulardaydı. Öte yandan, Avrupa ihracatı
Türk’lerin zevklerini koşullandırmaya başlamıştı. Dini mimaride, Osmanlı
imparatorluk camilerinde bile Avrupa'nın etkisine rastlanıyordu. Bir toplumun
doğası, durumu ve kendini algılayış biçimi ile ilgili pek çok şey mimarisinden
anlaşılabilir. Modem New York’un gökdelenleri, eski Mısır'ın piramitleri ve
tapınakları gibi, İstanbul’un büyük camileri de genişleyen ve müreffeh bir
toplumun kendine güvenini ve gücünü anlatmaktadır. Her şeyden önce Osmanlı
İmparatorluğu da, Ortadoğu’daki selefleri gibi bir İslam devleti olduğundan,
karakteristik ve ihtişamlı binalarının istisnası olmaksızın tamamı ibadet
yerleriydi. Yüzyıllar boyu sultanların yaşadıkları Topkapı Sarayı bunlara oranla
daha az önemi olan bir yapıydı. Geniş bir alanı kaplıyordu, büyük lüksleri vardı
ama aslında her biri gösterişsiz olan bir dizi küçük binadan oluşuyordu: Tahta
çıkan yeni bir sultanı kutlayan halkın, “Övünme Padişahım, senden büyük Allah
var!” şeklindeki haykırıştan şüphesiz bu ruhu yansıtıyordu.
Bu durumdaki büyük bir değişim, 1755 yılında Kapalı Çarşı’nın girişinde
inşa edilen Nuruosmaniye Camisi ile başlamıştır. Genel olarak bu bir Osmanlı
imparatorluk camisidir ama süslemeleri İtalyan barok stiline benzemektedir.
Osmanlı devlet ve toplumunun merkezindeki bir imparatorluk camisinde, Gotik
bir katedralde arabesk süslemeler olması kadar şaşırtıcı olan yabancı süslemeler,
azalmaya başlayan kendine güvenin ilk işaretidir.
XIX. yy’da bu tür işaretlerden daha pek çoklan görülmüştür. En ilginci olan,
1853 yılında inşa edilen Dolmabahçe Sarayı’nda iki değişiklik göze çarpar.
Bunlardan ilki, sultanların ve mimarlarının kaynaklarım harcadıkları ve dış
dünyayı etkilemek istedikleri yerin artık bir cami yerine, saray olmasıdır. İkincisi
de, Osmanlı binalarını tanımlayan geleneksel değerlerin, standartların ve zevkin
tam anlamıyla yıkılmasıdır. Dolma-bahçe Sarayı o düğün pastası mimarisiyle,
aşın süslemeleriyle, Avrupa’dan ithal edilme konu ve stillerin muhteşem
birleşimiyle, XIX.yy’daki reformların amaçlarını ve nereye
yöneleceğini şaşırmış anlayışının bir göstergesidir.
Batının etkisi çok azdı ve Avrupa’nın düşünceleri halkın çok az bir
bölümüyle sınırlı durumdaydı. Bu sınırlı müdahale bile kısıtlı olmuş ve bazen de
1742 yılında ilk Türk matbaasının kapatılmasına neden olan gerici hareketlerle
tersine dönmüştü. Askeri yenilgi tetikleyici olmuşsa da, Osmanlılar’ın bir
şekilde ayakta kalmayı başardıkları, bazen zaferler bile kazandıkları XVIII.yy
süresince bunun etkisi azalmıştı. Bu tahrik, Küçük Kaynarca Antlaşması ile
Kırım'ın elden çıkarılması ve Fransızların Mısır’ı fethetmeleriyle daha büyük bir
güçle yenilenmiştir.
XIX. yy’ın başından itibaren, Osmanlı İmparatorluğu toprak bütünlüğüne
yönelik yeni bir tehditle karşı karşıya kalmıştı. Sınırlarına doğru yürüyen
yabancı devletlerden sonra, şimdi bir de ülkenin çeşitli yerlerindeki yerel liderler
ve hareketler özerklik, hatta bağımsızlık peşindeydiler. Bunlardan bazıları
XVIII. yy'da ortaya çıkmış olan eğilimin, ayanın, derebeylerinin ve valilik olarak
gönderildikleri eyaletlerde kendileri için birer beylik kapmış itaatsiz paşaların
kazandıkları bölgesel özerkliklerin devamı niteliğindeydi. Osmanlı imparatorluk
hükümetinin başkentin otoritesini tekrar kurma çabası direnişle karşılandı.
Osmanlı direnişçileri başlangıçta ciddi başarılar elde ettiler. 1808 yılında
İstanbul’da, derebeyleri ve ayanın kurduğu bir koalisyon ile merkezi hükümet
yetkilileri ortak bir destek anlaşması imzaladılar. Bu anlaşmayı tahta yeni çıkmış
olan Osmanlı sultanı II. Mahmud istemeden de olsa onaylayarak, XIX.yy
başlarında, İmparatorlukta feodal ayrıcalıkları ve bölgesel özerklikleri tanıyan
bir belge imzalamak zorunda kalmıştı.
Sultan imparatorluğun merkez eyaletlerinde otoritesini yavaş yavaş tekrar
kurarak güçlendirmeye başladı ama uzak eyaletlerde bunu yapmak çok zor oldu.
Arabistan, Irak, Lübnan ve özellikle de Mısır olmak üzere Arapça konuşulan
ülkelerde bazı bağımsız yöneticiler gerçek denetime sahip olmak için uğraşarak,
Osmanlı hükümdarına sözde bağlılıklarını bildirmekle yetindiler. 1805-1848
yıllan arasında, Mısır valiliği yapan ünlü Mehmed Ali Paşa, Osmanlı sultanına
karşı diplomatik ve askeri bir mücadeleye başladı. Avrupalı devletlerin
müdahalesi zafer kazanmasına engel oldu ama Mısır’ı özerk ve babadan oğula
geçen bir beylik yapmayı ve modernleşme yoluna sokmayı başardı. Ondan sonra
yerine geçenler de XX. yy ortalarına dek Mısır’da hüküm sürdüler. Osmanlı
İmparatorluğundaki yarı monarşik statülerini belirtmek üzere birkaç kez
unvanlarında değişiklik yaptılar. Sırasıyla paşa,sultan ve sonunda da
bağımsızlıklarını ilan edip önce Osmanlı, sonra İngiltere hükümdarlarıyla
eşitliklerini göstermek üzere kral unvanlarını kullandılar.
XVIII. yy sonlarından XX. yy ortalarına dek Ortadoğu’da yüz elli yıl süren
Batı etkisi ve egemenliği yaşamın her düzeyinde çok önemli değişimlere neden
olmuştur. Bu değişimler bir ölçüde Batılı hükümdarların ve danışmanların eylem
ya da müdahaleleri sonucunda olmuştur. Ancak bunlar politikalarında dikkatli ve
muhafazakar olmak için özen göstermişlerdir. En önemli değişim Batılılar’dan
çok Ortadoğulu Batı yanlıları sayesinde olmuştur.
Ortadoğu hükümdarlarının ekonomik alandaki doğrudan katkıları çok az
olmuştur. Bazı ülkelerde, özellikle Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu’nda,
hükümetler Batı’nın güç ve servet anahtarı olarak gördükleri hızlı ve zorunlu
sanayileşme yoluyla devlet denetiminde ekonomik kalkınma planları
uygulamayı denemişlerdir. Bu planlar, XIX. yy’ın ilk yarısında çok
büyük oranda ortaya konmuş ama sürekli etkili olmamıştır. XIX. yy’ın ikinci
yarısında, hükümetler sulama tesisleri, ulaşım ve iletişim gibi alanlara önem
vererek üretken ekonomik faaliyetleri özel teşebbüse bırakmışlardır. Bu
yaklaşım, tarım dışında, girişimciliği yabancılara ve azınlıklara bırakmak
anlamına gelmektedir.
Ortadoğu hükümetlerinin çabalarının askeri modernleştirme ve idari
merkezileşme olmak üzere iki önemli amacı vardı. İçice geçmiş bu tasarılarla,
hükümetin içeride muhaliflere ve ayrılıkçılara, dışarıda da güçlenmeye devam
eden düşmanlara karşı otoritesinin tekrar kurulup güçlendirilmesi
amaçlanıyordu. Hükümetler bu sonuçlara ulaşmak üzere çok ayrıntılı bir
reform programı başlattılar.
Reform, Avrupa’nın silahlı gücünün egemenliğindeki dünyada ayakta
kalabilme zorunluluğu nedeniyle askeri alanda başladı. Ne var ki, modem
ordular kurmak yalnızca eğitmen tutup silah alarak üstesinden gelinecek bir
eğitim ve teçhizat sorunu değildi. Modern ordular için bir idari reform; eğitim
görmüş subaylar ve bir eğitim reformu; orduya malzeme sağlayacak fabrikalar,
yani bir ekonomik reform; askere verecek para, yani uzun vadeli mali yenilikler
gerekiyordu.
Askeri reformcuların amacı, uzun süredir İslamiyet ile Hıristiyanlığı ayıran
engelde yalnızca bir gedik açarak buradan güdümlü ve kısıtlı bir akış
gerçekleştirmekti ama kontrollerinden çıkan bir sel meydana getirdiler. Avrupa
silahlarını ve teçhizatını getiren kişiler yanlarında, eski düzeni sarsacak
Avrupa düşüncelerini de getirdiler. Diplomasi, ticaret, eğitim ve başka yollarla
gelişen kişisel iletişim bu yeni düşüncelerin yayılmasını sağladı. Zamanla
Ortadoğuluların daha çok yabancı dil öğrenmeleri, çevirilerin artması ve
bunların matbaa sayesinde çoğaltılıp dağıtılması ve 1820 yılından itibaren
haftalık, daha sonra da günlük gazetelerin çıkmasıyla bu düşünceler daha büyük
bir alana yayıldı.
Yüzyıllardır süren üstünlük inancının Batılı silahların etkisiyle parçalanması
İslam toplumunda derin bir yara açtı ve ilk ifadesini reform hareketlerinde buldu.
Reformlar, Müslüman ordusunun, böylece de İslam devletinin
modernleştirilmesi amacına yönelikti. Batı uygarlığının teknolojinin kısıtlı
alanında kalacağı umulan bazı ürünleri benimsendi ama çok geçmeden yabancı
düşünceler, dahası yabancı devletlerin müdahalesi çok güçlü bir tepki yarattı.
Başlangıçta bu tepki dini bir görünüşteydi. XVIII. yy’daki önemli iki yeni
hareket, İslam’ın Batı’nın giderek artan gücüne karşı tepkisini farklı yollardan
ortaya koymuştu. İlk başlarda her iki hareket de İslamiyet’in çöküşüne, dinin
saflığından uzaklaşmaya karşı yapılan protestolardı ve ikisi de yabancıların
ülkeye girişleriyle ilgiliydi.
Bu hareketlerden ilki Nakşibendi dervişleri tarikatınınkiydi ve Sofi
kökenliydi. Ortadoğu’ya Hindistan’dan gelen Nakşibendilik, ilk başta Arap
ülkelerine, sonra Osmanlı İmparatorluğu’na, sonra da Kafkasya’ya yayıldı.
Mısır’da Hintli bir Nakşibendi bilim adamı Arapça öğrenmenin yayılmasına ve
Mısır rönesansını başlatmaya çalıştı ama Fransız istilası yüzünden başarılı
olamadı. Arabistan’da bir başka Nakşibendi, eski Araplar’ın yüceliklerini ve
onların gerçek İslamiyet’inin sonradan olan değişikliklerle çarpıtıldığını
yazmaya başladı. Orta Arabistan’da dönemin ikinci büyük hareketi olan
Vahabiler’in ortaya çıkışında, bu görüş etkili olmuş olabilir. Vahabiler dinin
bozulması ye çürümesinin bir parçası olarak kabul ettikleri Sofi mistikliğine de
karşı çıkıyorlardı. Teoride safıyetçi, uygulamada militan olan Vahabiler, Arap
yarımadasının büyük bir kısmını ele geçirdiler. XVIII.yy’dan sonra da
Mezopotamya sınırlarında Osmanlı İmparatorluğuna kafa tutmaya başladılar.
1818 yılında güçleri kırıldı, ancak Vahabilik varlığını sürdürdü. Arabistan’da
birkaç defa canlandı ve öteki Müslüman ülkelerde de dolaylı etkileri görüldü.
Ortadoğu’da Vahabi öğretisinin çok taraftarı olmadı ama temsil ettiği dini
canlanma birçok ülkedeki Müslüman’ı etkileyerek, Avrupalı istilacılar
karşısındaki mücadele için yeni bir militan ruhu kattı.
Yabancılar karşısındaki direnişin başında sultanlar, vezirler, askerler ya da
ulema yerine, bu canlanan hareketlerden birini temsil eden popüler dini liderler
yer aldılar ve güçlü arzular uyandırarak büyük enerji birikimlerine yön verdiler.
Batı’nın etkisine İslam'ın verdiği yanıtın sonraki aşaması, Rus Orta Asyası,
İngiliz Hindistanı ve Fransız Kuzey Afrikası gibi sömürge imparatorluklarındaki
uyum ve işbirliği olmuştur. Her üç bölgedeki liderler, halkı, efendilerinin
dillerini öğrenerek ilerlemek için ihtiyaç olan modem bilgiye
ulaşmaya özendirmişlerdir. Henüz Ortadoğu’nun merkezinde yabancı bir efendi
olmasa da, reformcu hükümdarlar ve modem entelektüeller de bu yolu izlediler.
XIX. yy’ın reform hareket ve etkinliklerinde aralarında sürekli bir mücadele
olan iki farklı görüş dikkat çekmektedir. Görüşlerden biri Orta Avrupa
aydınlanmasından çıkmış ve otoriter reformcuların benimsedikleri düşünceleri
getirmişti. Orta Avrupa’daki örnekleri gibi onlar da halk için doğru olanı
biliyorlardı ve doğru olanı yaparken sözde popüler hükümetin onlara engel
olmasını istemiyorlardı. Bu görüşe göre, boyun eğip seyirci kalmaya alışmış olan
hareketsiz yığınların kendi kaderlerine sahip çıkmaları mümkün değildi. Bunun
için, tarihi görevleri öğretmek ve yönetmek olan entelektüeller ve askerler
tarafından eğitilmeleri ve yönetilmeleri gerekiyordu.
Öteki görüş Orta Avrupa yerine, Batı Avrupa’dan, ekonomik ve siyasi
liberalizm öğretilerinden kaynaklanmıştı. Bu görüşün, önce Osmanlı
İmparatorluğu, sonra da öteki ülkelerdeki taraftarlarına göre, ülkenin genel
kalkınmasının beraberinde insanların güvenceye alınacak hakları vardı. Bu da
temsili ve meşruti bir hükümetle sağlanabilirdi. Batılı gücün, servetin ve
büyüklüğün temelindeki gerçeğin özgürlük olduğu kabul ediliyordu.
Özgürlük sözcüğü birçok anlam ifade ediyordu. Ancak XX.yy’ın başında,
henüz Orta doğulular tarafından, Avrupa siyasi görüşlerinin ortaya çıkmasının
ardından, ancak ülkelerinde doğrudan Avrupa yönetiminin kurulmasından önce,
ileride bağımsızlık anlamına gelecek şekliyle kullanılmıyordu. Vatandaşın
hükümetin yasal olmayan ve keyfi eylemlerinden bağışıklığı, daha da
geliştirilerek, hükümetin kurulmasına ve yürütülmesine katılma hakkı şeklinde,
Batılı anlamında kullanılıyordu. Bu düşüncelerin ithali, uyumu ve bir ölçüde de
uygulanması XIX. ve XX.yy’daki önemli siyasi gelişmelerden biridir.
Mısır’da ve Osmanlı İmparatorluğu’nda tümü atamayla kumlan ilk danışma
meclisi deneyleri tarım, eğitim ve vergi konularını görüşmek için toplandıkları
XIX. yy başında yapılmıştır. 1845 yılında Osmanlı sultanı her eyaletten iki kişi
katılacak şekilde bir eyalet temsilcileri meclisi topladı. Meclis üyeler, &quot;saygın,
güvenilir, bilgili ve halk tanıyan kişilerden” seçilecekti.Ancak tüm bu iyi
özelliklerine rağmen uygulama başarılı olamayarak sona erdi. Aynı durum kısa
bir zaman sonra İran’da da gerçekleşti.
Sultan, şah ve paşalar bu gibi atanmış danışma kurumlarıyla ilgilenirken
halktan da daha radikal düşüncelerle uğraşmaya başlayanlar olmuştu. Avrupa'ya
gitmiş olanlar orada gördükleri parlamenter hükümete övgüler yağdırıyorlardı. O
zamana dek Ortadoğu’dan Avrupa’ya gidenlerden resmi temsilciler ve
öğrencilere siyasi sürgünler de eklendi.
1860-1870’lerde meşrutiyet düşüncesi güçlenmeye başladı. 1861 yılında,
Osmanlı hakimiyetindeki özerk bir hanedan olan Tunus Beyliği tarafından kabul
edilen anayasa, bir İslam ülkesine ait ilk anayasadır. Bu anayasa 1864 yılında
kaldırılmıştır ama aynı eğilim sürmüştür. 1866 yılında, Mısır hükümdarı üç
yıllığına seçilmiş olan yetmiş beş delegelik bir danışma meclisi kurdu. Bu sırada
Osmanlı İmparatorluğu’nda da meşrutiyet hareketleri gelişmeye başlamıştı.
Ancak bu hareketlerin aktif destekçileri 1867 yılında Fransa ve İngiltere’ye
sığınmak zorunda kaldılar. Osmanlı anayasası, yeni sultan II. Abdülhamid
tarafından büyük bir gösterişle ilan edildi.
Osmanlılar’ın ilk meşrutiyeti kısa sürdü. İki seçim yapıldı ve padişah canlılık
belirtisi göstermeye başladığında meclisi kapattı. İlk Osmanlı meclisi beş ayda
yalnızca iki oturum yapabildi ve meclisin bir daha açılmasına dek otuz yıl geçti.
Osmanlı meclisi, Abdülhamid tarafından kapatıldıktan sonra meclis seçimleri
yalnızca Mısır’da yapıldı, birkaç meclis seçildi ve çalıştı. 1882 İngiliz işgalinin
ardından da bu süreç sürdü. 1883 yılında çıkarılan “Kuruluş Kanunu” ile sınırlı
seçmeni ve gücü olan, ara sıra kısa toplantılar yapabilen iki yan meclis açıldı. Bu
meclisler, 1913 yılında birleşerek güçlerini artırdılar, ancak 1914 yılında savaş
çıkınca, seçimler de meclisler de sona erdi.
Bu sırada başka yerlerde daha radikal gelişmeler yaşanıyordu. 1905 yılında
meşruti Japonya’nın otokrat Rusya’ya karşı kazandığı zaferle, yüzyıllardır ilk
defa bir Asyalı devletin bir Avrupalı devleti yenmesi, çok popüler bir mesaj
veriyordu. Bu mesaj Rusya’dan bile duyuldu ve halkın baskısıyla bir çeşit
parlamenter rejim kuruldu.
Meşrutiyet adeta hemen alınması zorunlu olan bir hayat iksiri gibiydi.
İran’da 1906 yılı yazında olan meşrutiyet taraftarı bir isyan şahın bir millet
meclisi toplayıp liberal bir anayasayı kabul etmesini sağladı. İki yıl sonra,
Osmanlı subaylarından oluşan Jöntürkler adlı bir grup, padişahı 1876
anayasasını tekrar kabul etmeye zorlayarak Osmanlı İmparatorluğunda çok daha
Önemli olacak bir meşruti ve parlamenter hükümet dönemine geçişi sağladı.
Avrupa etki ve örneğinin ve Avrupa ile eşit şartlarda bulunma isteği, bu gibi
ilk anayasal reformları doğurmuştu. Bu reformlar gerek borç alabilmek gerek de
müdahale ve işgali önlemek üzere yapılmış uyum jestleri olma özelliğini de
taşıyordu. Ne var ki, bu amaçlara ulaşmak konusunda pek de başarılı olunamadı.
Hem Tunus’daki, hem de daha uzun süreli olan Mısır’daki parlamenter
deneyimler, karışıklığa, iflasa, denetim ve işgale doğru ilerleyişi
engelleyemediler. Hatta bu sürecin hızlanmasını sağladıklarını öne sürenler
olmuştur.
Bu sırada Avrupa’daki iki taraftan ilerleme sürmüş tür. Bu yeni müdahalelere
karşı Ortadoğu Müslümanları’nın gösterdikleri tepkiler dini terimlerle ifade
edilmiştir. Hıristiyan imparatorluklarının ortak tehdidine karşı Müslüman
halkların ortak cephesi olan pan-İslamizm, 1860-1870’lerde doğmuştur. Bu
harekette, Alman ve İtalyanlar’ın kendi halklarını ve ülkelerini birleştirme
başarılarından esinlenilmiş olması mümkündür. Türkiye’de, varlığım sürdüren
tek bağımsız Müslüman devleti,Osmanlı împaratorluğu’nun Piyemonte’nin
İtalyanlar ve Prusya'nın Almanlar için yaptıklarını yapacağına inanılıyor ve
bu bütün Müslümanlar’ın birliği ve dayanışması olarak kabul ediliyordu.
Resmi Osmanlı politikası kontrollü ve sınırlı bir pan-İslamizm oldu. Bu
politika, ülke içinde sultana bazı ihanetler karşısında Müslüman tebaasına
yaptığı sadakat çağrılan için yardım ederken, ülke dışında da Osmanlı olmayan
Müslümanlar, özellikle Avrupa imparatorluklarındaki Müslüman tebaa arasında
faydalı oldu. Ancak ülke dışındaki pan-İslamizm politikası, resmi olan Osmanlı
pan-İslamizm politikasından daha radikal ve militan bir yapıdaydı. Bunu da
önemli etkileri olan bazı liderler sağlıyordu. Öte yandan, o zamanki panİslamizm dönemin radikal seçkinlerinin izlediği siyasi programların temel
unsurları arasında yer almıyor, Avrupa'dan ^aldıkları liberal ideolojilerin ve yeni
“bir ülke ve millet” düşüncesinin gölgesinde kalıyordu.
17. BÖLÜM
YENİ DÜŞÜNCELER
Eylül 1802’de Osmanlı İmparatorluğu’nun hariciye nazırı Ali Paşa, Paris’te
bulunan elçisine yazdığı bir mektupla diplomatların “ufuk turu&quot; olarak
adlandırdıkları bazı bilgileri gönderdi. Avrupa'nın genel diplomatik durumunu
inceledikten ve ülke ülke gezdikten sonra, milli birlik mücadelesi vermekte
olan İtalya’yı anlattı. Ali Paşa mektupta şunları söyledi:
1
&quot;Dini ve dili aynı olan tek bir ırkın yaşadığı İtalya, birliğini sağlamada
önemli zorluklarla karşı karşıyadır. Şu ana dek tüm başarısı düzensizlik ve
anarşidir. Tüm farklı milli özlemler serbest olursa, Türkiye'de olabilecekleri
bir düşün. Az da olsa bir istikrar elde edebilmek için bir yüzyıla ihtiyaç olacak
ve çok kan dökülecektir.&quot;
Ali Paşa doğru kehanetlerde bulunuyordu ama “bir yüzyıl” tahmini
gerçeklerden oldukça uzaktı. Aslında bunlar, kehanetten çok çağın iyi
gözlemleriydi ve bu denli endişe duyduğu milliyetçilik virüsü siyasete bulaşmış,
Osmanlı İmparatorluğu’nu güçsüzleştirip yıkacak süreç başlamıştı. Tarih
araştırmalarında çok nadir görülen bir kesinlikle, bu sürecin kaynağı, şekli ve
zamanı bilinmektedir: Fransız Devrimi ile başlayıp Fransızlar tarafından
yayılmış, Osmanlı halkının başlangıçta az olan ama giderek artan ve zaman
zaman hakim duruma gelen bir azınlığı tarafından kabul edilmiştir.
Hıristiyan Avrupa ile Müslüman Ortadoğu dünyasının etkileşimi yeni bir
durum değildi. Yüzyıllardan beri, mal ve teknoloji i alışverişi, kimi zaman çok
büyük çaplı olarak yapılıyordu. Ortadoğu, çok daha önceki çağlarda Avrupa’ya
yeni teknikleri ve zevkleri öğretmiş ve sağlamıştı. Avrupa'nın ekonomik ve
askeri açıdan güçlendiği son dönemlerdeyse, büyük hareket batı yerine, doğuya
doğru artmıştır. Ancak bu durum fazla bir entelektüel özelliği olmadan, maddi
düzeyde kalmıştır. Ortaçağlardaki düşünce hareketleri sürekli olarak doğudan
batıya doğrudur. Batı Avrupa’nın geri kalmış ve fakir toplumları, astronomi
ve kimyada, matematik ve tıpta, felsefede ve İlahiyatta İslam dünyasının
öğrencileri olmuşlardı. Ancak Batılı tarihçilerce Ortaçağ olarak kabul edilen
dönemin sonunda, Müslüman Doğu’nun Avrupa’ya öğretecek bir şeyi kalmamış,
zaten Avrupa’nın buna ihtiyacı kalmamıştı. Yalnızca sanat, resim ve edebiyat
alanlarında bazı önemli olmayan etkiler kalmıştı. Defoe’nun Robinson Crusoe
adlı romanının konusu, İngilizce çevirisi birkaç yıl önce yayınlanmış olması
olası bir Ortaçağ Arap felsefe romanından alınmıştı. Arap öyküler külliyatı olan
Binbir Gece Masalları’nın 1704-1717 yıllan arasında Fransızca çevirileri
yayınlandıktan sonra, neredeyse Avrupa dillerinin tümünde taklit ve uyarlamaları
yapılmıştı. Balkanlar’da Türk müziği ve İspanya’da Mağripliler, Avrupa sınır
ülkelerinin folk ve sonra da sanat müziklerini önemli ölçüde etkilemişti. Osmanlı
sefirlerinin Avrupa başkentlerini ziyaretleriyle, iç dekorasyonda, mimaride ve
zaman zaman da giyimde Türk modası yaratılmıştır.
Bunun tersi yönündeki entelektüel iletişim neredeyse hiç yoktur. Ortaçağ’da
çok daha gelişmiş ve ileri olan İslam toplumlarına Avrupa'nın verebileceği pek
bir şey yoktu. Ne var ki, daha sonra maddi güç dengesi gibi, entelektüel denge
de değişmiştir. İslam dünyası eski kabul edebilme yeteneğini yitirerek Hıristiyan
dünyasından gelecek her şeye için bağışıklık kazanmıştır. Öte yandan,
Avrupa'nın üstünlüğünün erken bir tarihte kabul edildiği askeri konulardaki bilgi
ihtiyacı Avrupa’dan karşılanmaktaydı. Ancak Rönesans, Reform, Aydınlanma ve
Bilimsel Devrim gibi hareketler hiç dikkatlerini çekmemiş ve hiçbir etki
yapmamıştır. Birkaç yüzyıl önce İslamiyet’in kendi Rönesans’ı gerçekleşmiş ve
Avrupa’ya bile etkileri olmuştur. Avrupa Rönesansı’na bir yanıt ve bir Reform
hareketi olmamıştır. Bu hareketlerin tümü ve daha sonrakiler, Hıristiyan olarak
görüldükleri için gereksiz bulunmuş ve önem verilmemiştir.
Halklarının düşünce ve eylem süreçlerinde bir değişiklik başlatan Fransız
Devrimi, Ortadoğu’da ilk kez önem kazanan bir Avrupa düşünce hareketi
olmuştur. Bu, Avrupa’da düşüncelerin Hıristiyan terimleriyle anlatılmadığı ilk
büyük ayaklanmaydı, hatta bazı savunucuları tarafından Hıristiyanlık karşıtı
olduğu öne sürülüyordu. Avrupa’nın öteli hareketleri ile Fransız Devrimi
arasındaki bir ayrım da, Fransızlar’ın Ortadoğu halkları arasında düşüncelerini
yaymak üzere adım atmalarıydı. Fransız devrimci propagandasına ilk tepkiler, az
oranda ve Hıristiyan tebaa ile sınırlıydı. Ancak bunlar arasında düşünceler çok
hızlı yayılarak kısa süre içinde imparatorluğun tebaası ile birlikte efendilerini de
etkiledi. Dönemin Osmanlı yazarlarının bir benzetmesini ile “yeni Frenk
düşünceleri, yeni Frengi hastalığı gibi” yayılmıştı.
İslam halkları için eşitlik, kardeşlik ve özgürlük tamamen yeni ve tuhaf
düşünceler değildi. Kardeşlik, müminlerin kardeşliği, aralarındaki eşitlik gibi
temel bir ilkeydi ve aristokratik ya da etnik ayrıcalıklarla engellenmezdi. Başka
yerlerde olduğu gibi İslam topraklarında da yüzyıllar boyunca bu tür ayrıcalıklar
olmuştu. Ancak bu ayrıcalıklar, İslamiyet’in bir parçası olarak değil, ona karşı
çıkmış ve asla Avrupa’daki gibi kabul edilmemişlerdi.
Müminler ile inanmayanlar arasındaki eşitlik farklı bir konuydu ama İslam
dininin seçilmesiyle irade dışı bu kusur ortadan kalkabilirdi. Kadın ve kölenin
eşit olmayan statüleri böyle kolayca ortadan kalkmazdı ama bu durum o
dönemde de,daha sonraki dönemlerde de güçlü bir duygu uyandırmamıştı. Azat
edilen köleler yüksek makamlara çıkabiliyorlardı ve sultanın köleleri birçok
açıdan 'imparatorluğun gerçek yöneticileri olmuşlardı. Öte yandan, kadınların
vahiyle gelen ve Şeriat’ta yer alan aşağı statüleri pek net değildi. Müslüman
kadınların bazı mallar için Batılı hemcinslerinin henüz sahip olmadıkları hakları
olduğundan Şeriat’ın tamamen olumsuz bir etkisi yoktu. Batı’dan gelen birçok
kadın ziyaretçi bu konuyu belirtilmiştir.
Batı yönetimi, müdahalesi ya da etkisiyle hukuki cariye köleliği kaldırılmış
ve fazla bir tartışma yaratmamıştı. Buna oranla kadınların özgürlüğü, Batılı
düşüncelerden etkilenmekle birlikte, Batı’nın müdahalesine ve baskısına bağlı
değildir. Bu konuda kaydedilen ilerleme oldukça hararetli iç tartışmalarla yapılan
iç girişimler sonucunda olmuştur. Gerek geleneksel gerekse de radikal İslami
militanlar, bu çok kısıtlı ilerlemeden bile şikayetçi olmuşlardır. Erkeklerin
olmasa da, kadınların geleneksel kıyafetlerine dönmeleri, İslami canlanmanın
çok önemli sonuçlarından biridir. Devrimden sonra İran’daki erkekler, Batı stili
giyinmeyip kravat takmayarak Batı’yı reddettiklerini göstermişlerdir.
Kadınlardan da çok daha fazlası istenmiştir.
Özgürlük, eşitlik ve kardeşliğe göre, en azından siyasi anlamıyla, yeni bir
sözcüktü. İslami kullanımda “özgür ve özgürlük” sözcükleri önce hukuki, sonra
da toplumsal bir anlamı taşımıştır. Özgür bir kadın ya da erkek köle olmayan
kişilerdi. Sözcük, zorunlu çalışmadan ve başka yükümlülüklerden kurtulmuş
olmak gibi bazı durumlarda belirli ayrıcalıkları ve bağışıklıkları ifade etmek için
de kullanıldı. Müslüman geleneğine göre uygarlığın karşıtı özgürlük değil,
adaletti. Adalet, tebaanın bir hakkı değil, hükümdarın görevi olarak görülürdü.
Devrimci Fransa’nın etkisiyle Batı’daki yurttaşlık kavramı ile beraberindeki
katılım ve temsil ilk kez öğrenilmiştir.
İstanbul’daki Fransız elçiliği daha başlarda bir pfopagan-da merkezi haline
gelmişti. İmparatorlukta konuşulan Türkçe, Arapça, Rumca ve Ermenice
dillerinde çevrileri yapılan devrimci edebiyat, Fransa’dan ithal edilmiş veya
elçilikteki bir matbaada basılmıştır. 1793 yılında Sarayburnu karşısında
demirlemiş olan iki Fransız gemisine Cumhuriyet bayrağının çekilmesi büyük
bir kutlama ile karşılanmıştı. Bu olay için Fransız elçisi şunları söylemiştir:
“Osmanlı ve Amerikan bayrakları ve silahlarını günahkar zorbaların ittifakında
birleştiren diğer devletlerin bayrakları bu iki gemide dalgalanmıştır.” Bu
kutlama, Fransızlar ve arkadaşlarının Fransız Sefareti’nde Türk topraklarına
diktikleri özgürlük ağacının etrafında yaptıkları “cumhuriyet karmanyolu&quot; dansı
ile sona ermişti.
Bu olaylar, Türkler’den daha çok öteki Avrupa devletlerinin sefaretlerini
endişelendirmişti. Bir Osmanlı tarihçisinin yazdıklarına göre Rusya, Avusturya
ve Prusya birlikte, Türkiye’de Fransızların üç renkli şapkalarını ve başka
devrimci amblemlerini giymelerinin yasaklanmasını istemişlerdir. Bu ortak
istek karşında Babıali’den şu yanıt gelmiştir:
3
&quot;Sevgili dostlarımız, Osmanlı İmparatorluğu'nun bir Müslüman devleti
olduğunu sizlere sıkça ifade etmekteyiz. Aramızda onların bu
işaretlerine önem veren hiç kimse yoktur. Dostumuz olan devletlerin tüccarları
aramızda misafir olarak bulunur, istedikleri gibi giyinebilirler, buna karışmak
Babıali'nin işi değildir. Sizler boşuna endişeleniyorsunuz
Diğer bir Osmanlı kaynağı, Babıali’nin yabancı konuklarının başlarına veya
ayaklarına giydikleri ile ilgilenmediğini belirtmektedir. Bu ve başka eski
kaynaklardan anlaşıldığına göre, Türkler başlangıçta eskisi gibi Batılı
düşüncelerin bulaşmasına karşı dinleriyle bağışıklı olduklarına inanmışlardır.
Ne var ki, kısa bir süre içinde düş kırıklığına uğrayacaklardı. 1797 yılı Ekim
ayında Campo Formio antlaşmasıyla Habsburg İmparatoru devrimci Fransa ile
barış yapmak zorunda kaldı. Antlaşmaya göre uzun bir ömür süren Venedik
Cumhuriyeti son bulmuş, topraklan da Fransız Cumhuriyeti ile Habsburg
İmparatorluğu arasında paylaşılmıştı. Fransa’ya Preveze limanı ile İyonya
Adaları ve Yunanistan ile Arnavutluk kıyılan verilmişti. Bu bölgede 1797’den
1799’a ve 1807’den 18l4’e kadar kısa süren Fransız egemenliğinin çok büyük
etkileri olmuştur. Yüzyıllar boyunca Venedik egemenliğinde olan bu topraklarda
yaşayan halk Yunanlı’ydı. Fransız yönetimi zamanında gerçekleşmiş olan
devrimci ve radikal değişikliklerin Osmanlılar’ın Mora eyaletindeki Rum
komşularım etkilememesi olası değildir.
Çok uzun süredir Fransızlar, kendilerini Osmanlı İmparatorluğu’nun
geleneksel dostları gibi gösteriyorlardı. Eski dost, atık yeni komşuydu ve bu şok
karşısında dostluk duramadı. Kısa süre içinde başkente Osmanlı Yunanistanı’ı,
Fransız yönetiminde olan bölgelerde gerçekleşen olaylarla ilgili telaşlı raporlar
gönderilmeye başlandı: “Soyluların ayrıcalıkları ellerinden alınmıyor, köylüler
zorunlu çalıştırılamıyor, seçimler yapılıyor, eşitlik ve özgürlük konuşmaları
serbestçe yapılıyordu.” Bir Osmanlı tarihçisine göre en kötüsü şuydu: “Eski
Yunanistan devletlerinin dönemini anımsatarak bölgedeki Ortodoksları
cumhuriyetçilik için kışkırtıyorlar ve komşu Osmanlı devleti tebaasını da
etkilemeye çabalıyorlardı.
4
Nüfusunun çoğunluğu Müslüman olan bir Osmanlı eyaleti Mısır’ı ele geçiren
Fransızlar, burada da eski ihtişamlı günlerden ve modem özgürlükten söz etmeye
başladıklarında artık ders alınmıştı.Bu iki düşüncenin çeşitli karışımlarda çeşitli
zevklere sunulan bileşimi karşı konulmaz olmaya başlamıştı. Vatandaşlık
anlamında-özgürlük, başlangıçta sınırlı bir çekiciliği olan alışılmadık bir tad
vermişti ama Avrupa’dan ithal edilen yeni milliyetçilik ve yurtseverlik
düşünceleri ile birleşince ve sadakat ile kimliğin, dolayısıyla da bağlılık ve
yasallığın determinantları olarak millet ve ülke dinin yerine geçince gücü iyice
artıyordu.
Başta laik sonuçlan olmak üzere tehlike muhalefetsiz kalmadı. Sultanın
hükümetinin Arapça ve Türkçe yayınladığı bildiride şunlar vardı:
5
&quot;Fransızlar... Cennetin ve dünyanın Tanrısının birliğine inanmazlar...
Tüm dinlen terk etmişlerdir... Onlar... kıyamet ve hesaplaşma günü
cezalandırma, imtihan, soru ve yanıt olmayacakmış gibi davranırlar...Onlar
tüm insanların insanlık açısından eşit olduklarına inanırlar; hiç kimsenin bir
üstünlüğü olmadığım ve herkesin kendi ruhundan ve yaşamından sorumlu
olduğunu savunurlar. Bu boş inançları ve saçma düşüncelerinden hareketle
yeni kanun koymuşlardır. Şeytan‘ın söylediklerini yaparak, dinin temellerini
yıkmış, yasaklananları yasal yapmış, tutkulu arzularına ulaşmış, tüm insanları
günahlarına ortak etmeye çalışmış, dinler arasında nifak tohumlan ekmiş,
krallar ve devletler arasına fesat sokmuşlardır. Yalanlarla dolu sahte
kitaplarıyla “Biz size, dininize ve toplumunuza aitiz demiş ve herkesi Şeytan ın
bayrağı altında birleşmeye çağırmışlardır. ”
Burada Şeytan’a sıkça yer verilmiş olması ilginçtir. Kuran’ın son cüzü
(114:5) Şeytan’ın “insanların kalplerine fısıldadığı” yazmaktadır. Bu durum, XX.
yy sonunda Avrupa’nın, sonra da Amerikan düşünce ve yaşayış tarzının
çekiciliğine karşı koyma çabalarında da görülmüştür.
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ve birtakım değişikliklerle İran şahlarının
ülkesindeki geleneksel toplumsal ve siyasal düzenin kökeni klasik İslam hukuk
ve geleneklerine, bundan da öte eski Ortadoğu uygarlıklarına dayanır. Bu da,
öteki dini kültürlerdeki gibi Allah’ın son vahyini kabul edenler ve reddedenlere
eşit davranmak mantıklı ve uygun olmayacağından, eşitsizliğe dayanmaktadır.
Bunu eşit haklar düzeni olarak gösteren,geleneksel İslam rejimlerinin dini
hoşgörüsünü hakkıyla öven bazı modem savunucular olmuştur ama durum böyle
değildi. O dönemde bu tür bir eşitlik bir erdem gibi görülmez, görevin kötüye
kullanılması olarak kabul edilirdi. İslam devleti inanmayanlara eşitlik tanımayı
kabul etmeyerek iktidardaki dinlerin uygulamasını izlemekteydi. Ötekilerdeki bu
farklı yan, toplumda inanmayanlara Şeriatla tanımlanan, sınırlanan ve
Müslüman toplumunun çoğunluğunu kabul ettiği bir yer veriyordu. Ancak bu bir
eşit statü değil, bir hoşgörü düzeyiydi. İslamiyet’in hoşgörüsü, eski dinler olarak
kabul ettiği tek tanrılı olanlarla sınırlıydı ve uygulamada, Ortadoğu’daki çeşitli
mezheplerden olan Musevileri ve Hıristiyanları içeriyordu. İran’da küçük bir
Zerdüşt toplumu vardı. Osmanlı İmparatorluğu’nda bu azınlıklar “millet” olarak
adlandırılıyordu.
Millet bir dine bağlılığıyla tanımlanan dini ve siyasi bir topluluktu. Üyeleri,
o dinin, devlet kanunları ve çıkarlarıyla çatışmadığı sürece liderlerinin
kanunlarına ve kurallarına uymak zorundaydılar. Bu dini özgürlük ve komünal
özerklik karşılığında Müslüman olmayan milletler devlete sadakat borçlu
olurlardı ve “zimmi” statülerinin eksikliklerini ve sınırlılıklarını kabul ederlerdi.
Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslümanlar, Rumlar, Ermeniler ve Museviler
olmak üzere başlıca dört millet vardı. Tümü de yalnızca dini terimlerle
tanımlanırdı. Müslüman millete “millet-i hakime” de denirdi ve arasında Türkçe,
Arapça, Kürtçe, Arnavutça, Rumca ve başka Balkan ve Kafkasya dilleri
konuşanlar vardı.
Rum milleti de aym ölçüde farklılıklar taşıyordu. Etnik Yunanlılarla birlikte
başka kökenlerden olduğu halde Ortodoks Kilisesi’ne bağlı olanlar vardı:
Avrupa’da Romanyalılar, Sırplar, Arnavutlar ve Bulgarlar; Asya’da, Batılı
sınıflandırmasında Hıristiyan Türkler ve Araplar olarak bilinen Türkçe ve
Arapça konuşanlar.
Ermeni milleti homojen özellikteydi ve Ermeni Kilisesi’ne bağlı
Ermeniler’den oluşuyordu. Türkçe konuşan kişi sayısı çoktu ve bunlar Türkçeyi
Ermeni alfabesi ile yazarlardı. Belirli zamanlarda Suriye Yakubi Kilisesi ve
Mısır Kıpti Kilisesi’ne bağlı olanlar da Ermeni Kilisesi ile ilişki kurmuşlardı.
Gerek Ermeni, gerek de Rum milletinde, diğer Katolik Rum ve Ermeniler veya
daha sonra her iki milletten de Protestanlığı seçen kimsenin olmaması önemli bir
konudur.
Musevi milleti, Suriye ve Irak’taki Arapça konuşan Museviler, 1492
kovulma fermanıyla İspanya’dan kaçan ve İspanyolca konuşanlar, Mora’daki
Rumca konuşan Museviler ve daha başka dilleri konuşan daha küçük Musevi
gruplarından oluşuyordu.
Dinlerine göre tanımlanan bu milletlerde çeşitli etnik ve bazen de aşiret
grupları yer alıyordu. İçteki bölünmeler de önemliydi ve bürokratik, siyasi,
toplumsal ve ticari rekabetlerdeki dayanışma gruplarının temellerini
oluşturuyorlardı. Bunlar yüzyıllardan beri edebi kaynaklarda rastlandığı üzere ve
bugün de sürdüğü gibi çeşitli etnik stereotip tipe ve alışılmış ön yargılara neden
olmuşlardır. Ancak klasik millet sistemi henüz kendi iç mantığında yürüdüğü
için bu gibi etnik dayanışmalar temel kimliği tanımlamadığı gibi, kesin bir
bağlılığı da belirlemiyordu. Bugün bizler tarafından Araplar ve Türkler olarak
adlandırılan, kendilerine de Arap ve Türk diyenler, çok yakın çağlara kadar
kendilerini böyle tanımlamamışlardı. Dil Türkçe bilinse de İstanbul ve başka
şehirlerdeki uygar insanlar, kendilerini Türk olarak adlandırmazlardı. Türk adını
Anadolu’nun ilkel köylüleri ve göçerleri için kullanırlardı. Benzer şekilde, Mısır
ve Verimli Hilal’deki Arapça konuşan kişiler dillerine Arapça dedikleri halde,
Arap adını çöl kıyılarında yaşayan Bedeviler için kullanırlardı. Şehirlerde
yaşayan eğitimli insanlar, ancak modem çağlarda ve Avrupa’daki milliyet
düşüncelerinin etkisiyle kendilerini bu etnik terimlerle tanımlamaya
başlamışlardır.
Doğal olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun Hıristiyan halklarını Avrupalı
düşünceler daha çok etkiliyordu. Bu yeni ve güçlü milliyetçilik düşünceleriyle
sırasıyla Yunanlılar, Sırplar, öteki Balkan halkları ve son olarak da Ermeniler
karşılaştılar ve tepkileri olumlu oldu. Müslüman olmayan azınlıklardan en
küçük, güçsüz ve en az tatminsizliği olan Museviler bile milliyetçiliklerini
geliştirmeye başladılar. Osmanlı Saraybosna şehrinde doğan ve yaşayan, Haham
Yehuda Alkalai 1843 yılında yazdığı kitabında Museviledin Kutsal Topraklar’a
dönüp ilahi yardım beklemeksizin, onu kendi çabalarıyla tekrar kurmaları gibi
yeni bir düşünceye yer verdi.
XIX.yy’da Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Hıristiyan azınlıklar üç farklı ve
uyuşmayan hedefe yöneldiler. Osmanlı devletinde yaşayan Müslüman
çoğunlukla aynı haklara sahip eşit yurttaşlık, bu hedeflerden biriydi. Avrupalı
devletler, dini ayrım yapmadan bu eşit yurttaşlık konusunu Türkler’e
dayatıyorlardı. Ancak bazı durumlarda bu kendi ülkelerindeki uygulamalarla
çelişkili olsa da, Osmanlı liberalleri ve reformcuları tarafından benimsendi.
Bundan daha azı dönemim aydınlanmış düşünce standartları karşısında kabul
edilemez ve küçültücü kabul ediliyordu.
Yalnızca yeni düşünceler yüzünden değil, yeni refah nedeniyle de eski
eşitsizlikler kabul edilemez oluyordu. Devrim ve Napolyon savaşları sırasında ve
XIX. yy’ın başlarında Müslüman olmayan toplumlar çoğunlukla başarılı
olmuşlardı. Eğitim düzeyleri Müslümanlar’dan daha yüksek olduğu ve dış
dünya ile daha kolay iletişim kurabildikleri için gittikçe refah düzeyleri
artıyordu. Böylece eski sistemin onlara dayattığı -siyasi ve toplumsal
aşağılanmanın verdiği rahatsızlık daha az oluyordu. XIX.yy süresince Osmanlı
devletindeki hakların eşitliği, bazı önemli reform fermanlarıyla resmen
sağlanmış oldu. Sonuçlar kanunlardaki boyutlarına ulaşamamış olmasına rağmen
çok önemli olmuştur.
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Hıristiyan azınlıkların artarak daha fazla bir
ilgiyle yöneldikleri ikinci hedef bağımsız, en azından kendi milli toprakları
üzerinde özerk olmaktı. XIX.yy’da ve XX. yy başında ilk önce Sırplar ve
Yunanlılar, daha sonra Balkan Yarımadası’nın öbür halkları kendilerinin
milli toprakları kabul ettikleri yerlerde egemen bağımsız devletler kurmuşlar ve
hem Osmanlıların hem de komşularının topraklarına göz dikmişlerdi. Asya’daki
Osmanlılar’a ait topraklarının tamamına dağılmış olan ama her yerinde azınlık
olan Ermeniler’in durumu daha zordu. Balkan halklarının, daha sonra da Arap ve
Museviler’in tersine, Ermeniler, Sovyetler Birliği yıkılıp eski Sovyet Ermeni
Cumhuriyeti bağımsızlığını alıncaya dek modern çağlarda hiç egemen devlete
sahip olmamışlardı.
Ara sıra gündeme geldiği halde, ısrarla üzerinde durulan üçüncü hedef ise,
milletlerin eski sistemde sahip oldukları özerklikleri ve ayrıcalıkları, başka bir
deyişle kendi dini yasalarını devam ettirme ve uygulama, eğitim sistemlerini
kendi dillerinde denetim altına alma ve kendi farklı kültürlerini sürdürme
haklarını korumaktı. Avrupa icatlarından, XIX.yy’da askere alma listenin önemli
bir maddesiydi. Önceleri silah altına alınmadan bağışık tutulmak aşağılayıcı bir
durumken artık zorunlu askerlikten bağışık tutulmak bir ayrıcalık haline
gelmişti, bu ayrıcalık için ufak bir bedel olarak askeri hizmet bağışıklık vergisi
altında eski kelle vergisi ödeniyordu.
Sonuç itibariyle birbiriyle uyuşmayan bu üç hedefin kısa vadede bile çeşitli
dezavantajları olmuştu. Eşit yurttaşlık, yükseğe çıkmak gibi daha aşağı inmek
anlamına da geliyordu. 1856 yılının Şubat ayındaki büyük Islahat Fermanı ile
ilgili olarak çağdaş Osmanlı tarihçisi Cevdet Paşa şunları yazmıştır:
6
&quot;...Patrikler, memnun değillerdi... Eskiden Osmanlı devletindeki
toplumların bir sıraları vardı. Sırayla Müslümanlar, Rumlar, Ermeniler ve
Museviler gelirdi. Artık tümü aynı düzeye indirilmişti. Bu duruma itiraz eden
bazı Rumlar şunları söylemiştir: Devlet bizi Musevilerle aynı yere koydu,biz
İslamiyet’in üstünlüğünden memnunduk. ”
Rumlar’ın bu tepkisi olağandı. XVII-XVIII. yy’da Başkentteki Rum
aristokrasisi Osmanlı devletiyle hemen hemen ortak bir ilişki kurmuştu.
Adlarım İstanbul’da yaşadıkları yerden alarak Fenerliler olarak adlandırılan
soylu aileler, Osmanlı hizmetindeki bazı önemli makamları ele geçirmişlerdi.
Babıali Yüksek Tercümanlığı bu makamlar arasındaydı ve dışardan yalnızca
bir çevirmenlikmiş gibi görünse de imparatorluğun günlük dış ilişkilerini
yürütme göreviydi. Avrupa’ya gönderilen her Osmanlı sefiri ile birlikte Yüksek
Tercümanlık’tan bir Rum çevirmen de bulunuyordu ve sefaret işlerinin
çoğunu o yapıyordu. İleride Romanya Krallığı olacak iki Tuna prensliğinin
valilikleri de Fenerliler’in yer aldıkları makamlardandı.
Bağımsız olma isteği ve buna ulaşma çabaları, doğal olarak Müslüman
olmayan tebaanın, özellikle de devletin Müslüman olmayan hizmetkarlarının
güvenilirliği ve sadakati ile ilgili şüpheler doğurmaya başlamıştı. Bunun
sonuçlar çok ağır oldu. İleride Yunan Bağımsızlık Savaşı’na haline gelecek
olan Yunan isyanının başlangıcında Babıali Yüksek dragoman’ı
(tercümanı) büyük olasılıklar uydurma olan, isyancılarla birlik olduğu
iddiasıyla asıldı. 1840’ta Osmanlılar’ın Atina’da açtıkları ilk elçiliklerinde bile
ilk elçileri, gelecekte Londra’daki sefirleri olacak Fenerli Rum Kostaki
Musurus idi. Ne var ki, Osmanlı Rumları bir toplum olarak Osmanlı
devletinde sahip oldukları güven ve güç makamlarına bir daha hiç sahip
olamadılar.
Azınlıkların durumlarında başka değişiklikler de olmaya devam ediyordu.
XVI.yy’da, Osmanlı hükümdarları, devletin Avrupalı düşmanlarına sempati
duymalarından şüphe edilmeyen ama Avrupa bilgi ve becerisine sahip tek
toplum olduklarından Museviler’den gerek siyasi, gerek de ekonomik işlerde
yararlanıyorlardı. Ancak Musevi toplumu, Osmanlı gücünün çökmesinden
bütün azınlıklardan daha fazla etkilenmiştir. Onlar, Osmanlı
Hıristiyanları’nın güvendiği gibi, Avrupalı tüccarların lütuflarına ve Avrupalı
devletlerin korumasına güvenemezlerdi. Yine onların tersine XIX. yy’ıri ikinci
yansına dek, Hıristiyan toplumlarını canlandıran herhangi bir eğitim ve kültür
canlanması yaşamamışlardı. Başkent ve taşrada iş ve hükümetteki yerlerini
Rumlar'a, Ermeniler’e ve önemli bir yeni unsur olan Levant’ın Arapça
konuşan Hıristiyanlan’na bırakmışlardı.
Bu azınlıklar, arasından Rumlar giderek şüphe altına girmeye başlarken,
Arapça konuşan Hıristiyanlar imparatorluktaki çok uzak yerlerde yaşıyorlardı
ve henüz gelecekte sahip olacakları etkinliği ve önemi elde etmemişlerdi. Bu
değişim en çok Ermeniler’in işine yarıyordu. Uzunca bir zaman “millet-i
sadıka”olarak adlandırılan Ermeniler’i yalnızca Osmanlılar değil,
Batılı araştırmacılar da Osmanlı devletine en sadık azınlık olarak kabul
ederlerdi. Onlar da kendilerinden önceki Rumlar gibi Batı’nın eğitim ve
ticaret olanaklarını kullanarak zengin olmuşlardı. Bir Ermeni grubu,
XX.yy’ın başına dek, Jöntürkler’in Sultan II. Abdülhamid’in despot
yönetimine son vermelerine ve 1908 Jöntürk devrimini yapmalarına yardım
etmişlerdi. Devrimden sonra hükümette bir süre bir Ermeni dışişleri nazırı bile
görev yapmıştı.
Ne var ki, Rumlar için olduğu gibi, Ermeniler için de eski ortak ilişkiye
devam etmek imkansızdı. Yeni refah, Rumlar’ı olduğu gibi onları da daha iyi
bir eğitim ve kültür ortamına kavuşturmuş, dış dünyadaki düşüncelere daha
açık duruma getirmişti. Batı’dan da, Doğu’dan da gelen düşünceler, genellikle
birbiriyle çatışan ve çelişen mesajlar içeriyorlardı. Batılı düşünceler, milli
bağımsızlık, liberal demokrasi ve sayılan hızla çoğalan misyoner okulları
sayesinde büyüyen Hıristiyanlık duygusuydu. Doğulu düşüncelerse, Rus
devletinin koruma önerisi, Rus devrimcilerinin ihanet mesajları ve
yöntemleriydi. Tüm bu düşünceler, iyi kullanılsa da “zimmi” statüsünün artık
katlanılabilir olmadığı kişiler arasından taraftar buluyordu.
Osmanlı gücünün çok açık bir şekilde gerilemesiyle yeni umutlar doğdu.
1876 Bulgar krizi, sonra da Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilerek yabancı
devletlerin iç işlerine karışması,bu adımların tatmin yollarını gösteriyordu.
1878 Berlin Antlaşması’nın 6l. maddesi ile Ayastefanos Antlaşması’nın 16.
maddesi korunuyordu. Bu maddelere göre, Osmanlı devleti Ermeniler'in
yaşadıkları eyaletlerde gereken yerel reform ve düzenlemeleri yapmak, onları
Kürtler’e ve Gürcüler’e karşı korumakla yükümlüydü. Bu konudaki
uygulamaların, denetleyici olan(Avrupalı) devletlerine düzenli bir şekilde
bildirilmesi gerekiyordu.
Bu durumun açık mesajını pekiştiren olaylar oldu.Bulgarlar da
kendilerinden önceki Yunanlılar gibi ayaklanma, bastırılma ve müdahale
yollarıyla bağımsızlıklarını elde ettiler. Bu yolu izleyerek Ermeniler’in de
bağımsız bir devlet kuracakları düşünülüyordu. Kışkırtmanın silahlı eyleme
dönüşmesiyle çok uzun süredir uyuyan dini ve etnik düşmanlıklar tekrar
uyandı. 1890 yılından sonra, özellikle 1895-1896 yıllarında Doğu Türkiye’de
isyan ve bastırma, terör ve kıyım hakim oldu ve bu durumdan kısa süreliğine
olsa da başkent de etkilendi. II. Sultan Hamid’in emriyle, Ermeni isyancılar
ile onlara yardım ve yataklık edenleri sindirmek üzere yerel başıbozuklardan
oluşan Ha-midiye birlikleri tarafından çok sayıda Ermeni öldürüldü. Ancak
bu olay devrimci eylemlerin bastırılması yerine, teşvikiyle sonuçlandı.
Hıristiyanlar (Ermeniler) ile Müslümanlar (Türk, Çerkez ve Kürt köylüleri ve
göçerleri) arasındaki savaş ve baskınlar yerel olarak sürdü.
Ermeniler’in durumu onlardan daha önce bağımsızlık mücadelesi
başlatan Balkan Hıristiyanları'ndan daha kötüydü. Çoğunluk oldukları
kasabalar, köyler ve bölgeler çok dağınıktı. Bulgaristan ya da Yunanistan gibi
bir anavatan şeklinde birleşmemişti ve yaşadıkları her yerde azınlık
durumundaydılar. Ermeni anavatanı ile eski başkentleri, çarların
imparatorluğuna ilhak edilmişti. Koruma ve teşvik teklif etmelerine rağmen
Ruslar, özgür bir' Ermenistan istemiyorlardı.
Türkler, Araplar ve imparatorluğun diğer Müslüman halkları, eski
bağışıklıklarını kaybetmeye başlamışlardı ve Avrupa’nın vatansever, milliyetçi,
liberal düşünceleri onları da etkilemişti.
Geleneksel yasallık ve sadakat yapısını zayıflatarak eski düzeni yıkan bu
düşünceler, önce Batı Avrupa’dan vatanseverlik, sonra da Orta ve Doğu
Avrupa’dan milliyetçilik şeklinde iki aşamalı olarak gelmişti.
Geleneksel İslam dünyasında da, Hıristiyan dünyasındaki gibi, ülkeler ve
milletler güçlü bir milli ve bölgesel kimliğe sahiplerdi. Ortadoğu İslamiyeti’nin
başlıca üç halka Araplar, İranlılar ve Türkler, tarihleri, kültürleri, dilleri,
edebiyatları,, ortak kökenleri, ayırt edici gelenekleri ve davranışlarından
oluşan milli miraslarıyla gurur duyarlardı. Ayrıca insanın doğduğu yere karşı
doğal bağlılığı ile gelişen yurt sevgisi, yerel gurur, sıla özlemi gibi duygular
Batı’da da olduğu gibi, İslam edebiyatında da vardı ama siyasi bir mesaj
içermiyorlardı. Batılı düşüncelerin etkilerinden önce, milli vatanın ya da
milletin siyasi kimlik ve egemenlik unsuru olduğu düşüncesi bilinmez ve
benimsenmezdi. Müslümanların kimlikleri dinleriydi ve dinleri için
onları yöneten hükümdara ya da hanedana sadakatle bağlı olurlardı.
İslam dünyası için milliyetçilik ve vatanseverlik yabancı kavramlardı.
Tarihçilerin yazdıklarına göre ülke ve millet ne egemenliği kısıtlar, ne de
kimliği tanımlardı. Ali Paşa tarafından da gözlemlendiği gibi, bu düşünceler
yıkıcı etkiler yapmıştır.
Batı uygarlığında, insanın yalnızca doğduğu yeri doğal olarak sevmesi
olmayan, insanın vatanına karşı siyasi ve gerekirse askeri görevi anlamına
gelen vatanseverlik yerleşmiş bir kavramdı ve kökeni eski Yunanistan ve
Roma’ya dayanıyordu. İngiltere, Fransa, sonraları da Amerika Birleşik
Devletleri’nde başka iki düşünceyle ilişkili hale geldi: ülke nüfusunun çeşitli
birimlerinin bir tek milli bağlılıkta birleşmeleri düşüncesi ve egemenliğin tek
ve gerçek kaynağının Kilise ve devlet değil, halk olduğu düşüncesi.
İngiltere ve Fransa’nın farklı din ve dilleri olan halklarının birleşik ve
güçlü milletler haline gelmelerini vatanseverlik sağlamıştır. Avrupa’nın
Osmanlı gözlemcileri, bu düşüncenin, Osmanlı İmparatorluğunun farklı dini
ve etnik toplumlarını ana-vatanlarına ve onu yöneten Osmanlı devletine ortak
bir sadakatle bağlamak için kullanılabileceğini düşünmüşlerdi.
Vatanseverlik düşüncesi, bu amaç için çeşitli avantajları olan Mısır’da biraz
daha geç etkili olmuştur. Bölgenin öteki ülkelerine göre Mısır, gerek coğrafya
gerek de tarih açısından daha sınırlıdır. Mısır, tek bir nehrin vadisi ile deltasından
oluşuyordu. İslâmlaştırılmış ve Araplaştırılmış olduğu halde, bin yıl süresince
sahip olduğu bir kimlik ve bölgede eşi görülmeyen bir homojenlik ve
merkeziyetçilik vardı. Osmanlı sultanlığının sözde egemenliğindeki Mısır’da
özerk bir devlet kuran Hidiv hanedanının emelleri, ülkenin bu yeni vatanseverlik
düşüncesini belirlemesine yardım etmişti. Hidivler, ayrı bir milliyet ve devlet
olarak tanımlanacak, ayrı bir Mısır kimliği düşüncesini yayacak bir ideolojiye
karşı açık bir ilgi duyuyorlardı. Batılı anlamda bir millet ve ülke olarak XIX.
yy’ın çok dilli ve çoğulcu Osmanlı İmparatorluğu yerine, Mısır’ı görmek çok
daha kolaydı. Öte yandan bu kimliğin kabul edilmesi Mısır’da da çok
yavaş;olmuş ve itirazla karşılaşmıştır. Bugün bile Mısırlılar’ın tamamının tam
olarak kabul etmiş olduğu söylenemez.
Yüzyılın ortalamadan sonra, vatanseverliğin ardından çok farklı bir düşünce
olan milliyetçilik gelmiş ve daha ileri gitmiştir. Batı Avrupa’da vatanseverlik iyi
hizmet görmüş, bir taraftan ülke ve devlet, öteki taraftan da millet tam olarak
tanımlanmıştır. Ancak bu durum, Orta ve Doğu Avrupa’daki bölünmüş
Almanya, Avusturya-Macaristan’ın etnik çeşitliliği ve çarların “milletlerin
hapishanesi” gibi farklı koşullara uyum sağlayamamıştır. Çünkü vatanseverlik
bu koşullarda statükonun desteklenmesi anlamına geldiğinden, giderek artan
sayıdaki kişi açısından kabul edilemez oluyordu. Bu kişilerin günlük
yaşamlarına, ülke ve statü yerine, dil, kültür ve ortak soydan geliş
olarak tanımlanan millet düşüncesi daha uygundu. Orta Avrupa milliyetçiliğinin,
Batı’nın liberal vatanseverliğinden daha anlaşılabilir ve kabul edilebilir olduğu
Ortadoğu gerçekleri de bu düşünceye daha yakındı.
Ortadoğu’ya gelen vatanseverlik ve milliyetçilik düşüncelerinin, özgürlükçü
muhalefet hareketleriyle ilişkisi bulunuyordu. Genellikle vatanseverlik var olan
siyasi düzeni pekiştirirken, milliyetçilik baltalıyordu. Vatanseverlere göre
ülkenin bağımsızlığı kabul edilmiş bir gerçekti ve özgürlük ülkede yaşayanların
durumlarına ilişkindi. Milliyetçilere göre devlet baskıcı, yabancı olabilirdi; ülke
ve millet yabancı ve bölünmüş bir yönetim altında olabilirdi; hu sapmaların sonu
ve milli bağımsızlıkla birliğin elde edilmesi, özgürlük demekti.
‘ Hıristiyan Avrupa’dan gelen düşüncelere daha açık olan ve kendilerini
yöneten devletin yabancı bir despot olduğuna daha kolay inanan Müslüman
olmayan kesim, bu yeni düşüncelerin etkisini ilk hissedenler olmuştu ve bu
durum yalnızca devletle sınırlı değildi. İmparatorluğun tüm Ortodoks
Hıristiyanları’nı eski rejim altında birleştiren Rum milleti için de aynı durum söz
konusuydu. Rum Ortodoks Kilisesi’nin Helen olmayan taraftarları, XIX.yy’da
üst makamlarının neredeyse tamamı etnik Yunanlılar’ın elinde olan dini
otoriteden hoşnut değillerdi. İlk önce Balkan halkları, sonra da daha az başarıyla
Suriye’nin Arapça konuşan Ortodoks Hiristiyanları kendi toplum işlerinde daha
çok söz hakları ve kendi dini örgütleri olmasını istediler. Rum milletini içten içe
yıkan, bu yeni milliyetçi eğilimler, daha sonra da Osmanlı İmparatorluğu’nu
yıkacaktı.
Batı’dan gelen ani etkilere karşı Osmanlı ve Rus imparatorlukları tarafından
korunan ve Avrupa’dan daha uzakta bulunan İran’da, Batılı düşüncelerin etkisi
çok daha zayıf yavaş ve geç olmuştur. Şahlar da sultanlar gibi farklı din ve dilleri
olan çeşidi azınlıkları yönetiyorlardı ama İran’da bu azınlıklarının rolleri,
Osmanlı İmparatorluğu’ndakinden çok daha önemsizdi ve varolan toplumsal ve
siyasi düzen için Osmanlı’da olduğu gibi bir tehdit hiç olmamıştı. Müslüman
olmayan azınlıkların sayısı Osmanlı İmparatorluğu'ndakine göre daha azdı, bu
azınlıklar daha az zenginlerdi ve daha çok baskı altında
bulunuyorlardı. Zerdüştiler ile Museviler kültürel açıdan bütünleşmişlerdi,
yalnızca Farsça konuşuyorlardı ve kökenleri İslamiyetten önceki çağlara
dayanıyordu, ancak toplumsal ve hukuki açıdan tecrit edilmişlerdi ve siyasi
güçleri yoktu. Ermeniler, tek büyük Hıristiyan toplumuydu ve pek çok konuda
durumları Zerdüşti ve Musevi tebaadan çok daha iyiydi. Ancak onların tersine,
İranlılar’dan yalnızca dinleriyle değil, sahip oldukları ayn etnik, dil ve kültürel
kimlikle de ayrılıyorlardı. İran’daki Müslüman olmayan toplulukların kendi
içlerinde belirli bir özerk düzenleri olsa da, Osmanlı İmparatorluğu’nun
milletleriyle karşılaştırıldığında bu topluluklar çok önemsizlerdi.
İlk bakışta, Müslümanların içindeki dini ve etnik azınlıkların daha önemli
olduğu düşünülebilir. Küçük bir Sünni azınlığı ve yeni Bahai inancının daha
aktif taraftarlardan oluşan bir azınlık vardı ama Sünniler sessizlerdi, diğerleri de
sıkı kısıtlamalar altındaydılar. İran nüfusunun yansından çoğu Farsça
konuşanlardan oluşuyordu, nüfusun geri kalanı da etnik azınlıklardan
oluşuyordu. Bunlar, kuzeydoğuda Türkmenler, kuzeybatıda Azeriler ve Kültler,
güneydoğuda Beluciler, güneybatıda Kaşgaylar ve Araplar idi. Pek çoğunun
dilleri, Osmanlı İmparatorluğu sınırlarının ötesinde, çarların Transkafkasya ve
Orta Asya sömürgelerinde konuşulan Türki dillerin akrabalarıydı. Ancak
bu etnik farklılıklar Osmanlılar’dakinden daha az önemliydi. Bu azınlıkların
tümü Müslüman, çoğunluğu Şii olduğundan, sahip oldukları dini bağlılık ve
kültürel yakınlık Avrupa’dan gelen yeni milliyetçilik düşüncelerinden çok daha
güçlüydü.
Tüm bunlara karşın İran, yine de yeni düşüncelerden milliyetçilik olmasa
da,vatanseverlik düşüncesini kabul etmeye daha uygundu. Arap dünyasına haline
gelen Mısır, Kuzey Afrika ve Mezopotamya halklarının tersine İranlılar,
İslamiyetten önceki geçmişlerinin bilincini korumuşlar ve başarılarıyla gurur
duyuyorlardı. Geçmişteki anılar, tarihi olmaktan çok efsanevi olduğu halde çok
canlıydı, sanat ve edebiyatta önemli bir yerleri vardı. Yine Arap dünyasının
tersine kendi dillerini korumuşlardı. Dillerini yazarken Arap alfabesini
kullanıyorlardı,Arapça’dan da pek çok sözcük almışlardı ama Farsça,
Arapça’dan çok farklı bir dildi.
İranlılar, XVI.yy’da Safevi hanedanının ortaya çıkmasının ardından tek bir
meşruti hükümdar altında birleşmişlerdi. Onları komşularından ayıran şey Fars
dili ve kültürü, daha çok da Safeviler’in resmi, sonra da bölgenin hakim dini
olan Şiilikleriydi. İranlılar’ın Şiilikleri, Sünni komşuları Orta Asya’nın İslam
devletleri, Afganistan, Hindistan ve Osmanlılar ile sürekli bir çatışma
yaşamalarına neden oluyordu. İran’a geç gelen vatanseverlik geldiğinde de, Şii
radikal hareketlerin Batı, modernlik ve laiklik aleyhtarı liderleri tarafından
sempatiyle karşılanmıştı.
Seymour’un raporuna göre, 9 Ocak 1853 tarihinde ‘Tüm Rusyalar’ın Çarı”
St. Petersburg’da İngiliz sefiri Sir George Hamilton Seymour ile bir
konuşmasında, Osmanlılar için şunları söylemişti: “Elimizde hasta bir adam var
ve gereken düzenlemeleri yapmadan elimizden kayarsa çok yazık olur.”
Seymour da hasta adama iyi davranılarak iyileşmesi için yardım edilmesi
gerektiğini, cerrah yerine bir doktorun gerekli olduğunu söylemişti. Yurt içinde
ve yurt dışında pek çok doktor bulunuyordu ve bunlar ara sıra anlaşmazlığa
düşseler de hasta adamı iyileştirmek için bir miktar ilerlemişlerdi. Sakin ve
sabırlı olarak başarıya ulaşabilirlerdi belki de ama bunun için zamana da,
sakinliğe de sahip olamadılar.
18. BÖLÜM
SAVAŞLAR
Osmanlı İmparatorluğu yıkılışına dek geçen yüz yılı aşkın süre içerideki ve
dışarıdaki düşmanlarıyla savaşmıştır. XVI. yy başlarından itibaren Müslüman
Ortadoğu’daki güç olmak ve aralarındaki sınırı belirlemek için İran’la yapılan
savaşların sonuncusu 1821-23 yıllarında olmuştur. Sonucunda sınırlar
kesinleşmiş ve ortak bir komisyon tarafından çizilmiştir. Netlik kazanmayan
birkaç sınır çizgisi de, Türkiye ve İran cumhuriyetlerinin doğu sınırı olarak
sonraki yıllarda belirlenmiştir. Osmanlı ve İran’ın bölgedeki hakim güç olma
mücadelesi her iki ülkenin de yerlerini dış güçlere bırakmalarıyla sona ermiştir.
Yaklaşık olarak iki yüzyıl boyunca, bu dış güçlerin bazen bölge içinde, bazen de
dışında sürdürdükleri rekabet ve mücadele, bölgenin siyasi tarihine hâkim
olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun yaptığı zorlu ve uzun süren savaşlar, bu
rakip dış güçler ve himayelerindeki yerel devletler arasında olmuştur.
İmparatorluğun içinde bulunan düşmanlarla da çok savaşılmıştır. Bu
savaşlarda karşılarındaki, kimileri bağımsızlık isteyen milliyetçi gruplar ve tümü
Hıristiyan olan ve dışarıdan yardım alan gruplar başarı kazanmışlardı. Osmanlı
paşaları da İmparatorluktaki karışıklıktan yararlanarak valilikleri oldukları
illerde kendilerine özerk beylikler kurmak isteyerek isyan çıkarmışlardır.
Mehmed Ali Paşa bunlar arasında en başarılı kişidir ve sözde Osmanlı
egemenliğini kabul ederek, Mısır’da yan bağımsız bir devlete hükmeden yeni bir
hanedan kurmuştur. Irak ve Suriye’de, daha küçük ve kısa süreli olarak böyle bir
özerklige sahip başka paşalar da olmuştur.
Arap topraklarında yaşayan ama. Arap olmayan bu paşaların çoğunluğu,
Balkan ya da Kafkas kökenli Türkçe konuşan Osmanlılar’dı. Yalnızca iki alanda
Arapça konuşan liderler bir tür bölgesel özerkliğe sahip olmuşlardı. Hıristiyan ve
Dürzi yerel liderlerin bir beylik kurdukları, gelecekteki Büyük
Lübnan Cumhuriyeti’nin temeli olan Lübnan bunlardan biriydi. Yüzyılın
ortalarından itibaren, bu beylik ve etrafındaki Osmanlı yönetiminde bulunan
topraklar bir Arap kültür ve ekonomi rönesansına şahit olmuşlardır.
Arabistan yarımadası, özellikle de Osmanlılar, İran ve sonra da İngiltere
arasında tartışmalı durumdaki Körfez bölgesi Arap hareketlerinin diğer alanı
olmuştur. XVIII.yy’in sonuna doğru bu rekabetlerin yerel ve bölgesel aşiret
reisleri tarafından kendi lehlerine çevrilmesiyle büyük bir ölçüde özerklik
kazanmışlardı. 1756 yılında baştaki Sabah ailesinin iktidarı ele aldığı Kuveyt
(Hintçe kale sözcüğünün Arapça kısaltmasıdır) prensliği bunlardan en
önemlisidir.
Vahabilik, Osmanlı devletinin meşruluğuna karşı gelen tek Arap hareketidir.
Necid’deki bir diri adamı olan Muhammed ibn Abdülvahab, bu hareketin
kurucusudur ve Hz, Muhammed'in gerçek ve saf İslamiyeti’ne geri dönülmesini
istemiş,onu çarpıtıp yozlaştıran yanlış ve kör inançlara, kötü uygulamalara ve
onları destekleyip koruyan rejimlere karşı çıkmıştır.Necid’de Dariye emiri
Muhammed ibn el-Suud onu destekleyenler arasındaydı. Muhammed ibn
Abdülvahab taraftarlarına öğretilerini ve ateşli silah kullanmasını öğrettiğini
anlatan bazı metinler vardır. XVIII. yy ortalarından sonra dinin bu yeni
savaşçıları ibn Suud’un askeri yeteneğiyle Arabistan'ın büyük bir bölümünü ele
geçirip Suriye ve Irak sınırlarını bile tehdit ettiler. Dini arındırma çabalan, Hz.
Muhammed’in ve ondan sonrakilerin zamanındaki İslamiyet’in ortaya çıkışının
yenilenmesi olarak sunuluyordu. Ancak Osmanlı İmparatorluğu içinde
bulunduğu tüm sıkıntılara rağmen, o güçsüz halinde, Vahabi Suudi saldırısını
kolayca püskürterek Bizans ve Pers büyük imparatorluklarının aksine başarı
kazandı. VII. yy’da saldıranlar da savunanlar da aynı silahlan kullanmışlardı ve
XVIII-XIX yy’da ise Osmanlılar’ın topları vardı.
Osmanlı ordularının isyancı Bedevilerin üstesinden gelebilecek olan güçleri,
Avrupalılar’ı kovacak kadar güçlü değildi. Dış güçlerin iç isyanlara karışmaları
da dış savaşlara yol açmıştı. Diğer dış savaşların nedenleri yabancı devletlerin
arasındaki rekabetti. Rusya ile 1808-1876 yılları arasında dört defa
savaşan Osmanlılar, tümünde de toprak kaybetmiştir. Batılılar’ın müdahalesiyle
Ruslar kazandıklarının bir bölümünden vazgeçmeselerdi Osmanlı’nın
mağlubiyeti çok daha kötü olurdu.
Bu müdahaleler, Osmanlı gerilemesinin, diplomatlarca “Doğu Sorunu”
olarak adlandırılan duruma gelmesi gibi önemli bir değişikliği göstermektedir.
Dolayısıyla imparatorluğun ayakta kalması yalnızca Osmanlı ordularının başarılı
olamayan inatçı savunmalarıyla değil, bu yeni müdahalelere bağlı olarak
da gerçekleşmiştir. Avrupa devletleri, Rusların yayılmasından endişe duyuyordu.
Diğer taraftan da Osmanlı devleti bu rakipleri tanıyıp elde ettikleri fırsatlardan
faydalanma olanağı kazanıyordu.
Osmanlılar 1699 yılında, Viyana’dan ikinci ve son kez çekildiklerinde, bir
yenilginin ardından imzaladıkları ilk antlaşmayla ülkelerinin, Avusturya’nın
ilerlemesinden duyduğu endişeleri taşıyan İstanbul’daki İngiliz ve Hollanda
sefirlerinin düşüncelerinden ve yardımlarından yararlanmışlardı. XIX. yüzyıl
süresince diplomatik müdahale kadar, askeri müdahale de olağan durumdaydı.
Fransız! ada karşı İngilizler, devrim ve Napolyon savaşları sırasında, daha sonra
da Ruslar’a karşı Fransızlar, Türkler’e yardım etmişlerdi. Prusyalı bir ara bulucu,
1829 yılında zafer kazanmış Rusları şartlarını yumuşatmaya ikna etmişti,
Osmanlı müttefikleri olarak İngiltere ile Fransa, Kırım Savaşı’nda Rusya’ya
karşı omuz omuza savaşmışlardı. İngiliz diplomatik müdahalesi ile 1878 yılında
Osmanlı askeri yenilgisinin siyasi sonuçlan daha ılımlı hale getirilerek,
imparatorluğun yıkılışı bir sonraki yüzyıla ertelenmişti. Bu sırada da, hasta
adamın mirasından bir ön pay alan Batılı müttefikler, Osmanlı eyaletlerini
doğrudan yönetmek yerine daha uzak topraklardaki yerel yönetimleri ele
geçirmişlerdi.
İranlılar da XIX.yy’da ve XX.yy başlarında, Osmanlılarla aynı tehditlerle
karşı karşıya kalmışlardı ve işleri çok daha kolay olsa da, tehlikeliydi. Kısa bir
süreliğine de olsa îranlılar da, Napolyon’un şaha yardım için, kuzeyde Ruslar’a
kaptırılan toprakları geri almak ve güneyde Hindistan’da İngilizîer’e
saldırmak üzere 1806-1807 yıllarında Tahran’a bir heyet göndermesiyle, Avrupa
mücadelesine karışmış oldular. Fransızlar’ın bu ilgileri,Tilsit’te 1807 yılında
imzalanan Fransız-Rus barışının ardından yok oldu. İngilizler ile Ruslar
oldukları yerlerde kaldılar. İran tarihi bir yüzyılı aşkın bir süre Asya’daki en
büyük iki Avrupa imparatorluğunun rekabeti altında geçti.
Rusya, yerel hükümdarların ve şahın aleyhinde elde ettikleri topraklarla önce
Hazar Denizi’nin batısında, sonra da doğusunda, İran'ın kuzey komşusu oldu.
Hindistan’da güçlenen yönetimiyle de İngiltere, İran’ın güneydoğu sınırına koşu
oldu ve etkinliklerini de daha ötelere götürdü. Rus birliklerinin güneye doğru
ilerlemesiyle Tahran’da Rus etkisinin artması sonucunda bu ilerlemeyi
imparatorluk çıkarlarına bir tehdit olarak gören İngilizler, Rus yayılmasını
durdurmak üzere kendi yayılmalarını genişletmeye çalıştılar.
Fransızlar çekildi. Almanlar da I.Dünya Savaşı’nda müttefikleri olana kadar
Osmanlı topraklarında görülmediler. O zamana kadar Osmanlılar’ın aksine
İranlılar, güneyde İngiltere ve kuzeyde Rusya olmak üzere yalnızca iki
imparatorluk devletiyle karşı karşıya kaldılar.
Bazı açılardan İranlılar’ın durumları Osmanlılar’dan daha iyiydi. Özellikle
de Ermenistan topraklarını Ruslar ele geçirdikten sonra, dini azınlıkları artık
önemli olmayacak derecede azalması ve daima İran devletine boyun eğmemiş
olan etnik azınlıkların da yeni bir devlet yaratmak ya da başka bir devletle
birleşmek istemekten vazgeçmesi, İran açısından oldukça büyük avantajlardı.
Şahlar, silahlı kuvvetlerini, zorunlu olarak yönetim ve eğitimlerini
modernleştirmek ve merkezileştirmek; iletişim alanında modem bir altyapı
kurmak ya da başkalarının kurmasına izin vermek; asgari ölçüde gereken Batı
teknik ve yöntemlerini benimsemek ve kendilerine uydurmak, bunu yaparken de
rakip imparatorluk güçlerini birbirlerine düşürerek bağımsızlıklarını korumak
gibi bazı politikalarında Osmanlı sultanlarını örnek almışlardı.
Ne var ki, İranlılar gerek iç, gerek de dış politikalarda Osmanlılar’dan daha
az başarı elde etmişlerdir. İranlılar’ın askeri ve sivil reformları daha az ayrıntılı
olmuştur. Merkezileştirme önlemleri bölge ve aşiret tavırlarıyla gecikmiş, kimi
zaman da engellenmiştir. Dolayısıyla da rakip imparatorlukların ilerlemelerini
engelleme amaçlarına ulaşamamışlardı.
Rus baskısı genellikle askeri olmuştu, Rus fetih ve ilhak aşamaları da
antlaşmalarla yasallaştırılmıştı. İngiltere, anlaşma ve ödünlerle belirlenmiş daha
çok ekonomik ve diplomatik bir nüfuz elde etmişti. Ancak her iki devlet de
birbirlerinin yöntemlerini gözardı etmemişlerdi. Kimi zaman İngiltere İran’a
isteklerini yaptırtmak için Hindistan’dan İngiliz askerleri getirtiyordu. Rus iş
adamları ve diplomadan da Rus etkinliklerini artırmaya çabalıyorlardı. İngilizler,
İran’da 1864 yılında Hindistan’la iletişim hattının bir parçası olarak ilk telgraf
sistemini kurdular. 1872 yılında da bir İngiliz şirketine Reuter İmtiyazı ile
İran’ın maden kaynaklarını geliştirme, telgraf hattı ve bir banka kurma ve
demiryolu inşa etme hakları verildi. Karşılık olarak İran gümrük gelirleri
gösterildi ama İran hükümeti bu imtiyazı, hem şiddetli Rus muhalefeti hem de
pratik zorluklar yüzünden iptal etti.
Ruslar’ın bir başarısı da 1879’da Rus eğitimi almış, Rus silahlarıyla
donanmış ve kısmen Rus subayları emrindeki Kazak Tugayı’nın sözde şahın
muhafızları olarak kurulmasıdır. Ruslar’ın Orta Asya'da ilerlemeleri Kuzey
İran’daki güçlerini sağlamlaştırarak güneye doğru ilerlemelerinde bir üs
olmuştur. İngilizler’e 1901’de verilen petrol imtiyazı Ruslar’ın ilerlemesinde ve
başarısında tek önemli istisnadır.
1905’te yalnızca İran’la sınırlı kalmayan tüm bölgede önemli olan bir
değişiklik gerçekleşti. Rus-Japon Savaşı’nda Rusya'nın ağır bir şekilde
yenilmesi, Avrupalı bir imparatorluk devletinin bir Asya milleti karşısındaki ilk
yenilgisi olmuştur. Bu yenilgi Rusya’da önemli sorunlara neden oldu, 1905
yılının Ekim ayında temsili ve parlamenter hükümeti öngören bir anayasa
yapılması gerekti. İran dersini almıştı, çarların despotluğu yenilgiye uğramıştı.
1889 yılında kendileri bir anayasa yapan Japonlar zaferi kazanmışlardı. Bu
örneği izleyen Ruslar da liberal demokrasinin gücünü ve etkinliğini
gösteriyorlardı.
1905 yılının Aralık ayında İran anayasal devrimi başladı. Mücadelelerden
sonra, ilk Meclis 1906 yılı Ekim ayında, Tahran’da toplandı ve şahın imzaladığı
anayasayı hazırladı. Bu sırada uluslararası durumda İran aleyhine değişiklikler
oldu. Rusya ile İngiltere, Almanya’nın güçlenmesinden korktukları için, 1907
yılının Ağustos ayında İran’ı kuzeyde Rus, güneyde İngiliz etki alanına alacak
ve ortada iki devlete açık bir kuşak oluşturacak bir anlaşma yaptılar. Bunun
sonrasında İran, şah ile meclis, gericiler ile liberaller ve Rus ile İngiliz çıkarları
arasında bir mücadele dönemine girdi. Savaş 1914 yılında başladığında Ruslar
da Kuzey İran’ı işgale başladılar.
Daha iyi koşullarda başlayan Osmanlı 1908 anayasa devrimi, yeni bir çağın
başlangıcım müjdeliyordu. Sultan Abdülhamid’in despotluğuna son verilmiş,
otuz yıl önce rafa kaldırılmış olan anayasa tekrar yürürlüğe girmiş ve özgür
seçimler ilan edilmişti. Birbirleriyle kucaklaşan Türkler, Ermeniler,
Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Museviler, yeni bir kardeşlik ve özgürlük çağının
başladığını müjdeliyorlardı. Türk tarihçisinin 1940 yılında yayınlanan bir
kitabında bu devrimle ilgili şöyle denilmiştir: “Dünyada bunun gibi umut verici
ve yine bunun gibi umutların bu kadar çabuk boşa çıktığı çok az hareket
olmuştur.”
1
Jöntürk Devrimi’ni ileriye doğru önemli bir adım olarak gören Osmanlı
Hıristiyanları ile Avrupa devletleri, onun kendi planlarına müdahale etmesine
izin vermediler ve tam tersine, kaçırılmayacak bir fırsat olarak gördüler.
Avusturya-Macaristan, Bosna ve Hersek! ilhak etti. Bulgaristan bağımsızlığını
ilan etti. 1896 Yunan-Türk Savaşı’nın ardından imparatorlukta özerk statü
verilmiş olan Girit de Yunanistan’la birleştiğini ilan etti. 1909 yılında karşı
devrimci bir isyan kanlı bir çarpışmayla bastırıldı.
İtalyanlar’ın Trablus’a saldırmasıyla 1911 yılının Eylül ayında yeni bir
savaşlar dizisi başladı. Bu sırada Mısır’dan Fas’a kadar bütün Kuzey Afrika
kıyıları İngiliz ya da Fransız denetimin-deydi, yalnızca iki Osmanlı sancağı olan
Trablusgarp ve Bingazi kalmıştı. İmparatorluk oyununa daha sonra dahil olup
hasta adamın topraklarında bir köprübaşı tutmak isteyen İtalya, Avrupa
devletlerinden izin alarak bir kara ve deniz harekâtı başlattı. Ancak Kuzey
Afrika’da beklenmedik derecede güçlü bir Osmanlı direnişi ve yerel direnişle
karşılaştı. Ne var ki, aynı yılın. Ekim ayında daha yakın yeni bir tehditle
karşılaşan Osmanlılar bu direnişe son vermek zorunda kaldılar
18 Ekim 1912 tarihinde başlayan I. Balkan Savaşı, 30 Mayıs 1913 tarihinde
son buldu. Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan gibi Balkanlı müttefikler
Osmanlılar’dan büyük topraklar elde ettiler. Arnavutluk da bağımsız devletler
arasına girdi. 1913 yılının Haziran ve Temmuz aylarında yapılan II. Balkan
Savaşı’nda Osmanlılar kaybettikleri toprakların bir bölümünü ve özellikle Meriç
ırmağına dek Edirne’yi geri alma şansını elde ettiler ve burası da bugünkü
Türkiye’nin Avrupa’daki sınırı oldu.
Tüm bu zorluklara karşı büyük umutlarla kurulan Jöntürkler demokrasisi
sarsıldı ve 1913 yılının Ocak ayındaki bir darbeyle askeri bir diktatörlük başa
geçti. Sonraki yıl, Jöntürkler Merkezi Devletler tarafında bir dünya savaşına
katıldılar ve Osmanlılar bu ölümüne savaşta geleneksel dostları ile düşmanlarını
karşılarında ittifak halinde buldular.
Osmanlı İmparatorluğu’nun büyük devletler arasında yer alarak, büyük bir
devlet olarak yaptığı son savaş Birinci Dünya Savaşı idi. İki Alman
kruvazörünün eşliğindeki Türk savaş gemileri tarafından, 1914 yılının Ekim ayı
sonunda Ruslar’ın Odessa, Sivastopol ve Theodosia limanları bombardımana
tutuldu. Halife sultan tarafından ona ve müttefiklerine karşı savaş açan herkese
cihad ilan edildi. İngiltere, Fransa ve Rusya başlıca üç müttefikti ve Kuzey
Afrika, Orta Asya ve Hindistan’da çok büyük Müslüman nüfusları bulunuyordu.
Türkler ve Alman müttefikleri, bu Müslüman halkların cihad çağrısına karşılık
efendilerine başkaldıracaklarını düşünmüşlerse de bu olmamıştır. Osmanlılar
doğu ve güney sınırlarında imparatorluk Rusyası ve İmparatorluk İngilteresi'nin
güçleriyle karşı karşıya kaldılar.
Türkler savaşın başlarında başarılı oldular ve 1914 yılının Aralık ayında
Doğu Anadolu’da saldırıya geçtiler. 1878 yılında Rusya’ya bağlanan Kars’ı ve
bir süreliğine yine Ruslar’dan İran'ın Tebriz şehrini aldılar. 1915 yılı başında,
Osmanlı birlikleri Filistin’den Sina çölüne girdiler ve İngiliz işgalindeki
Mısır’da Süveyş Kanalı’na saldırdılar.
Osmanlıların bu başarıları kısa sürdü. Doğuda Ruslar büyük bir güçle karşı
saldırıya geçtiler ve yerel halkın da yardımıyla girdikleri Van’a bir süreliğine
hâkim oldular. Türkler tarafından Süveyş Kanalı’na düzenlenen saldırılan, o
sırada Hindistan’dan Basra Körfezi’ne bir birlik gönderen İngilizler püskürttü.
22 Kasım 1914 tarihinde bir Osmanlı limanı olan Basra bir İngiliz birliğince
işgal edildi. Öncelikli amacı İran’dan gelen petrol boru halimi korumak olan
İngilizler, bu ilk başarılarından sonra daha büyük planlar yapmaya başladılar ve
1915 yılında Dicle ve Fırat nehirlerinde bazı yerleri ele geçirerek kuzeye,
Bağdat’a doğru ilerlediler.
Osmanlılar da bu sırada başkentlerinin çok yakınında daha tehlikeli bir
saldırıyla karşılaşmışlardı. 1915 yılının Şubat ayında Çanakkale bölgesinde bir
deniz harekâtı başlatan İngilizler Limni adasını işgal edip orayı bir üs haline
getirdiler. Boğazlar’daki Osmanlı savunma hatlarını yarmayı ve Karadeniz’de
Ruslarla birleşmeyi amaçlayan İngiliz ve Avustralya birlikleri ilkbahar ve yaz
süresince Gelibolu yarımadasına çıkartma yaptılar. Ancak 1915 sonu ve 1916
başmda işleri yolunda giden Osmanlılar, Ruslar’ı Van’dan çıkarıp, İngilizler! de
Irak’ta yendiler. Sonra da Süveyş Kanalı’na ikinci bir saldırıya giriştiler. 1916
başındaki büyük bir savaşta ağır kayıplar veren İngiliz ve Avustralyalılar
Gelibolu’dan çekilerek Boğazlardan geçme girişiminden vazgeçtiler. Ancak
sonuçta müttefiklerin üstün gücü galip oldu. 1917 Rus Devrimi’nden sonra
Doğu’daki baskı azalmış olsa da, güneyden gelen İngilizler’i durdurmak
mümkün olmadı.
Osmanlı İmparatorluğu halkının büyük bölümü, tüm bu mücadele ve
karışıklık ortamında, etnik ve dini kimliklerini gözardı ederek, devlete
bağlılıklarını korumuşlardır. Yalnızca Anadolu’daki Ermeniler ve Hicaz’daki
Araplar arasında bu durumun istisnaları olmuştur. Ermeniler ve Araplar’ın da
çoğunluğu kanunlara karşı gelmeyen, barışçı insanlardı ve erkekleri sultanın
ordularında hizmet ediyorlardı. Ancak bu iki grubun bazı milliyetçi liderleri,
savaşı Osmanlı yönetiminden kurtulup milli bağımsızlığı elde etme fırsatı olarak
görüyorlardı. Bunun sultanın düşmanları olan Avrupalı devletlerin yardımıyla
olacağı açıktı. Ruslar 1914 yılında dört ve 1915 yılında beş büyük Ermeni
gönüllü birliği kurdular. Başlangıçta Rus Ermenistanı’ndan olan bu birliklerde
aralarında asker kaçağı ve tanınmış kişiler olan Osmanlı Ermenileri de
bulunuyordu. Osmanlı parlamentosunun eski bir Ermeni üyesi birliklerden
birinin komutanıydı. Ülkedeki çeşitli bölgelerde Ermeni gerilla çeteleri faaliyete
başladılar ve Ermeni halkı Anadolu’da Van ve Kilikya’da Zeytun şehirleri başta
olmak üzere ayaklandı.
1915 yılı ilkbaharında Ermeni isyancılar Van’ın denetimini ele geçirdikleri
sırada, İngilizler Çanakkale’ye girmişler, Ruslar da doğudan saldırıyorlardı.
Diğer bir İngiliz birliği de Bağdat’a doğru ilerliyordu. Osmanlı hükümetince,
Anadolu Ermeni nüfusunun sürülmesine ve başka yerlerde iskânına karar
verildi. Bölgede buna benzer sert uygulamalar daha önceki çağlarda da olmuştur.
Katolikler, Protestanlar, demiryolu işçileri ve silahlı kuvvetlerdeki bazı Ermeni
grupları ve aileleri bu sürgünün dışında tutuldular. Anadolu'daki Ermeniler’in
çoğunluğu ve tehlikeli bölgelerle şüpheli grupların dışındakiler bile, sürgüne ve
onun ölümcül sonuçlarına dahil edildiler.
Sürgünlerde büyük zorluklar yaşandı. Savaş halindeki imparatorlukta insan
gücü eksik olduğundan, yeterli asker ve jandarma bulunmadığı için yerel halktan
seçilen gruplara sürgünlere eşlik etme görevi verildi. Sayıları kesin olmamakla
birlikte yüz binlerce Ermeni’nin açlık, yorgunluk, hastalık ve hava koşulları
nedeniyle öldüğü bilinmektedir. Yerel aşiretler ya da köylüler, kendilerine eşlik
etmek için para almayan, açlık çeken ve disiplinsiz muhafızlarla işbirliği yapan
köylüler ve muhafızlar tarafından da çok. sayıda Ermeni öldürülmüştür.
Bu aşırılıkları engellemek için Osmanlı merkezi hükümetinin bazı çabaları
olmuştur. Arşivlerde yüksek Osmanlı makamlarının Ermeniler’e karşı şiddetin
cezalandırılması ve engellenmesi için telgrafları ve sürgünlerde işlenen
suçlardan yargılanan ve hüküm giyen, kimileri de ölüm cezasına alan bin dört
yüz kadar askeri mahkeme kaydı bulunmaktadır. Ancak tüm bu çabaların etkisi
kısıtlı olmuş, Ermenilerle bir zamanki barışçı komşuları arasında yıllardır biriken
etnik ve dini anlaşmazlıklar yüzünden durum daha kötü bir hal almıştı. İstanbul
ve İzmir, sürgünden bağışık tutulurken, çoğunluk Osmanlı Suriye ve
Mezopotamyası’na sürülmüştür.
Osmanlı yönetimine karşı Arap isyanı daha iyi planlama, zamanlama ve
destekle yapılmıştı. Ermeniler Müslüman çoğunluk arasında Türkiye’nin
ortasında yaşarlarken, Arap isyanı yarı özerk Hicaz eyaletinde başlamıştı.
Burada neredeyse tamamı Müslüman olan Araplar vardı. İslamiyet’in en kutsal
iki yeri olan Mekke ile Medine buradaydı ve bir Arap hükümdarı olan Şerif
Hüseyin baştaydı. Bölge Osmanlı güç merkezlerinden uzakta ve Mısır’daki
İngilizler’e yakındı. Arap isyancıların İngilizler’e sunacakları faydalı şeyler
vardı. Şerif, gizli ve uzun görüşmelerin ardından 1917 yılında Hicaz’ın
bağımsızlığını ve sonra da kendini. “Araplar’ın Kralı” olarak ilan etti. Bunları
destekleyen İngiliz hükümeti, daha önce de Hüseyin’e yazdıkları mektuplarda
çok açık olmasa da bir Arap bağımsızlığından söz etmişti.
Müslüman tebaaları üzerindeki otoritelerini sürdürmek isteyen İngiliz ve
Fransızlar için birkaç bin Bedevi başıbozuk, düzenli ve büyük ordular içinde
askeri önemi taşımıyordu ama Türkler’e karşı savaşan Arap ordusu ve kutsal
yerlerin koruyucusunun Osmanlı sultanına ve sözde cihadına karşı çıkması çok
önemliydi. Arap isyanının zamanlaması, Osmanlı ordularının Arap
eyaletlerinden çekilmesine rastlamıştı. Araplar’ın seçtikleri koruyuculardan yana
daha şanslı olmaları belki de en önemlisiydi. Ruslar’ın yaptığı gibi, İngilizler
kendi ülkelerinde bir devrimle uğraşmıyorlardı ve askeri destek
verebilirlerdi. Siyasi vaatlerinin tutulması farklı bir konu olsa da, en azından
Arap isyancıları Osmanlı misillemesinden kurtarmışlardı.
1916 yılı sonunda İngiliz birlikleri, Mısır’dan Osmanlı Filistini’ne doğru
ilerlerken, bir diğer İngiliz birliği de Irak’a çıkarak kuzeye doğru ilerlemeyi
sürdürdü. İngiliz güçleri 1917 yılı ilkbaharında Bağdat’ı ve Filistin’de Gazze’yi
aldılar. 1917 yılı Aralık ayında Kudüs’ü, 1918 yılı Ekim ayında da Şam’ı ele
geçirdiler. 29 Ekim 1918 tarihinde, üç günlük ön görüşmenin ardından, bir
Osmanlı heyeti Limni Adası’nın Mondros limanı açıklarındaki İngiliz
Âgamemnon zırhlısına gitti ve sonraki gün ateşkes imzalandı.
I.Dünya Savaşı, ilerleyen Batı karşısında İslam ordularının çekilmeleriyle
sona erdi ve resmen tarafsız olan İran yabancı askerler tarafından işgal edildi.
Osmanlı topraklarında, daha önceki Kirim Savaşı gibi, bu sonuncu savaş da
Avrupa ile yakınlaşmayı yoğunlaştırarak yaşanacak değişimleri hızlandırdı.
Kırım Savaşı’nın tersine, savaştan yenilgiyle çıkılmış, Arap topraklan İngiliz ve
Fransızlar’a bırakılmıştı. Türkler, zafer kazanmış devletlere yalnızca Anadolu’da
meydan okuyarak verdikleri mücadelenin ardından bağımsız Türkiye
Cumhuriyeti’ni kurdular.
Avrupa tarihinde 1918-1939 yılları savaşlar arası dönem olarak
adlandırılmasına karşın, kimilerine göre de bu yıllar, aynı savaşın iki aşaması
arasındaki uzun bir ateşkes yıllandır. Ancak Ortadoğu açısından her iki açıklama
da yeterli değildir. Bölge tarihinde bu yılların bir ara dönem ya da bir cerrahi
müdahale gibi değerlendirilmesi daha anlaşılır olacaktır. Bu dönem, Ortadoğu
açısından hem iki dünya savaşı hem de onların arasındaki huzursuz banş
yıllandır.
Ortadoğu’nun büyük bir kısmında dört yüzyıldan beri süren eski düzenin
çöküşü, daha doğrusu ortadan kaldırılması bu dönemin başlangıcı olmuştur.
Osmanlılar kendilerinden öncekilerin çalışmaları üzerine ayakta kalabilen bir
siyasi yapı ve işleyen bir siyasi düzen kurmuşlardı. Geliştirdikleri oldukça iyi
anlaşılan siyasi kültürde, yer alan her grup ve birey, durumlarını, sınırlarını,
güçlerini, en önemlisi de ne alıp vereceklerini ve kimden alıp kime vereceklerini
çok iyi biliyordu. Osmanlı düzeni zor zamanlarda da’ birçok zorluğa rağmen
işlemeye devam ediyordu. Hıristiyan tebaasının çoğunluğunun onayını ve
bağlılığım kaybetmiş olsa da, Müslüman halkın çoğunluğu meşruluğunu kabul
etmeye devam ediyordu. Osmanlı düzeni son yüz yılı içinde kendine gelmeye v
düzelmeye başlamıştı ama I.Dünya Savaşı’na girilmesi ve imparatorluğun
sonunun gelmesiyle bu gelişme kesilmişti.
XVIII. yy sonunda General Bonapart’ın ordusuyla Mısır’a gitmesi,
Ortadoğu'daki olayların seyrini etkilemiş ve Avrupalı büyük devletlerin çıkarları,
eylemleri ve amaçlarıyla kimi zaman krizler çakmıştı. En sonunda Osmanlılar’ın
çekilmesiyle yerlerine bölgenin hâkimleri olarak Batılı devletler geçince,
imparatorluk rekabetleri de yeni ve daha doğrudan bir duruma geldi.
Söz konusu rekabetlerin üç dönemi vardır. İlk dönemde, bölge büyük oranda
İngilizler ve Fransızlar’ın elindeydi ve ikisi arasındaki mücadele uluslararası
ilişkilerin başlıca konusunu oluşturuyordu. İkinci dönemde,1930’lar ve
1940’lardaki İngiliz-Fransız hakimiyeti önce Faşist İtalya’dan, sonra da Nazi
Almanyası’ndan yeni tehditlerle karşılaştı. Üçüncü dönemde, yani II.Dünya
Savaşı'nda Almanlar ve İtalyanlar bertaraf edildiler. Sonrasında da güçlerini
kaybeden Fransa ve İngiltere hakimiyetlerini de kaybettiler. Bu gelişmelerin
ardından, yeni bir mücadele daha uzaktaki yabana devletler olan Sovyetler
Birliği ile Birleşik Devletler arasında başladı.
Ortadoğu sahnesi I. Dünya Savaşı sona erdikten sonra, savaşın dumanları ve
diplomasinin sisleri yok olunca, meydana gelmiş olan büyük değişiklikler ortaya
çıktı. Bazı değişiklikler, Doğu ve Batı Avrupa imparatorluklarının
hakimiyetindeki insanlara yeni umutlar vermişti. Rusya’daki devrim, sonrasında
da merkezi otoritenin azalması Orta Asya ve Kafkasya ötesi topraklarda liberal
milliyetçi Müslüman rejimlerinin kurulmasına neden oldu. Güneyde ise İngiltere
ve Fransa hakimiyetleri altına giren Arap halklarına önce özerklik, sonra da
bağımsızlık vaat ediyordu. Kuzey Afrika’da milliyetçi liderlerin 1918 yılı Kasım
ayında ilan ettiği Trablus cumhuriyeti, İtalya tarafından da bir süreliğine
tanımıştı.
Ne var ki, kısa bir süre içinde bu umutlar hayal kırıklığıyla sonuçlandı.
Kızılordu’nun Orta Asya ve Kafkaslar’daki girişimleri ve Moskova’nın denetimi
tekrar ele geçirmesiyle bağımsızlık deneyimleri son bulan bu ülkelerin tümü
Rusya'nın yörüngesine yerleştirildiler. Yerel hükümdarlarını deviren -
Trablusgarp ve Bingazi’deki İtalyanlar da kendi otoritelerini hâkim kılarak
İtalyan sömürgeleri oldular ve 1934 yılının Ocak ayında Libya adını aldılar.
Barış anlaşmaları Güneybatı Asya’da Araplar arasında uyandırılan umutları
tatmin etmemiş ama boşa da çıkarmamıştı. Verimli Hilal, İngiltere ve Fransa
tarafından önceki sömürgeler yerine, yeni sınırlan ve adları olan yeni devletlere
bölündü ve bağımsızlık hazırlıktan için Milletler Cemiyetinden yetki
alındı. Sonra da yeni devletler kendilerine uygun modellerde rejimler kurdular.
Önce Mezopotamya, sonra da Irak olarak bilinen doğudaki devlet İngiliz
Mandası altında Şerif Hüseyin’in oğlu Kral Faysal yönetiminde bir monarşi
haline geldi. Suriye ve Levant olarak bilinen batıdaki devletin kuzeyi ile ortası
Fransız Mandası’na, Filistin olarak adlandırılan güneyi de İngiliz
Mandası’na girdi. Manda altındaki bu iki devlet kendi içlerinde topraklarını
böldüler. Fransa birçok kez denemesinin sonucunda Lübnan ve Suriye adını alan
iki cumhuriyet kurdu. Bölgelerini ikiye bölen İngilizler ise, doğuda Şerif
Hüseyin’in diğer oğlu Abdullah’ın başına geçtiği Trans-Ürdün adım alan bir
Arap emirliği kurdu; batıda Filistin adını alan Ürdün’ün yönetimini ellerine
aldılar.
Arabistan’da daha-farklı bir durum vardı. Güneybatıdaki İngiliz kolonisi
Aden ve büyük bölümü İngiliz denetimindeki Basra Körfezi şeyhlikleri hariç
yarımadanın çoğunluğu bağımsızdı. Vahabi öğretisinin ikinci seferinde daha
başarılı olması sayesinde Suud Hanedanı’nın başa gelmesi, bu bölgedeki
en önemli gelişme oldu. 1914’te savaşın başladığı sıralarda hanedanın başında
olan Abdülaziz ibn Suud Doğu Arabistan’a kadar hâkimiyetini genişletti ve
Türkler’e karşı ihtiyaç duyduğu yardım için İngilizlerle ilişki kurdu. Savaş
bitince de fetihlerini sürdürerek Kuzey ve Güney Arabistan’da yeni yerler ele
geçirdi ve bu ülkelerin hükümdarları sürgüne gönderdi.
İngiltere’nin Doğu ve Güneydoğu Arabistan’a ilişkisinden haberdar olan
Abdülaziz ibn Suud, doğuda bululan prensliklere ve şeyhliklere karşı hiçbir şey
yapmayıp yalnızca iki önemli rakibinin kaldığı Batı ve Güneybatı Arabistan’a
konsantre oldu. Bu rakipler, Türkler’e karşı olan Arap isyanının kahramanı Şerif
Hüseyin’in Hicaz Krallığı ile yarımadanın güneybatı köşesindeki Yemen
İmamlığı idi.
1924 yılında ibn Suud, Hicaz’a karşı harekete geçti ve 1925 sonunda
Medine, Mekke ve Cidde’yi aldı. Kral Hüseyin oğlu Ali’nin başa geçmesi için
tahttan çekilmişti. Ali ülkeyi terk etti ve ibn Suud 8 Ocak 1926 tarihinde Hicaz
Kralı ve Necid Sultanı ilan edildi. Krallığın adının Suudi Arabistan olarak
değiştirildiği 1932 yılının Eylül ayına dek ibn Suud unvanını korudu. Bu
gelişmelerin ardından barışçı süreç başladı. İbn Suud, İran,Irak, Türkiye ve uzun
tartışmaların ardından da Ürdün ile dostluk anlaşmaları yaptı.
1934 yılında Yemen ile yeni bir savaş patlak verdi. İbn Suud, askeri zafer
kazanmalarına rağmen, İngilizler’in arabuluculuğuyla barış anlaşması
imzalamak zorunda kaldı. Sınırlarında bir düzenleme elde ederken, Yemen’in
bağımsızlığı da korundu.
Yüzlerce yıldır bölgedeki hakim güç olma mücadelesi veren Osmanlı
İmparatorluğu ve İran, 1918 sonunda kendi bağımsızlıklarını kaybetme riskiyle
karşılaşmışlardı. Yenilgiye uğramış olan Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti
işgal edilmiş, toprakları da zafer kazanmış olan düşmanları ve uyduları arasında
paylaşılmaya başlanmıştı. İran, sözde tarafsız olduğu halde, çarpışan devletlerin
savaş alanı haline gelmişti. Almanlar, Türkler, Ruslar ve İngilizler, bağımsız İran
devletini hiçe sayarak İran-topraklarında faaliyederini sürdürmüşlerdi. Batı’nın
yükselen gücü karşısında, onlar için de öteki Asya ve Afrika ülkelerinin kaderini
paylaşmaktan başka kurtuluş yoktu.
Sonuçta iki ülke de bu kaderlerini farklı şekillerde değiştirebilmişlerdir. Bu
değişim, 1919 yılında, ileride Atatürk adım alacak olan Türk subayı Mustafa
Kemal’in Anadolu’daki düşman işgaline karşı başlattığı ve başında bulunduğu
direniş hareketiyle başladı. Şaşırtıcı zaferlerinin sonucunda işgalcileri kovarak,
zafer sahibi devletler tarafından padişahın hükümetine zorla kabul ettirilmiş ve
ağır şartlar getirmiş olan barış antlaşmasını iptal etti. Padişahın hükümeti yeni
güce katılmayı kabul etmeyince, padişahlığı kaldırarak cumhuriyeti ilan etti.
Atatürk’ün başında bulunduğu cumhuriyet ile geniş ve kapsamlı bir
modernleşme ve Müslüman dünyasında benzeri görülmeyen laikleşme süreci
başladı.
İran’da da 1919 yılında, İran'ın toprak bütünlüğü ve bağımsızlığını tanıyan,
yanı sıra da etkin bir İngiliz üstünlüğü sağlayan İngiliz ve İran anlaşması son
buldu. Anlaşmayı kanunlaştırmak üzere toplanan İran parlamentosundan onay
çıkmadı. Rusya’nın Kuzey İran’da Bolşevik kisvesi altında tekrar
ortaya çıkmasıyla durum daha karmaşık bir hal aldı. İran Kazak Tugayı subayı
Rıza Han, anarşi döneminin ardından 1921 yılının Şubat ayında iktidarı ele
geçirerek bir diktatörlük kurdu. 1925 yılında da şahı tahttan indirdi ve kendini
şah ilan ederek iktidarını güçlendirdi. Sonraları Pehlevi adını alan Rıza Şah’ın,
hanedanı, İran İslam Devrimi ile yıkılana dek 1979 yılına kadar devam etti. Rıza
Şah da Atatürk’ün yaptığı gibi modernleşme ve merkezileşme politikası
uyguladı. Ancak Atatürk’ün yaptığı gibi din ile devlet ilişkisini ayırmayı
denemedi.
Ortadoğu’daki yalnızca üç bölgede ayakta kalan bağımsız Müslüman
devletler olmuştu. Bir süre sağlam görünen İngiliz ve Fransız egemenliğini,
yalnızca iki devlet arasındaki mücadeleler tehdit etti. Ne var ki, bu devletlerin
Ortadoğu’da egemenlik kurma istekleri iki dünya savaşı arasında azalmaya
başlamıştı. Ekonomik olarak güçsüz olmaları ve isteksizlikleri nedeniyle,
kendilerinden önce imparatorluk kuranların sahip oldukları irade gücüne sahip
değillerdi.
Her iki devletin artan kararsızlığı, tebaa halklarında yeni bir isyan ruhunun
ortaya çıkmasına yol açtı. Yüzyılın başlarında Rusya’yı yenerek anayasal
demokrasi ile sınai modernleşmenin canlandırıcı özelliklerine sahip olduğunu
gösteren Japonya’dan sonra, Türkler de galiplerin dayattığı anlaşmalardan
kurtularak milliyetçiliğin faydalarını görmüşlerdi. Asya ve Afrika’da ilk başarılı
milliyetçi devrimi kazanan Mustafa Kemal komutasındaki Türk ordularının
zaferi ve galip müttefiklerin karşısındaki başarıları, Batı karşısında onların
silahlarıyla zafer kazanmanın yolunu ilk kez gören Müslüman ve diğer halklar
için yeni bir umut olmuştu. İslami Osmanlı İmparatorluğu’ndan
sonra, Modernleşen Türkiye Cumhuriyeti de, bir süreliğine İslam dünyasına yol
göstermiş oldu ama böyle bir niyeti olmayan Atatürk’ün devlet ile dini
birbirinden ayırarak hukuk ile devleti laikleştirmesi ve de sıklıkla Türkiye’yi
Avrupa'nın bir parçası haline getirme amacından söz etmesi, başlangıçta onun
zaferlerini alkışlayan Müslümanların düşmanlığını kazandırdı.
Arap ülkelerin neredeyse tümünde, yeni efendilere karşı şiddet hareketleri
baş gösterdi. Doğrudan yönetim gibi basit bir politikanın yürümeyeceği
anlaşılarak, bunun yerine manda kuran devletler amaçlarına Arap hükümetleri
eliyle dolaylı olarak ulaşmak istediler. Böylece de onlara bir ölçüde bağımsızlık
tanıdılar. Bununla birlikte kendilerinin ayrıcalıklı durumlarını ve milli
topraklarda silahlı kuvvet bulundurma haklarını güvenceye alacak antlaşmalar
yaptılar.
Ancak bu politika başarılı olmadı. Mandater devletlerce milliyetçi isteklere
verilen ödünler çok küçük ve geç ordu. Antlaşmalar aktif siyasi desteği olmayan
hükümetler tarafından ya da ortak bir dış tehdide karşı yapıldı. Habeşistan’ın
İtalya tarafından istila edilmesi, İngiltere ve Mısır’ı tehdit etmeye başladığında
1936 yılında yapılan İngiliz ve Mısır Antlaşması da böyle bir antlaşmaydı.
Bir takım milliyetçi hareketlerle Araplar’ın' hayal kırıklıkları kendini
gösterdi. Mücadeleleri uzun, zorlu ve en azından siyasi amaçlarına
ulaşmalarında başarılı olmuştu. Kısa bir süre sonra Mısır ile Irak resmen
bağımsız oldular, birindeki himaye, diğerindeki manda rejimi son buldu. Öte
yandan, Irak’ta Kraliyet Hava Kuvvetleri üsleri ve Mısır’da kanal bölgesinde ile
diğer yerlerde askeri üslerle İngiliz varlığı sürdü. Yabancı güçlerin çekilmesi ve
eşit olmayan antlaşmaların iptal edilmesi konusunda resmi bağımsızlığı gerçek
bağımsızlığa dönüştürecek milliyetçi çabalar devam etti.
Manda sistemi, Levant devletlerinde daha uzun süre devam etti. Fransızlar,
Suriye ve Lübnan’da kalırken, İngilizler de, Ürdün emirine biraz daha fazla
özerklik vererek Filistin'de doğrudan yönetimi sürdürdüler.İki bölgede de
durumu karmaşık hale getiren şeyler vardı. . Lübnan, Osmanlı
İmparatorluğu’nun Asya’daki kalıntıları üzerinde kurulan yeni Ortadoğu
devletleri arasında özel bir konuma sahipti. Lübnan ötekilerin tersine, yeni
kurulmuş bir devlet değildi ve Osmanlı hakimiyetindeki yüzlerce yıl,
genellikle büyük zorluklarla yerleşen ayn bir özerklik geleneğine
sahipti. Fransızlar, dağ ve çevresindeki özgün Lübnan topraklarına ekledikleri
bölgelerle “Büyük Lübnan’ı kurmuşlardı. Bu ana bölgede genellikle Sünni
olmayan Müslümanlar ve Hıristiyanlar” yaşardı ve bu bölge uzun zamandır
Osmanlı dünyasında sosyal, entelektüel ve bir ölçüde siyasi bağımsızlığın
sığınağı durumundaydı. Hıristiyan çiftçiler, Beyrut’un kuzeyindeki bölgelerde o
zaman tüm Ortadoğu’da tek bağımsız toprak sahipleri toplumunu
oluşturmuşlardı. XIX.yy’da da gelişen Hıristiyan burjuvazisi Beyrut şehri ve
limanı etrafında yerleşmişti. Yetenek ve enerjileriyle Arap canlanmasına çok
önemli entelektüel, siyasi ve ekonomik katkılan olmuştu. Tekrar canlanan
Müslüman milliyetçiliği, Hıristiyanlar’ın etkisini önemli derecede azaltmasına
rağmen, Lübnan bir süre daha Arap dünyasındaki kültürel ve dini çoğulculukla
siyasi ve ekonomik özgürlüğün tek merkezi olarak benzeri olmayan görevini
sürdürmüştür.
Arap-İslam dünyasının tek istisnası olan Lübnan’daki Hıristiyan kalesinden
başka, güneyde daha önemli bir istisna ortaya çıkmaya başlıyordu. Antik
çağlardan itibaren Filistin’de bulunan Museviler, Roma döneminin sonu
geldiğinde artık nüfusun çoğunluğu durumunda değillerdi. Musevi nüfus, göçler
ve dini esinlenmelerle desteklenmeye çalışılıyordu. XIX.yy’ın son çeyreğinde
Doğu Avrupa’dan gelen genç Museviler durumu değiştirdiler. Bu Museviler,
önce Avrupa, sonra da Ortadoğu’da reddedilişlerine ve gördükleri zulme karşı
gelişen ve bir ölçüde Musevi dini geleneğinden, bir ölçüde de yeni
milliyetçi akımlarının Musevi biçiminden doğan Siyonist akımın öncüleriydi.
Gelecekte bu akımı devam ettirenlerin kurdukları yerleşim birimleri İsrail devleti
olacaktı.
Gençlerin ve yaşlıların oluşturduğu Musevi toplumu Birinci Dünya Savaşı
sonunda epeyce büyümüştü. Siyonist girişimi, 1917 yılının Kasım ayında
Balfour Deklarasyonuyla İngiliz hükümeti tarafından resmen tanındı.
“Museviler’in milli vatanının kurulması” projesine devlet desteği vaat edildi ve
bu konudaki hükümler İngiltere’nin Filistin’i yönettiği Milletler Cemiyeti
mandasına geçirildi. Araplar’ın İngiliz mandasına ve Musevi varlığına-karşı
mücadeleleri bu vaadin verilmesi ve gerçekleştirilmesiyle özel konuma geldi.
1930’lardan sonra Ortadoğu’daki Batı’nın hâkimiyetinde yeni bir tehdit
ortaya çıktı. Bu tehdidin kaynağı isyan eden halk değil, imparatorluk gücünün
iki yeni rakibi Faşist İtalya ile Nazi Almanya idi.
1930’larda bölgede liberal ve anayasal kurumların bir dönem sahip oldukları
çekicilik etkisini yitirmeye başladı. Aslında bunların iyi işlememesi şaşırtıcı
değildi. Çünkü bu kurumlar, küçük bir Batılılaşmış seçkinler grubu olarak
kalmışlar ve toplumda bir bütün olarak gerçek bir destek bulamamışlardı. Ayrıca
gerek kavram olarak gerekse de görünüşte hiçbir etkileri yoktu. Geçmişi
canlandıramadıkları gibi, günün gereklerine de yanıt olamıyorlar ve geleceğe
dair bir umut veremiyorlardı. Daha kötüsü de, artık çok sayıda Arap tarafından
Batı Avrupa’daki nefret edilen imparatorluk güçleri gibi görülüyorlardı.
Farklı bir alternatif sunan İtalya ile Almanya, yakın bir geçmişte birçok
küçük devleti zorla özgürleştirip birleştirerek birlik sağlamışlardı. Onlar,
durumlarının ve çözümlerinin benzer koşullarda olduğunu düşünenlerin liderleri
için fesin kaynağı ve örnek olmuşlardı. En önemlisi de, siyasi, stratejik ve
ideolojik olarak İngiltere, Fransa ve Filistin’de artmaya devam eden Musevi
varlığının hasımları olmalarıydı.
Hitler başa geçtikten sonra, 1933 yılında İngilizlerin Kudüs Müftüsü olarak
atadıkları Hacı Emin el-Hüseyni, Alman konsolosuna desteğini bildirmiş ve
yardım teklifinde bulunmuştu. Hacı Emin el-Hüseyni, İngilizler ve Musevilerle
yıllarca süren mücadeleden sonra Filistin’den ayrılarak Beyrut, Bağdat
ve Tahran’a gittikten sonra 1941 yılında Berlin’e ulaştı. 1941 yılının Nişan
ayında Raşid Ali el-Geylani adlı Iraklı bir siyasetçinin askerin de desteğini
alarak iktidarı ele geçirerek Mihver ülkeler yanlısı bir rejim kurduğu Bağdat,
müftünün en önemli durağı olmuştu. Vichy hükümetihin denetiminde bulunan
Suriye’den az da olsa yardım almıştı ama Mihver güçlerinin kurtaramayacağı
uzaklıkta olduğu için rejimi Ingilizler ve İngiliz yönetimindeki birliklerce
devrilmişti. Raşid Ali rejimine destek amacıyla Suriye’de, gelecekte Baas partisi
olacak ve rakip kollan Suriye’yi de Irak’ı da yönetecek olan bir komite kuruldu.
Raşid Ali kaçarak Berlin’de Kudüs Müftüsü ile buluştu. Savaş yıllarında
Mihver devletlerine destekleri ya da onlara sempatileri olan bazı kişiler ileride
ünlü kişiler olmuşlardır. Nasır, Almanya’ya sempatisini ve Alman yenilgisiyle
yaşadığı hayal kırıklığını ifade etmiştir. Enver Sedat, Almanya için gönüllü
casusluk yaptığım belirtmiştir. Raşid Ali bile Saddam Hüseyin’in Irağı’nda
kahraman olarak görülmüştür.
Nazi davasına göre aşağı ırktan bir halka Nazi ırkçılığı çekici gelemezdi.
Nazi propagandası Sami ırkı aleyhtarlığı yerine, Musevi aleyhtarı olduğu için
destek görebilirdi. Öte yandan Museviler, Almanya’da Naziler ve başka yerlerde
onların taklitçilerinin zulümleri yüzünden Filistin’e göçmek zorunda kalıyor ve
orada Musevi toplumu güçleniyordu. Naziler yalnızca bu göçe neden olmakla
kalmadılar, îngilizler Araplar’ın iyi-niyetini kazanabilmek için Filistin’e girişte
sınırlamalar getirirken, Naziler savaş başlayana dek bunu teşvik edip
kolaylaştırmışlardı. Yine de çok sayıda Arap, Museviler’i Filistin’den
uzak tutmaya çalışan îngilizler yerine, onları oraya gönderen Almanlar’ ı
tutmuşlardır.
Mihver devletleri olanlardan farklı şekillerde fayda sağlamaya uğraştılar. İlk
önce Faşist İtalya, sonra da Nazi Almanya Arap dünyasındaki geniş çaplı
propagandalarıyla siyasi düşünür ve eylemci yeni nesili etkilediler. Özellikle de
Naziler, Museviler’e karşı nefreti körükleyerek kendilerinin yarattıkları sorunu
sömürmeyi- başardılar.
Mihverlere dönüş aslında bir tür önlemdi. Savaşın&quot; başlangıcında, özellikle
de 1940-194l’de, Fransa’nın düşmesiyle Rusya’nın işgali arasında İngiltere tek
başınayken Mihver zaferi-kaçınılmaz görünüyordu. Artık Ortadoğu’da
başlarındaki imparatorluk devletlerine bağlılık ve sadakat duyan kişi sayısı çok
azalmıştı. Irak’ın Nuri Said’i, Mısır’ın Nahas Paşası ve Arabistan’ın ibn Suud’u
gibi Batı dostları oldukları için övgü (ya da yergi) alan kişiler bile Berlin’le ilişki
kurmaya uğraşmışlardır. Aldıklan çok sayıdaki yardım teklifini kabul etmeyen
Naziler bu konuda başarılı olamadılar. Mihverler açısından destek kısmen
ideolojik olmasına karşın, “düşmanımın düşmanı benim dostumdur” ilkesi
geçerliliğini koruyordu. Batı’nın amansız düşmanları olmaları Mihverlerin en
çekici yanlarıydı. İleride çok daha farklı bir güç olan Sovyetler Birliği de aynı
nedenle, hatta aynı kişilerden destek alacaktı.
II. Dünya Savaşı’nda iki taraf Ortadoğu’daki destekçilerine hayal kırıklığı
yaşatırken, onlar da kendilerini hayal kırıklığına uğrattılar. İki tarafa da az da
olsa askeri yardım oldu. Raşid Ali’nin devrilmesinde ve Ortadoğu’da Müttefik
düzenin devam etmesinde Ürdün’ün Arap Lejyonu’nun önemli bir rolü olmuştur.
Almanlar’ın “Doğu Lejyonları” adıyla topladıkları Fransız Kuzey Afrikalıları,
İngiliz Hintlileri, Orta Asya ve Kafkasya cumhuriyetlerinden Kızılordu askerleri
gibi Müttefik savaş tutsaklarından oluşan gönüllü güçler olmuştu. Bu güçlere bu
halkların Almanya’nın işgalindeki Avrupa’da yaşayanlarından gönüllüler de
katılmışlardır ama bu katılım ciddi bir boyutta ve sayıda olmamıştır. Londra’nın
pişmanlığına karşın Filistin’de oluşturulan bir Musevi Tugayı, Kuzey Afrika ve
İtalya seferlerinde rol almakla birlikte askeri açıdan önemli olmamıştır.
Ortadoğu ülkelerinin Müttefik davasına en önemli katkılan toprak, kaynak ve
tesislerinin kullanılması olmuştur. Bu da ülkelerin çoğunluğunda,inanda ve
himaye şartlarında oluşturulan askeri garnizonlar ile olanaklı olmuştur. Tarafsız
İran’da da 1941 yılında aynı anda İngiliz ve Rus birliklerinin İran topraklarına
girmeleriyle sağlanmıştır. Savaşın sonuna dek tarafsızlığını koruyan yalnızca
Türkiye olmuştur. Türk hükümeti, galip devletlerin yanında yer alabilmek için
ancak son haftalarda savaş ilan etmiştir. Bu durum, bir Türk devlet adamı
tarafından şu şekilde ifade edilmiştir: “Biz, yemek listesinde değil,
konuk listesinde bulunmak istedik.”
Durum Ortadoğu halkları ve hükümetleri açısından hüsranla son buldu.
Almanlar Arap yandaşlarını hayal kırıklığına uğrattılar. Aslında Naziler
Avrupa’yı hedef almış olduklarından Ortadoğu ile gerçekten ilgilenmiyorlardı.
Avrupalı dostları olan Faşist İtalya’yı, Vichy Fransası’nı ve 1939 yılının
Ağustosundan 1941 yılının Haziran’ına dek Sovyetler Birliği’ni tatmin etmek
için Ortadoğu’da korudukları devletleri gözden çıkarabilirlerdi.
Müttefik kuvvetleri bağımsızlık ve çekilme sözlerine rağmen savaş bittiği
zaman halen Arap ülkelerinde bulunuyorlardı. Kuzey Afrika gibi bu ülkelerden
bazıları halen sömürge yönetimindeydiler. Filistin’deki Museviler bile, İngiliz
makamlarının, savaşın öncesinde ve sonrasında Avrupa’da kalan
Museviler’in Filistin’e gitmelerini engellemeye çalıştıkları için
yöneticilerine yabancılaşmışlardı.
Musevi Örgütleri’nin, Londra ve Washington’dan Auschwitz’teki Ölüm
kamplarını bombalamalarını istemeleri ve Berlin’deki Müftülük’ün de Alman
hükümetinin Tel Aviv'i bombalamasını istemesi olmak üzere savaş sırasında
savaşan taraflara sürekli olarak istekte bulunulmuştu. Bu istekler kabul
edilmemişti ama bu ne bir tarafın kötü ne de diğer tarafın iyi niyetiyle olmamıştı.
Her ikisinin kabul edilmeme nedeni de aynıydı: Bunların askeri bir amacı
olamayacağı ve savaşın kazanılmasına katkı sağlamayacağı için getireceği riske
ve masrafa değmeyecekti.
Sonuç olarak, 1939-1945 arasındaki savaş yıllan Ortadoğu’daki her iki taraf
açısından da tatmin edici olmadı. Mihver devletlerin büyük çabalarına ve
davalarına duyulan büyük sempatiye karşın tepki çok yetersizdi. Vichy
hükümetinin işgali altodaki Suriye’de birkaç tesis ile 1941 yılında Irak’taki
Mihver yanlısı darbe, Almanlar’ın tek kazanından oldu ama her ikisi de uzun
sürmedi. İngilizler’in Arap milliyetçiliğinin dostluğunu kazanma girişiminin
sonucu daha da kötü oldu. Muazzam askeri varlıklarına rağmen Müttefikler
ancak hoşgörüsüz bir tarafsızlık elde ettiler. Mısır’ın önce İtalyanlar’a, sonra da
Almanlar’a karşı savunulması İngiltere’ye ve imparatorluk güçlerine, Kuzey
Afrika’nın kurtarılışı da Amerikalılar’a bırakılmıştı.
Bu büyük savaş, ilkindeki gibi, yine hızlı ve uzun vadeli değişikliklere yol
açtı. Müttefik ve Mihver propagandacılar milliyetçi hareketlerin teşvik edilmesi
konusunda yarışıyorlardı. Arap topraklarında kamp kurup savaşan Müttefik ve
Mihver orduları, yanlarında modem savaşın ayrılmaz parçaları olan kaygıyı ve
alışılmamış bir yaşamı da getirmişlerdi. Artık çok sayıda Arap devleti az ya da
çok oranda bağımsızlık elde etmiş ve dış siyasetlerini uygulamaya başlamıştı.
1945 yılında kurulan Arap Birliği, Ortadoğu’nun egemen Arap devletlerinin
tümünü ortak siyasi amaçlar için bir araya getirmişti. Başlangıçta İngilizler
tarafından desteklenen bu proje, çok geçmeden onlardan kurtularak üyelerinin
zaman zaman çatışan amaçlarına uygun şekilde gelişmişti.
Petrolün bulunması, çıkarılması ve kullanılması, bu yüzyılda bölgedeki en
önemli değişikliklerinden biri olmuştur ve Ortadoğu’nun Rusya yönetimindeki
yerlerinde başlamıştır. 1842 yılında Apsheron yarımadasında ilk petrol sondajı
yapılmıştır. Rus Azerbaycanı’nda petrol sanayiinin gelişmesi ile
Pennsylvania’daki Amerikan petrolünün gelişmesi yaklaşık olarak aym zamanda
olmuştur. 1863 yılında Bakü’de ilk rafineri inşa edilmiştir. 1877-1878 yıllarında
Apsheron petrol bölgesinden Bakü'ye ilk petrol hattı döşenmiştir. Rus Devrimi
yaklaşırken Rusya’nın petrolünün yüzde doksan beşi Bakü petrol yataklarından
sağlanıyordu. Avrupalı ve Amerikalı iş adamları, henüz bağımsız olan İran ve
Osmanlı topraklarında ayrıcalık kazanmak üzere ilk girişimlere başlamışlardı.
XX. yy’ın başlarında İran şahı, aslında Yeni Zelandalı olan bir İngiliz işadamı
William Knox D’Arcy’ye ilk önemli ayrıcalığı tanıdı. Sonra da D’Arcy’nin
ayrıcalığı Anglo-Iranian Oil Company tarafından alındı. Bu, çoğu İngiliz,
Fransız,Hollandalı ve Amerikan olan imtiyaz şirketlerinin imtiyaz hakkını
ödeyerek Ortadoğu petrolünü çıkartmalarının ilk örneği olmuştur. Sonraları da
sırasıyla İran, Irak, Arabistan ve başka yerlerde yeni büyük petrol yatakları
bulundu. Böylece Ortadoğu petrol üreten başlıca bölgelerden biri oldu.
Ortadoğu ülkeleri bu yeni gelişmeyle çeşitli şekillerde etkilendi. Kara
ulaşımı, içten yanmalı motorun kullanılmaya başlamasıyla kolaylaştı. Önceki
yüzyıllarda hayal bile edilemeyecek hızda, büyük merkezleri birbirine bağlamak,
insanları, ürünleri, basılı malzemeyi ve düşünceleri taşımak artık
olanaklıydı. Araba, kamyon ve otobüsün, at, eşek ve devenin yerini alması;
matbaa, gazete, sinema, radyo ve televizyon gibi Batılı iletişim araçlarının
yaygınlaşması ve hızlı ekonomik gelişme ile çok uzun menzilli toplumsal bir
değişim başladı.
Fransızların ve İngilizler’in Ortadoğu’dan ne umup ne buldukları merak
edilebilir. Artık kabul edilen gerçek şudur ki iki devletin de bölgeye gidip orada
yirmi beş yıl kalmasının en önemli medeni stratejik, bölgenin askeri tehlikesi ile
potansiyeli olmuştur. Bu stratejik amacın kapsamı, bir tampon,, bir kavşak,
iletişimde bir merkez noktası, bir üs olarak Ortadoğu şeklinde sunulmuştur.
Bölgeye başkalarının girmesini engellemek stratejik amaçlardan biriydi ve eğer
Batılı güçler onları kovmak için orada olmasalardı başkalarının oraya
gireceklerinden emindiler. Fransızlar ve İngilizler için çok önemli diğer bir konu
da daha zengin imparatorluk topraklarını güvence altında tutmaktı. Hindistan
konusunda İngilizler, Kuzey Afrika konusunda da Fransızlar endişeleniyorlardı.
İki devlet de bu topraklarını Müslüman Ortadoğu’dan çıkabilecek istikrar
bozucu güçlere karşı korumaya gerek duyuyorlar, buna engel olmak için de,
Ortadoğu halklarının ve ülkelerinin imparatorluk kontrolünde ya da hiç olmazsa
denetiminde olması gerektiğini düşünüyorlardı.
Şüphesiz daha başka unsurlar da söz konusuydu. O dönemde Fransız
varlığından yana olanlar, Fransa'nın kültürel ve dini misyonuna, Hıristiyan,
özellikle de Katolik azınlıkların korunmasına ve Fransız kültürünün
yaygınlaştırılmasını desteklemişlerdir. Benzer düşünceler İngilizler tarafından da
destek bulmuştur.
Zamanında geçerli olan emperyalizm yorumunun tersine ekonomik
nedenlerin çok önemi olmadığı gibi fazla bir ekonomik beklenti de yoktu. Tam
tersine, İngilizler de, Fransızlar da stratejik ve siyasi amaçlarına ulaşabilmenin
yüksek maliyetleriyle çok uğraşmışlardır. İki devlet de maliyeti
olabildiğince düşük tutmaya gayret etmişlerdir. Önemli bir unsur olarak oldukça
geç ortaya çıkan petrolün ileride kazanacağı önem bilinmiyordu. Savaşlar arası
dönemde petrole karşı ilgi ekonomik olduğu kadar stratejikti.
Fransızların ve İngilizler’in Ortadoğu’daki durumlarında birtakım hataları
olmuştu. Güçlerini devam ettirmek için yapmaları gereken masraftan
kaçmıyorlar, muhalefete karşı koymak için de güç kullanmak istemiyorlardı.
Hem Fransa’da, hem de İngiltere’de bir kararsızlık, duraklama ve güçsüzlük söz
konusuydu. Girişimin masrafa ve çabaya değip değmeyeceği en başında tartışma
konusu olmuştu. Rivayete göre, Churchill Ortadoğu’yu olduğu gibi Türkler’e
geri vermenin daha iyi olacağını söylemiştir; herhalde bu hediye Türkiye
Cumhuriyeti tarafından asla kabul edilmezdi.
Fransızlar’ın ve İngilizler’in Ortadoğu’daki konumu önemini kaybederken,
diğer taraftan bölge, halen imparatorluk havasının açgözlülük, acımasızlık ve
kendini beğenme ruh halini taşıyan milletler ve rejimlerden oluşan diğer düşman
güçlerin tehdidindeydi. Bu unsurlar iki devlet arasında yorgunluk, doygunluk ve
kendinden şüphelenme durumunu ortaya çıkarmıştı. Bir süreliğine her ikisi de
birbirleri için oluşturdukları tehdidin farkına varmışlardı. Her ikisi de hem
bölgedeki hâkimiyetlerine son vermek isteyen güçlerden ya da dışardan onların
yerini almak isteyenlerden gelen çok daha büyük tehditlere, hem de birbirlerine
karşı kararsız ve güçsüz davrandılar.
Kavga ve didişmelerin sürekliliği de Fransızlar'ın ve İngilizler’in
konumunun zayıflamasına neden olmuştu. Bu durum, Fransız'lar ve İngilizler ve
diğerlerine karşı; Fransızlar ve İngilizler birbirlerine karşı; Fransızlar ve
İngilizler kendi kendilerine olmak üzere pek çok düzeyde ve pek çok şekilde
yaşanıyordu. Bugün karar verme süreci olarak adlandırılan durum, yerel
makamlarla merkezi hükümetler arasında, toplumsal kökenler, çatışan çıkarlar ve
amaçlarla bölünmüş bürokratik fraksiyonlar arasında, çeşitli servisler ve daireler
arasında ısrarlı ve sayısız çatışmalarla saptırılıyor ve gecikiyordu.
Ortadoğu’ya bir yapı ve koruyucu bir perde sağlayan OsmanlI
İmparatorluğu, bölgeyi dışarıdan gelecek tehlikelere karşı korumuştu. Artık bu
koşullar ortadan kalkmıştı. Osmanlı sisteminin ve yapısının yerini sonuç olarak
tümü yıkılıp yok olan yenileri almıştı. Koruyucu perde yine var olsa da, Avrupalı
devletlerin sağladığı koruma ancak birbirleri için olduğundan, Ortadoğu
ülkelerinin halklarının çoğuna pek de fayda sağlamıyordu.
Bu dönemin bilançosu, bir taraftaki Fransızlar ve İngilizler için ve diğer
taraftaki Ortadoğu halkları için ne olmuştu? Ortadoğu’daki Fransız ve İngiliz
güçlerinin hakim olduğu dönem, modem tarihin en büyük zaferlerinden birinden
hemen sonra sona erene dek ne başarmıştı? Batılı devletler ya da Ortadoğu
ve halkları açısından sonuçlar bir değer taşıyor muydu?
En olumlu sonuçlar, büyük olasılıkla o dönemde en az önem taşıyan hedefler
olan ekonomik ve pratik hedeflerle ilgili olmuştu. Şüphesiz Ortadoğu halkının
çoğunluğu açısından 1939 yılındaki yaşam, 1918 yılından ve hatta 1914 yılından
çok daha iyi olmuştur. Nüfusun tamamının olmasa da çoğunluğun yaşam
standardı yükselmişti. Konfor artmış ve yaygınlaşmış, yaşam süresi eskisine
göre uzamış, yeni bir altyapı kurulmuş ve her çeşit genel hizmet sağlanmıştı.
İngiliz Hindistanı veya Fransız Kuzey Afrikası gibi imparatorluk
yönetiminin doğrudan bulunduğu yerlere oranla bu yararlar Ortadoğu’da daha az
olmuştu. Ortadoğulular emperyalizmin kötü yanlan altında yaşadıkları ve önemli
avantajlarının çok azından faydalanabildikleri için şanssızdılar. Çok az da olsa
faydalandıkları bu avantajlar önemli olmuştu. Birçok açıdan bölge halklarının
durumu 1939 yılında açıkça görünür şekilde iyileşmişti.
Ortadoğuluların kazandığı çok önemli bir fayda da Lübnan ve Mısır dışında
pek bilinmeyen İngilizce ve Fransızca dilleri olmuştu. Modem dünyaya, onun
kültürüne ve bilimine bu diller sayesinde erişebilmişlerdi. Bölge halkları
açısından Batı bilimi, başka bir deyişle modem bilim önemli bir kazanç olmuştu.
Batı kültürü ve toplumsal sonuçlarının etkileri çok daha farklı olmuş, kimileri
tarafından hevesle karşılanırken, kimileri tarafından da şüpheyle karşılanmış,
kimilerince de lanet olarak görülmüştür.
Ortadoğu, Fransız ve İngiliz hâkimiyeti ile liberal ekonomi ve siyasi
özgürlük dönemi yaşamıştır. Ancak özgürlük sınırlıydı ve zaman zaman
kaldırılırdı. Yine de tüm sınırlamalara ve iptallere rağmen, öncesinde hiç
rastlanmamış, sonrasmda da rastlanmayacak denli geniş kapsamlıydı. Artık Batı
tarzı kurumların çoğunluğu yok olmuş, terk edilmiş, hatta suçlanmışlardır.
Ortadoğu’da liberal düşüncelere ve uygulamalara karşı tekrar bir ilgi doğmaya
başlamıştır ve bu değişim bölgenin bazı ülkelerinde daha uygun bir zemin
bulabilir.
Fransız ve İngiliz hâkimiyetinin, öncelikle Batılı devletler, sonuç olarak da
Ortadoğulular açısından en olumlu sonucu, Ortadoğu’nun II. Dünya
Savaşı’ndaki rolünden de anlaşılacağı üzere, istenen stratejik hedefe
ulaşılmasıdır. Ortadoğu’nun Mihver devletlere karşı savaşta üs ve destek
kurumlan sağlaması, Batı için en önemli hizmeti olmuştur. Buna karşılık
olarak onu Mihver devletlerin doğrudan hâkimiyetinden kurtarmaları da Batı’nın
Ortadoğu’ya en önemli hizmeti olmuştur.
19.BÖLÜM
ÖZGÜRLÜKLER
1945'te Müttefikler’in kazandıkları zafer ve Mihver devletlerin aldıkları
yenilgi dünyaya hemen barış getirmemiştir. Doğu ve Orta Avrupa’da Sovyet
İmparatorluğu’nun ilerlemesi, Asya ve Afrika'da Batılı sömürge
imparatorluklarının gerilemesi bu bölgelerde önemli sorunlara yol açmıştır.
Kaybedilen ve kazanılan bağımsızlık, eski nefretlerin canlanmasına ve yenilerin
ortaya çıkmasına neden olmuş ve milyonlarca kişiyi mülteci durumuna
getirmiştir. Ortadoğu da savaş sonrası ve imparatorluk sonrası karışıklıklardan'
nasibini almıştır. Bölge barışı, sıklıkla içeriden ve zaman zaman da dışarıdan
düşmanlarla mücadelelerle huzursuz olmuş ve kesintiye uğramıştır.
Ortadoğu’daki sıkıntılar, Sovyetlerin Orta ve Doğu Avrupa’daki
hâkimiyetinden ya da İngiliz yönetiminin Güney ve Güneydoğu Asya’yı
terk ederken yaşananlar kadar zarar verici ve yoğun olmamıştır. Ortadoğu
sorunları, büyük boyutta olmasa da siyasi ve diplomatik çözümleri bakımından
yoğun ve zor olmuştur.
Ortadoğu’da da eski sömürgeler dünyasındaki başka yerlerde olduğu gibi,
halkın bir süreliğine ilgilendiği tek konu bağımsızlık olmuştu.I. Dünya
Savaşı’nın ardından, Türkiye, İran ve Afganistan olmak üzere bölgenin üç ülkesi
tam bağımsızlıklarını kazanmış ve bu konuda da uzun süreli deneyimleri
olmuştu. Bunlara iki savaş arası dönemde dört Arap devleti, Suudi
Arabistan, Yemen, Irak ve Mısır katılmıştır. Suudi Arabistan ve
Yemen’in bağımsızlığı kuramsal olduğu kadar uygulamada da söz konusuydu,
ancak- Irak ve Mısır, eşit olmayan antlaşmalarla' diplomatik olarak ve Ingiliz
güçlerinin ve üslerinin varlığıyla askeri olarak eski hükümdarlarına bağlı
durumdaydılar. Suriye ve Lübnan da Fransa zorunlu olarak Levant’ı terk ettikten
sonra bağımsız Arap devletlerine katılmıştır. 1945 yılının Mart ayında, Suudi
Arabistan, Mısır, Irak, Suriye, Lübnan, Yemen ve prensipte halen İngiliz
mandasında olan Filistin bölgesinin bir parçası durumundaki Trans-Ürdün
tarafından Arap Devletleri Birliği kuruldu. Trans-Ürdün, 1946 yılının'Mart
ayında bağımsızlığını kazanarak Ürdün adını aldı.
Antlaşmaları iptal ederek ve yabana varlığına son vererek sözde
bağımsızlıklarını gerçek bağımsızlık yapmak bu devletlerin ilk hedefiydi. Batılı
imparatorlukların topraklarından çekilmesinden sonra, 1950’li yılların başında
tam bağımsızlık süreci tamamlandı.
Yine bu dönemde Arap dünyasının geri kalanında da bu süreç yayılmıştı.
1951 yılında Libya, 1956 yılında Sudan, Tunus ve Fas, 1960 yılında Moritanya
1960, 1961 yılında Kuveyt 1961, 1962 yılında Cezayir, 1967 yılında Güney
Yemen (Eski Aden kolonisi), 1971 yılında Körfez Emirlikleri bağımsızlıklarını
kazandılar. Güney Yemen ve Cezayir başta olmak üzere, bağımsızlıklarına zorlu
ve uzun bir mücadeleyle kavuşanlar da oldu. Diğerleri de bağımsızlıklarını
çoğunlukla barışçı yollarla, zaman zaman da anlaşmalarla yapılan sıkı
pazarlıklarla kazandılar.Filistin mandası son bulduktan sonra 1948 yılında
kumlan İsrail dışında, savaştan sonraki dönemde bağımsızlığını elde eden yeni
devletlerin tümü Arap devletleriydi. 1990’lı yılların başlarında durumda
dramatik bir değişiklik oldu. XIX.yy’da çarların ele geçirdikleri ve XX.yy’da
Sovyetlerin elindeki Kafkas ve Orta Asya ülkeleri, Sovyetler Birliğinin 1991
yılında dağılmasıyla, hiç beklemedikleri bir bağımsızlığa kavuştular. Tüm bu
ülkeler, tarihsel süreçte Ortadoğu’nun parçası ya da Ortadoğu’ya bağımlı
olmuşlardı. Bu ülkelerden Gürcistan ve Ermenistan Hıristiyan’dı ama
yüzyıllarca Türk ya da İran Müslüman imparatorluklarına tabi olmuşlardı.
Azerbaycan ve beş Orta Asya cumhuriyeti olan diğerlerindeki hâkim din
İslamiyet’ti; Farsça ve Türkçe’ye yakın diller konuşuyorlardı. Bunlar,
Ortadoğu’daki güney komşularına tarihi, dini ve kültürel sayısız bağ ile
bağlıydılar, içlerinden Tacikistan hem dili hem de kültürüyle bir Pers ülkesiydi.
Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan olmak üzere diğer dördü
Türkçe ile akraba dilleri konuşuyorlardı. Kazakça’nın hariç, bu diller arasında,
Irak’tan Fas’a kadar konuşulan Arap lehçelerinden daha fazla bir
fark bulunmuyordu ama Araplar’ın tersine, Türkler’in ortak bir yazılı dilleri
yoktu. Çok uzun zamandır Ortadoğu’ya hâkim olan ve politikasını belirleyen
Arap dünyasına paralel bir Türk devletleri dünyası pek çok şey vaat eden yeni
bir gelişmeydi. Ancak yeni devletlerin eski deneyimleri onları milli ve kişisel
özgürlüğe pek hazırlamamıştı. Sovyetler Birliği’nin dağılmasına rağmen, yeni
Rus devleti bu cumhuriyetlerle ilgilenmiş ve oralarda Rus varlığım devam
ettirmek istemişti. Türk dünyasının, bir süre önce Arap dünyasının yaşadığı eski
imparatorluk efendilerinden kurtulma deneyimlerini yeniden yaşamak üzere
olduğu görülmüştür.
Ne var ki egemen bağımsızlığın elde edilmesi bölgedeki siyasi sıkıntılara son
verememişti. Eski çatışmalar sürerken, iç, bölgesel ve uluslararası düzeylerde
yeni çatışmalar çıkmıştır. Arap dünyasındaki yeni bağımsız milletlerden Fas ve
Mısır gibi ayn bir kimliğe sahip eski ve sürekli bir tarihsel varlıkları olanların
sayısı çok azdı; çoğunluğu gerek ülke gerek de rejim olarak yeni yaratılmışlardı.
Suudi Arabistan, farklı aşiret ve bölge gruplarının fetihleriyle bir araya geldiği
halde, homojenlik gibi bir üstünlüğe sahipti. Tamamı Arap, tamamı Müslüman
ve doğu bölgesi hariç tamamı Sünni idi. Yeni devletlerden pek çoğu böyle bir
avantaja sahip değillerdi. İç rekabetler ve nefretlerle parçalanmışlardı ve bu
rekabetlerin isyan, devrim ya da iç savaş adını alan silahlı çatışmalara dönüştüğü
de oluyordu.
Yerel ve bölgesel, mezhepçi ve dinci, aşiretçi ve etnik bu rakip gruplar ile
bazen de aynı grubun içindeki rakip fraksiyonlar arasında gerçekleşen en yıkıcı
ve uzun olan mücadele Lübnan’da olmuştur. Yabancı devletlerin katkılarıyla bu
mücadeleler çok daha karmaşık duruma gelmiş ve uzamıştır. 1958, 1975-1976 ve
1983-1991 yıllarındaki Lübnan iç savaşları da bu şekilde gerçekleşmiştir.
Güney Arabistan da sürekli çatışmanın olduğu bir bölgedir. 1962 yılında
Mısır’ın desteklediği devrimci bir hareketle İmam’ın geleneksel yönetimi
devrilmiş ve yerine bir cumhuriyet kurulmuştur. Suudi Arabistan ve Mısır gibi
dış devletlerin ve ülkedeki kralcı ve cumhuriyetçi grupların mücadeleleri
daha uzun süre devam etmiştir. Eski imamlık ile merkezinde Aden olan eski
İngiliz topraklarının birleşmesiyle 1990 yılında kurulan Birleşik Yemen, 1994
yılında güneyi ile kuzeyi arasındaki iç savaşla tekrar sarsılmıştır. 1965-1975
yıllan arasında parçası olduğu Umman Sultanlığı’ndan ayrılmak isteyen
Dofar’daki uzun süreli çatışmaya Yemenliler de katılmışlardır, şahın gönderdiği
bir İran birliğinin yardımıyla bastınlan bu ayrılıkçı Do-far isyanı, o dönemde
Sovyetler Birliği’ne çok yakın bir marksist devlet olan Güney Yemen de dahil
olduğu için çok büyük önem taşıyordu.
Ortadoğu ülkeleri arasında hükümetlerin muhalif azınlıkları ve bölgeleri
bastırmak üzere güç kullandıkları başka ülkeler de vardır.-Türkiye ve Irak, Kürt
azınlıklar arasındaki tatminsizlikler ve zaman zaman da ayaklanmalarla
karşılaşmıştı. Irak, aslında ülkenin tamamında çoğunluk olan orta ve güney
bölgelerdeki Şii nüfusa karşı askeri hareketle karşılık vermiştir. Sudan’ın Arapça
konuşulan Müslüman kuzey bölgesi, çoğunlukla Arap ve Müslüman olmayan
güneydeki Afrikalılarla savaş durumundadır. 1970 yılının Eylül ayında
Ürdün’deki Filistin liderliği ile Ürdün krallığı arasındaki anlaşmazlık doruk
noktasına ulaşması sonucunda, Ürdün devletinin otoritesine açıkça meydan
okuyan Filistin Kurtuluş Örgütü kanlı bir yenilgiye uğramıştır. Tüm bu
gelişmelerden en kötü olanı 1990’ların başlarında, Cezayir’de güçlü İslami
köktendinci hareket ve liderliğin, Cezayir hükümetinin meşruluğuna ve
otoritesine karşı iç savaştır.
Bir Arap ülkesinin herhangi anlaşmazlığı sonuçlandırmak için başka bir
Arap devletine karşı silah kullanmaması Arap Birliği’nin temel ilkelerinden
biridir. Arap devletlerinin aralarında çeşitli anlaşmazlıklar çıkmış, bazen bir
devlet komşu devletin toprağında hak iddia ederek oranın kendi elinden
emperyalist müdahaleyle alınan milli toprağı olduğunu savunmuştur. Mısır’ın
Sudan, Suriye’nin Lübnan, Fas’ın Moritanya ve Irak’ın Kuveyt üzerindeki
iddiaları bu yönde olmuştur. 1953 yılında Mısır, Sudan’ın ayn bir egemenliği
olduğunu kabul ederek üzerindeki iddialarından vazgeçmiştir. 1970 yılında Fas
da Moritanya’yı tanımıştır. Zorlu ve uzun bir mücadelenin ardından 1994 yılının
Kasım ayında Irak, Kuveyt’in egemenliğini ve bütünlüğünü kabul etmek
zorunda kalmıştır.
Irak’ın sınır düzeltmesi ve Kuveyt’in bütününde hak iddia etmesi şeklinde iki
ayrı iddiası olmuştur. 1961 yılındaki Irak tehdidi nedeniyle Kuveyt’e İngiliz
askerleri gönderilmişti. Böylece bir süreliğine de olsa Irak’ın ilerlemesi
durdurulmuş ancak iddiasına son verilememişti. Suriye’nin Lübnan ve eski
Filistin mandasının tamamı üzerindeki iddiasına ilişkin sorunlara henüz çözüm
bulunamamıştır. 1963 yılında Fas ile Cezayir arasındaki, 1980, 1986-87
yıllarında da Libya ile Çad arasındaki ufak sınır çatışmaları, yerel düzeyde
kalmış ve önemli bir genel etkileri olmamıştır. 1990 yılında Irak’ın Kuveyt
egemen devletini istila, işgal ve ilhak etmesi, Arap Birliği’nin ilk büyük ihlali
olmuştur. Olay Araplar arası çatışma şeklinde başlayıp hızla uluslararası büyük
bir kriz haline gelmiştir.
Pan-Arabizm ideali doğrultusunda zaman zaman egemen Arap devletleri, bir
tür doğrudan ama gönüllü birliktelik çaba-' lan olmuştur. 1958 yılında Mısır ve
Suriye’nin birleşmesiyle kurulan Birleşik Arap Cumhuriyeti bunlardan en
önemlisidir. Kısa süreli huzursuz bir birlikteliğin ardından BAC'den ayrılan
Suriye, 1961 yılından itibaren varlığını birlik dışında sürdürmüştür.Daha çok
Libya’nın başlattığı başka ayrılma çabaları da sonuç vermemiştir.
Bölgelerini imparatorlukların terk etmelerinin ardından kumlan Arap
devletleri, bir iki istisna hariç, yapay nitelikli olmalarına karşın bağımsız
devletlerini ve toprak bütünlüklerini korumak konusunda hayret verici ölçüde
ısrarlı olmuşlardır. İki açıdan da sayısız girişim olmasına rağmen Arap devletleri
ne dağılmış ne de birbirleriyle birleşmişlerdir (Yemen hariç).
Bölgede yakın geçmişte yapılan savaşlardan iki tanesi çok yıkıcı ve uzun
olmuştur. Bu savaşlar, 1948 yılında İsrail ile Arap devletleri arasında çıkan ve bir
dizi kısa savaştan sonra 1994 yılında son bulan savaş ve 1980-1988 yıllarında
İran ile Irak arasındaki savaştır.
İsrail-Arap savaşlarının kökenleri, İsrail devletinin kuruluşundan daha
öncesine, Arap liderliğinin orada bir Musevi vatanı oluşturulma çabasını
engellemeye çalıştığı döneme kadar uzanır. Bu mücadele, henüz o günlerde
Filistin olarak tanımayan topraklar Osmanlı İmparatorluğu’a aitken başlamıştır.
Bu mücadele, Filistin’de Museviler için milli bir vatan oluşturulması ilkesinin de
yer aldığı İngiliz mandasının uygulanmaya başlamasından sonra ivme
kazanmıştır. 1930-1940’larda Almanya’da Naziler’in iktidara gelmesiyle birlikte
Nazi düşünce ve uygulamalarının gerek zorla gerekse de başka yollarla diğer
ülkelere yayılması durumu kriz haline getirmiştir. Avrupa’nın ortasında militan
bir Sami ırkı düşmanlığı, Siyonistler’iri Museviler’in kaderiyle ilgili fikirlerini
doğrular nitelikteydi. Durgunluk nedeniyle ekonomilerinin çökmesinden sonra
eski sığınılacak ülkelerin kapılarının kapanması, Avrupa'nın, daha sonra da
Ortadoğu’nun Musevileri’ne gidecek yer bırakmayacaktı.
1945 yılında savaş bittiğinde Avrupa’nın Almanya işgalindeki yerlerindeki
Museviler’in çoğunluğu öldürülmüş, sağ kalan birkaç yüz bini de genellikle
kamplarda yaşıyorlardı. Batı Avrupa’dan gelmiş olanlar ülkelerine dönerek pek
bir zorlukla karşılaşmadan tekrar entegre oldular. Oysa, iç karışıklıklar, yabancı
istila ve işgallerine uğrayan Doğu ve Orta Avrupa ülkelerinden gelenler çok daha
büyük sorunlar yaşadılar; geri dönmek istediklerinde eski komşularının şiddeti
ve düşmanlığıyla karşılaştılar. Sonuç olarak da Vaad Edilmiş Topraklar’a
gitmenin tehlikelerini, onları kabul etmeyen vatandaşları arasında yeni bir baskı
ve zulüm süreci yaşamaya tercih ettiler.
Bu beklenmedik Musevi göçmen dalgası, İmparatorluğun yıkılan sütunlarına
tutunmaya çalışan, Filistin’de ve diğer yerlerde Araplar’ın artan öfkesinin
farkında olan İngilizler açısından çok önemli bir sorundu. İki yıl boyunca,
İngiltere hükümetinin bazı ülkelerde diplomasi aracılığıyla, açık denizlerde güç
kullanarak gelen bu dalgayı Filistin mandasında polisiye eylemlerle engelleme,
durdurma ve püskürtme çabalan girişimleri sınırlı oldu. Nazi kıyımının
dehşetiyle henüz şaşkına durumdaki Batı dünyasının Museviler’e karşı sempatisi
vardı. Sovyet bloğu da Museviler’i kendiyle ilgili nedenler yüzünden İngiltere'ye
karşı koruduğundan diplomatik çabalar da sonuç vermedi.
Hindistan’da İngiliz yönetiminin son bulmasının ardından İn-gilizler’in
Ortadoğu’da kalmalannın asıl amacı ortadan kalkmıştı. Savaş sonrasında fakir ve
güçsüz durumdaki İngiltere’de yurtiçi ve yurt dışında popüler olmayan başarısız
.bir politikayı sürdürmek artık anlamlı değildi. İngiltere hükümeti, ortadan
kalkmış olan Milletler Cemiyeti’nden aldığı mandayı Birleşmiş Milletler’e iade
edeceğini 2 Nisan 1947 tarihinde bildirdi ve 15 Mayıs 1948 Cumartesi günü
mandaya son verilmesi karan alındı.
Bir yıl daha Filistin’de kalan İngilizler, bu sürede yalnızca geçici bir
hükümette görev aldılar. Artık eski manda bölgesinin geleceğinden Birleşmiş
Milletler sorumluydu. Yoğun ve uzun görüşmelerin ardından 29 Kasım 1947
tarihinde Genel Kurul tarafından Filistin’in üçe bölünmesi kararı verildi. Bu üç
bölüm, bir Musevi devleti, bir Arap devleti ve Kudüs şehrinin uluslararası
gözetimde olacağı bir ayn birim (corpus separatum). Bu karar, Genel Kurul
tarafından gerekli üçte iki çoğunlukla alınmasına karşın uygulanması konusunda
zorlayıcı bir hüküm bulunmuyordu.
Öte yandan kararın uygulanmasını engellemeye çalışanlar da olmuştu. 17
Aralıkta, Arap Birliği Konseyi bu bölünmeye gerekirse güç kullanarak karşı
koyacağını bildirdi. Manda hükümetine ve Musevi yurduna karşı Filistin liderliği
tekrar silahlı direnişe geçti. Filistin’deki Musevi liderliğiyse Birleşmiş Milletler
planım kabul etti. Manda “Sabat” günü son bulduğundan birkaç saat önce
harekete geçerek 14 Mayıs 1948 Cuma günü, BM bölünme planında onlar için
ayrılan topraklarda İsrail adını verdikleri devleti kurduklarını duyurdular. Bir
süredir bu devletin kurulmasını engellemek için savaşan Filistin liderliği, şimdi
de komşu devletlerin ordularından ve uzaktaki Arap-ülkelerinden destek
buldular.
Filistin’de savaş zamanında azalan Museviler ile Araplar arasındaki
çatışmalar, 1947 yılında tekrar başlayarak manda sona erdikten sonra da sürdü.
Suriye’den Arap Kurtuluş Ordusu adlı gönüllü bir birlik de Filistin Arapları’na
yardım ediyordu. ABD tarafından “de facto” ve SSCB tarafından “de jure’’
olarak kabul edilen İsrail devletinin kurulması ve komşu Arap devletlerinin
silahlı müdahalesiyle çatışma resmen uluslararası bir boyut kazandı. Böylece
Filistin için mücadele, Arap-İsrail savaşına dönüştü.
Bu şartlar altında yeni devletin dayanabilme şansı pek yoktu ama birkaç
haftalık mücadelenin sonunda durumda önemli bir değişiklik meydana geldi.
Düşmanları ve deniz arasında sıkışmış olan Museviler umulmadık bir güç
sergilediler. Öte yandan da Arap koalisyonu hanedan rekabetleri ile milli
rekabetler yüzünden gücünü kaybetti.
Birleşmiş Milletler gözetiminde yapılan hassas ateşkeslerle kesintiye
uğrayan ilk savaş aylarca devam etti. Bu aralıklı savaşlarda askeri durumda kesin
bir değişiklik oldu. İlk Arap saldırısı karşısında İsrail devleti, yalnızca
direnmedi, biraz da toprak ele geçirdi. İleride “Gazze Şeridi” adını alacak olan
Gazze’de Mısırlılar, Şeria ırmağının batısında ve Doğu Kudüs’te Ürdünlüler, Ölü
Deniz’in doğu kıyısında Suriyeliler olmak üzere Filistin’in geri kalan kısmı
komşu devletlerin ordularının elinde bulunuyordu. İsrail ile komşu Arap
devletleri arasında 1949 yılının Ocak ve Nisan aylarında Rodos adasında ateşkes
pazarlıktan yapılarak anlaşmalar imzalandı.
Sonraki onlarca yıl boyu, anlaşmaların tarafları arasındaki ilişkiler yalnızca
bu anlaşmalara göre sürdü. Arap devletleri ateşkes anlaşmalarını kabul
etmelerinin İsrail devletini ve sınırlarını da kabul etmiş olmaları anlamı
taşımadığını kesin olarak bildirmişlerdi. Lübnan ile yapılan anlaşma iki tarafın
arasındaki eski uluslararası sının tanıyordu. Suriye, Mısır ve Ürdün ile yapılan
anlaşmalar, yalnızca ateşkes hatlarını tanıyor, siyasi ve toprak sınırlarının
belirlenmesini “Filistin sorununun kesin olarak çözülmesine” bırakıyordu.
1
İsrail topraklarında yaşayan, sayılan o dönemin Birleşmiş Milletler
kuruluşları tarafından 726.000 olarak tahmin edilen Filistinli Arap savaş
sırasında kaçmış, sürülmüş ya da komşu Arap ülkelerine sığınmıştı.
Kaçışın ve sürgünün yol açtığı acı ile savaşın ve diplomasinin karmaşası ve
kararsızlığı içindeki Filistinli mülteciler, II. Dünya Savaşı sonrasında dünyanın
kanlı bir şekilde tekrar şekillenmesi sırasında Hindistan, Doğu Avrupa ve başka
yerlerden kaçan ya da vatanlarından kovulan milyonlarca insanın kaderine ortak
oldular. Ancak onlardan farklı ve benzeri görülmeyen bir şekilde, ne yerlerine
iade edildiler, ne de yeni yerlerine yerleştirildiler, kamplarda tutularak, hem
onlar ve hem de onlardan sonraki nesiller daima vatansız mülteci olarak
görüldüler. Ürdün bunun tek istisnası olmuştu. Haşimi devleti ırmağın batı
yakasında kendi işgalindeki topraklan resmen ilhak etmiş, sonra da Arap
Filistinliler'in tümüne vatandaşlık hakkı vermişti. İsrail de Arap ülkelerinden
kaçan ya da sürülen yüz binlerce Musevi’yi kabul etmişti. Bunların durumu
giderek yoğunlaşan Arap-Musevi çatışmalarında oldukça zor bir hale gelmişti.
İsrail ve Arap komşuları arasında zaman zaman toplu olarak, zaman zaman
da ayrı ayn yapılacak savaşların ilki 1948-49 savaşıydı. Bu savaşların
yapılmasında her iki taraf da eşit sorumluluğa sahipti. Arap devletleri 1948 ve
1973 savaşlarını başlatırken-İsrail de 1956 ve 1982 savaşlarını başlatmıştır.
Sorumlusunu belirlemenin daha zor olduğu 1967 savaşının başlamasına neden
olan olaylarla ilgili daha fazla çok bilgi elde edildikçe, tarafların bir Yunan
trajedisindeki gibi, savaşa doğru yaklaşmalarının kaçınılmaz olduğu
görülmektedir.
1967 savaşı, bu savaşların en dramatiğiydi. İsrail silahlı kuvvetleri altı günde
Mısır, Ürdün ve Suriye ordularıyla bir Irak birliğini art arda yenilgiye
uğratmışlardı. İsrail savaşın sonunda Ürdün ırmağının batısındaki manda
Filistini ile birlikte güneyde Mısır’dan Sina Yanmadası’nı, kuzeyde de
Suriye’den Golan Tepeleri’ni ele geçirmişti. Artık İsrail’in askeri sınırlan Süveyş
Ka-nalı’nda, Ürdün ırmağında ve Şam’dan 48 km uzaktaki Golan
Tepeleri’ndeydi. 1979 yılma dek Sina Yarımadası İsrail’in elinde kalmıştı. O
tarihte Mısır ile İsrail arasında imzalanan ve bir Arap devletiyle yapılan ilk
anlaşma olan barış anlaşmasıyla iki devlet arasında banş ve normal diplomatik
ilişkiler sağlanmış, İsrail belirli aşamalarla manda Filistini ile Mısır Krallığı
arasındaki eski uluslararası sınıra çekilmeyi kabul etmiştir. Bir Arap devletiyle
yapılan ikinci barış anlaşması, İsrail ile Ürdün arasında 1994 yılının Ekim ayında
imzalanan barış anlaşmasıdır. Suriye ile de aynı amaca yönelik görüşmeler
başlatılmıştır.
Anlaşmazlık, İsrail hâkimiyetinin Batı Şeria ve Gazze Şeri-di’ne
yayılmasıyla Filistin liderliğinin aktif katılımı şeklinde yeni bir boyut
kazanmıştır. 1949-1957 yılları arasında Arap Birliği ve özellikle Filistin’de bazı
yerleri işgal etmiş olan Arap devletleri, Filistinliler adına konuştuklarını ileri
sürmüşler ve Filistinlilerin siyasi sürece aktif olarak katılımını teşvik etmemişler,
hatta zaman zaman da engellemişlerdir. 1967 yılında bu devletlerin topyekün
yenilgileriyle bu gibi iddialar sona ermiş ve üç yıl _önce kurulan, o güne dek
Araplar arası siyasetin aracı olan Filistin Kurtuluş Örgütü yeni bir önem
kazanmıştır. Filistin Kurtuluş Örgütü tamamen yeni bir rol elde etmiş, İsrail
karşısındaki Arap muhalefetinin simgesi gerileyen asker yerine ilerleyen gerilla
olunca da giderek uluslararası boyuta erişmiştir. 25 yıl süresince, Filistin
Kurtuluş Örgütü liderliği farklı görüşlerin gerilla savaşı, direniş ve terörizm
olarak adlandırdığı bir mücadele sürdürmüştür. Filistin Kurtuluş Örgütü’nün ilk
üssü Ürdün'de bulunuyordu. 1970 yılında Ürdün krallık hükümetiyle çatıştıktan
sonra Lübnan’a gitmişlerdi. Lübnan’daki iç savaş ve merkezi hükümetin gücünü
kaybetmesiyle Filistin Kurtuluş Örgütü denetiminde bir devlet içinde devlet
kurulmuştur. Bu dönem, 1982 yılında Lübnan’a giren İsrail ordularının Filistin
Kurtuluş Örgütü’nü ülkeden kovulmasını sağlamasına kadar sürdü. Sonra da
Tunus’a taşınan liderlik ve karargâh 1994 yılına kadar orada kaldı.
Bundan sonra da Filistin Kurtuluş Örgütü’nün İsrail’e karşı mücadelesinin
yönü değişmiştir. O güne kadar öncelikli amaçlan propagandaydı ve eylemleri
diğer ülkelerdeki İsrailli ve başka hedeflere yönelikti; 1980’lerin sonu ve
1990’ların başında da mücadele işgal edilmiş topraklara taşınarak “İntifada”
adı verilen yeni bir isyan ve direniş dönemi başladı. İntifada yabancı ülkelerdeki
tarafsız hedefler yerine, ülke içindeki işgal personel ve araçlarına karşıydı ve
birincil amacı dikkati çekmek değil, işgalin gücünü ve cesaretini kırmaktı.
1993’te İsrail ve Filistin Kurtuluş Örgütü hükümeti görüşmelere başlama ve
birbirlerini tanıma karan aldılar. Görüşmelerin sonucunda İsrail polis ve
askerlerinin Gazze Şeridi ve Batı Şeria’daki otoritelerinin Filistinliler’e
devredilmesi ile ilgili anlaşmalar yapıldı.
Kaçınılmaz olarak bu gelişmeleri Arap-İsrail çatışmasının uluslararası
bağlamı etkilemiştir. ABD ile SSCB, 1948-49 yıllarında yeni İsrail devletine
diplomatik destek sağlamışlardır. Bu tarihlerde Stalin, dünyadaki en büyük
düşmanı olarak ABD’yi değil,‘İngiltere’yi görüyor; İngiltere’nin Ortadoğu’daki
durumunu sarsmak için yeni İsrail devletinin iyi bir fırsat olduğunu
düşünüyordu. Amacını gerçekleştirmek için de o günlerde bir Sovyet uydusu
olan Çekoslovakya’nın, İsrail’e ilk savaşından ayakta çıkmasını sağlayan
silahları satmasına izin verdi. Her iki tarafın da genel olarak uyduğu resmi
ambargoya rağmen bazı özel ABD kaynaklarından askeri yardım gelmişti.
Fransızlar ve İngilizler 1956 yılında, öncesinde İsrail’le anlaşarak, sözde İsrail
ve Mısır'ın arasına girmek için Mısır’a asker gönderdiler. Ancak üç işgalci
devlete karşı sert bir tavır takman ABD ve SSCB hükümetleri çeşitli yollarla
Mısır topraklarından çekilmelerini sağladılar.
Bu sırada stratejik durum bazı radikal değişimlere uğramıştı. Savaştan
sonraki yıllarda Sovyet baskısı daha çok Türkiye ve İran üzerinde oldu ve bu iki
ülke Sovyet baskı ve tehditlerine karşı Amerika Birleşik Devletleri’nden yardım
istediler. İlk başlarda İngilizler’in çökmekte olan durumlarını desteklemek
isteyen ABD, bunun mümkün olmadığını görünce, muhtemel bir Sovyet
saldırısına karşı Ortadoğu’da bir savunma sistemi kurmak üzere Ortadoğu
işlerine karışmıştı. Türkiye ile Yunanistan, 1952 yılında NATO’ya girdiler. 1955
yılında da Irak hükümeti, İran, Türkiye ve İngiltere ile Bağdat Paktı adı verilen
yeni bir ittifak kurması için ikna edildi. O günlerde Amerika Birleşik Devletleri
bu ittifakta resmi bir üyelik yerine gayri resmi bir ilişkiyi tercih etti.
Bir Arap ülkesinin Batılılar’ın himayesindeki bir ittifaka alınmaya
çalışılmasının verimli sonuçları olmadı. Eski egemen devletler olan İran ve
Türkiye, Sovyetler Birliği’nin güney sınırında olduklarından, gerek geçmiş
deneyleri gerek de günün gerçekleri nedeniyle kuzeyden gelecek tehdidin
farkındaydılar. Bu tür bir deneyimleri olmayan Arap devletlerinin yakın
geçmişteki siyasi tarihleri önce Batı yönetiminden, sonra da Batı işbirliğinden
kurtulma çabalarından oluşmuştu. Irak’ın Bağdat Paktı’na girmesi, ülkede Batılı
devletlerin hâkimiyetine doğru bir geri adım olarak kabul edildi. Başta yeni
cumhuriyetçi rejime girmiş olan Mısır olmak üzere, öteki Arap ülkelerinde bu
durum güçler dengesinin Mısır aleyhine değiştirilmeye çalışılması olarak
görüldü. Sovyetler Birliği 1950’li yıllarda Mısır ve diğer Arap devletleriyle
yakın ilişkiler kurmaya çalıştığında iyi karşılandı ve çok geçmeden kazandığı
güç ve etkinlikle Arap hükümetlerini antlaşma imzalamak ve kendine /üs
kolaylıkları tanımak konularında ikna etti.
Birleşmiş Milletlerde ve diğer uluslararası alanlarda İsrail’e karşı Arap
davasını diplomatik olarak savunmaları, Sovyet politikasının 1950’li yılların
ortalarından başlayarak 1960-70’li yıllarda daha da güçlenen bir özelliği
olmuştur. Arap ordularına gelişmiş silahlarla teknik ve lojistik olarak askeri
yardım sağlamışlardır. Bu durum karşısında ABD, İsrail ile yeni ve daha yakın
bir stratejik ilişki kurmak zorunda kalmış ve İsrail’in başlıca diplomatik, stratejik
ve mali kaynağı olmuştur.
Bu gelişmelerle Arap-İsrail çatışması, Soğuk Savaş’ın en önemli
konularından biri haline gelmiştir. Diğer sorunlarda da yaşandığı gibi
Ortadoğu’da süper devletlerin çeşitli devletlerin yanında yer almaları krizlere ve
yol açtıklarına kısıtlama getirmiş ama diğer taraftan da çözüm için gerçek bir
adım atılmasına engel olmuştur. Dünyanın başka yerlerindeki paralel
barış süreçleri için olduğu gibi, Ortadoğu barış süreci için de Soğuk Savaş’ın
bitmesi gerekiyordu.
Arap-İsrail çatışması, Ortadoğu devletleri ve halkları arasındaki savaşlar
içinde dış dünyanın en çok dikkatini çeken savaş olmuştur. Bunun nedeni kısmen
rakip süper devletlerin doğrudan işe karışmaları, kısmen de olaylara karşı endişe
ve ilgidir. Bu dış kaygılar, taraflardan birinin zafer kazanmasına ve çatışmanın
kesin bir sonuca ulaşmasına engel olmuştur. Sert ve kısa savaşlar şeklinde süren
bu çatışmalar, uluslararası müdahalelerle asla stratejik olmayan zaferler olmak
üzere taktik zaferleriyle son bulmuştur. Uluslararası kurumların çatışmayı
çözmek yerine devam etmeye götürmesi bu konuda amaçlanmayan bir sonuç
olmuştur.
1980-1988 yılları arasında İran ve Irak arasındaki savaşa tepki daha farklı
olmuştur. Onlar, İsrailliler ve Araplar gibi güçlü bir uluslararası destek
alamamışlardır. Hatta tam tersine, her iki devletin de dış dünyada güçlü
düşmanları olduğundan, gerek diğer devletler gerek de uluslararası kurumlar
savaşa son vermek için risk almayı ve uğraşmayı göze almamışlardır. Bu iki ülke
arasında, tüm Arap-İsrail savaşlarındakinden çok daha fazla can kaybı olan ve II.
Dünya Savaşı'ndan bile uzun süren bir savaş olmuştur.
Temelde çok açık ve basit olan Arap-İsrail çatışmasında ortada üç soru yardi:
İsrail var olacak mı? Olacaksa, sınırlan ne olacak? Bu sınırların içinde kim
hüküm sürecek? Çok farklı yönleri olan Irak-İran savaşındaysa konu daha
karmaşıktı. Bir bakıma bu savaş, Saddam Hüseyin ve Humeyni gibi iki güçlü
lider arasında kişisel bir mücadele olarak düşünülebilirdi ve zaten de böyle
gösterilmiştir. Etnik açıdan Araplar ile İranlılar arasındaki bir mücadeleydi.
İdeolojik açıdan İslama canlanma ile laik modernizm (sonradan Saddam
Hüseyin bu konuda fikir değiştirmiştir) arasında bir mücadeleydi. Mezhep
açısmdan Şiiler ile Sünniler arasındaki bir mücadeleydi. Ekonomik
açıdan bölgedeki petrolünün kontrolü için bir mücadeleydi. Bu mücadeledeki
önemli bir başka nokta da hem Iraklılar’ın hem de İranlılar’m ülkelerine ve
kendilerini yönetenlere olan vatansever bağlılıklarıydı. Güneybatı İran’da
yaşayan Arap azınlık Iraklılarla birleşmemiş; Irak’ın Şii nüfusu da, birkaç istisna
dışında İran devrimi ve rejimine sempati duymamıştır.
İran ve Irak, iç ve dış baskı altında olmadıkları ve ikisi de petrol ihraç ettiği
için henüz mali sıkıntıları olmadığı için karşılıklı olarak yıkıcı savaşlarına 8 yıl
devam etmişlerdir. Başlarda üstünlüğü sağlamış gibi görünen İran, Irak’ın ilk
saldırısını durdurarak güçlü bir karşı saldırıya geçmiş ve Irak topraklarına
girmiştir. Irak, ABD’den aldığı büyük istihbarat ve lojistik yardımının yanı sıra,
zengin Arap ülkelerinden de gördüğü destek sayesinde bu saldırıyı durdurmuş ve
kendisinin biraz daha avantajlı olduğu bir barışı İran’a imzalamayı başarmıştır.
Saddam Hüseyin, İran karşısında bu yarım zaferi kazanmasından ve dış
dünya tarafından onaylanmasından aldığı cesaretle 1990 yılının Ağustosu ayında
Kuveyt’i işgal ve ilhak etmiştir.
Saddam Hüseyin, bazı açılardan doğru bazı açılardan da yanlış olan askeri ve
siyasi hesaplar yaparak bu iki savaşı başlatmıştır. İran’a saldırırken doğru
düşünerek, hiçbir bölge ve dış devletin onları dehşete düşüren ve korkutan
devrimci bir rejimi desteklemek için kılını kıpırdatmayacağını
hesaplamıştı. Ancak öte yandan yanlış düşünerek, devrim karışıldığı
içindeki İran’ı kolayca ve hızla işgal edeceğini hesaplamıştı. Aradan geçen 10
yılın ardından Kuveyt’i işgal ederken bu defa doğru ve yanlışların dengesi tersti.
Kuveyt’i kolayca ve hızla işgal edeceği askeri hesaplan doğruydu. Yanlış olan,
bölge devletlerinin onu destekleyecekleri, en azından kabullenecekleri ve
dış güçlerin zorunlu ve etkisiz bir protestodan ileri gitmeyecekleri siyasi
hesabıydı.
Bu hataya dünyadaki değişikliği dikkate almaması nedeniyle düşmüştür.
1990 yılının sonunda, birkaç ay sonra Sovyetler Birliği’nin dağılmasına ve
Soğuk Savaş’ın sona ermesine yol açacak süreçler başlamıştı. Saddam Hüseyin,
eskiden olduğu gibi bir süper devletin tedbirliliği ile bu tehlikeli serüvenlere
girmekten kaçınmıyordu ve bu yeni özgürlüğünden sonuna faydalanmak
istiyordu. Ancak bunun için ödemesi gereken bir bedel olacaktı. Çok geçmeden
göreceği üzere, süper devlet, bölgedeki kurbanlarının çağırdığı diğer süper
devlete karşı kendini koruması için hamisini çağıramayacaktı.
Bölgedeki yeni oluşumda dış devletler artık Ortadoğu’daki olaylarla ilgili
karar vermiyor ve bunları yönetmiyor olduklarından, Ortadoğu hükümetlerinin
eylemleri ve siyasetleri giderek isteksizleşen yabancı devletlerin müdahalesini
gerektiriyordu. 1990-1991 arasındaki Kuveyt savaşı, bölgedeki daha
önceki mücadelelerin tersine dış rakiplerce ne kışkırtılmış ne de uzatılmıştı;
bölgesel, hatta Araplar arası bir mücadele olmuştu. Bu savaşa özellikle ABD
olmak üzere yabancı devletler de karışmışlardı. Savaş ve sonrası, süper
devletlerin her ikisinin de Ortadoğu için savaştan çekildiklerini gösterdi. Çünkü
bir imparator rolü oynamak ya da en azından bölgenin tehlikeli devletlerine
karşısında diğerlerini korumak için birinin gücü, ötekinin de isteği yoktu.
8 yıl süren İran ve Irak savaşıyla karşılaştırıldığında, Saddam Hüseyin’in
ordularının bölgesel ve dış devletler-koalisyonu tarafından yenilmesi, çok daha
kolay ve hızlı olmuştu. Öte yandan Amerika Birleşik Devletleri ve müttefikleri
Irak güçlerini Kuveyt’ten çıkarmakla yetinmeyip Saddam Hüseyin’i ve rejimini
iktidarda bırakmışlardı. Bu sonuca ilişkin çeşitli yorumlar yapılmışsa da,
oldukça basit bir nedeni vardı. 1991 yılında rejimi yıkmak yerine bir başkasını
getirmek anlamına geliyordu; bu da geçmişteki bazısı açık, bazısı gizli manda ve
koruma dönemlerini anımsatacak bir korumaya neden olacaktı. O günlerde
ABD’nin Bağdat’a bir yönetici konsül yerleştirme niyeti olmadığı belirtilmişti
ve Amerika'nın Arap müttefikleri de bunu istemiyorlardı. Böylece hükümetlerini
koruma ve değiştirme karan Irak halkına bırakıldı. Koalisyon güçleriyle Irak
arasında yapılan ateşkesin hemen ardından bu politikanın pratik sonuçlan
görüldü. Saddam Hüseyin güneyde Şiiler’i, kuzeyde Kürtler’i ve merkezdeki
muhalifleri acımasızca bastırmaya girişti.
Ders açıkça ortadaydı; ABD kendinin ve uluslararası toplumun temel
çıkarlarını savunacak şekilde davranacaktı; bu çıkarlar da deneme yanılma
yöntemiyle tanımlanacaktı. Diğer taraftan Ortadoğu halkları ve devletlerinin
başlarının çaresine bakmaları gerekiyordu. Artık Ortadoğu daha özgür olduğu
kadar da daha tehlikeli bir yerdi.
Soğuk Savaş
:m bitmesiyle iki süper devletin bazen düşman olarak, bazen de
beraber hareket ettikleri çift kutuplu sistemin çöküşü, süper devletlerin
müdahalesinden ya da kontrolünden kurtarılmış başka yerlerde olduğu gibi
Ortadoğu'da da halkları zor bir seçim yapmak zorunda bırakmıştı. Dünyânın
başka bölgelerindeki örnekleri gibi, sorunlarını çözmek için istemeden ve zor
olsa da harekete geçerek yan yana barış içinde yaşamayı seçebilirler ya da
sorunlarını ve birbirlerine karşı nefretlerini dizginlemeden kanlı çatışmaları
seçebilirlerdi. Bu kanlı çatışmalara girme olasılıklarını ve bunu bölgenin dışında
değil, içinde isteyen güçlerin varlığım fark etmeleri, Filistin Kurtuluş Örgütü
liderlerinin, İsrail hükümetinin ve bazı Arap devletlerinin, başta Amerika olmak
üzere dış yardımlarla, karşılıklı olarak birbirlerini tanıma, ortak bir hoşgörü ve
daha pratik olarak, işgal edilmiş toprakların İsrail’den Filistin yönetimine
verilmesi ilgili görüşmeler yapmalarını sağlayan önemli bir etkendir.
Arap halklarının sonuncusu olan Filistinliler, işgal edilmiş bölgelerde İsrail
yönetimine son verilmesiyle ilgili anlaşma sağlanması üzerine özgürlük
hayallerine ulaşabileceklerdi. Ne var ki geçmişte Arap halkları arasında olduğu
gibi, Filistinliler arasında da aciliyet kazanan yabancı yönetiminden kurtulduktan
sonra kendilerini nasıl bir özgürlüğün beklediği sorusuna yanıt aranıyordu.
Yabancı yönetimindeki halkların kimileri için ilk, kimileri için de tek hedef bu
yönetimi sona erdirmekti. Ancak yabancı bir yönetim altındayken bile o sona
erdikten sonra gelecek rejim konusunda tartışmalar başlamıştı. Bu tartışma
bağımsızlık elde edildikten sonra daha acil bir duruma geldi.
Fransızlar ve İngilizler kendilerini örnek alarak yeni devletler yaratmışlar;
Fransızlar parlamenter cumhuriyetler, İngilizler anayasal monarşiler
kurmuşlardı. Ancak efendileri çekildikten sonra bunların neredeyse tamamı
yıkılmış ya da terk edilmiş; bölge halkları başka modeller aramaya
başlamışlardı. Mihverlerin Ortadoğu’ya yönelttikleri stratejik ve siyasi tehdidin
yenilmelerine neden olmasına rağmen, düşüncelerinin yeni ortaya çıkan
milliyetçi ve ona bağlı başka hareketlerde artan bir etkisi olmuştu.
Bu yeni düşünce, toplumsal ve siyasi organizasyon biçimi iki nedenle çok
çekiciydi. Bunlardan ilki, Batı hâkimiyetine karşı olması; İkincisi, sunulan
ideolojilerin ve toplumsal stratejilerin bölgenin geleneklerine ve gerçeklerine
daha yakın olmasıydı. Toprak tanımlamasının belirsiz olduğu, değişen
milli kimliğe sahip ülkelerde etnik milliyetçilik, vatanseverlikten daha
anlaşılabilir bir olguydu. Benzer biçimde, otoriter ve radikal ideolojilerin
çekiciliği, özgürlükçü ve liberal düşüncelerden fazlaydı. Batı’nın gereksiz ve
uygunsuz görülen daha bireyci formülleri karşısında, kolektif ve komünal
kimlikler ve haklar daha anlamlıydılar. Irak’ta ve Suriye’de Mısır’da olduğundan
daha aktif olan bu etkiler, halen öyledirler. Mısır’da da daha güçlü bir milli
kimlik ile daha yaygın ve etkili parlamenter tecrübeye sahip eski bir liberalizm
geleneği vardır.
İsrail’in doğuşunun Birleşik Arap güçleri tarafından engellenememesi, Arap
ülkelerinde derin bir iç hesaplaşmaya'yol açmış ve sorumlu olan yöneticilerin ve
rejimlerin birkaç yıl içinde şiddet eylemleriyle yıkılmasına neden olmuştu. İlk
rejim Suriye’de yıkılmıştır. Albay Hüsnü Zaim, 1949 yılının Mart ayında
başkanlık ve parlamenter düzenini kansız bir darbeyle sona erdirmiş ve bir dizi
darbeyi başlatmıştır. Askeri yönetim, parlamenter rejimin başlaması ve
seçimlerin yapılmasıyla 1954 yılında son bulmuş ama bu durum kısa sürmüştür.
1958-1961 yıllarında Birleşik Arap Cumhuriyeti’nin bir_parçası olan Suriye, bu
birlikten ayrıldıktan sonra hızla Baas partisinin diktatörlüğüne girmiştir.
Ürdün’de Filistin’deki Arap yenilgisinin sorumlusu olarak görülen, daha kötüsü
de, İsrail’le barış yapmaya çalışan Kral Abdullah 1951 yılında öldürülmüştür.
Arap rejimlerinin en zayıfı olarak görülen Haşimi monarşisi ise bir şekilde
ayakta kalabilmiş ve krallığın kurucusu Abdullah’tan sonra oğlu, ondan sonra da
torunu hükümdar olarak başa geçmişlerdir.
En dramatik değişikliklerin olduğu Mısır’da, Kral Faruk 1952-54 yıllarındaki
bir dizi hareketin ardından sürgün edilmiş ve monarşinin yerine cumhuriyet ilan
edilmiştir. Kısa bir süre sonra devrimin lideri General Muhammed Necib
indirilerek yerine, rejim değişikliğini planlayan ve gerçekleştiren “Hür Subaylar”
örgütünün gerçek başı Albay Nasır geçmiştir. Askeri karakterini kaybetmeye
başlayan Cumhuriyetçi hükümet, otoriter olmayı sürdürmüştür.
Arap devle deri de zamanla başka devrimci dalgadan etkilenmişlerdir.
Irak’ta, özellikle Batılı bağlan nedeniyle gözden düşen monarşi 1958 yılında
kaldırılmış, yerine bir dizi askeri diktatör almıştır. Irak’ta da Suriye’de olduğu
gibi ordunun yerini, Baas’ın parti diktatörlüğü almıştır. Suriye’de hüküm
süren partiyle ortak kökenleri olmasına rağmen Baas’ın iki kanadı birbirlerine
düşmandılar.
İsrail’e sınırı olan Arap devletlerinden yalnızca, 1948 askeri harekâtında
önemli bir rolü olan ve Rodos ateşkes anlaşmasıyla İsrail’le uluslararası sınırı
kabul eden Lübnan demokratik ve parlamenter sistemini korumuş, ama büyük
ölçüde dış müdahaleler sonucunda iç savaşla yıkılmıştır.
Daha uzaktaki, İsrail’e sının olmayan Arap rejimlerinden, Kuzey Afrika’da
Libya ve Cezayir ile Güney Arabistan’da da iki Yemen devrimle yıkılmıştır.
Arap yarımadasında Filistin’deki çatışmaya daha uzak yerlerde ve Fas’ta
geleneksel rejimler varlıklarını sürdürebilmişlerdir.
Olayda daha aktif olan ülkelerde arka arkaya gelip geçen devrimler ve
devrimci rejimler olmuştur. Ancak her yeni rejimi iktidara getiren, İsrail’in
bölgenin ortasında olması, tüm Arap dünyasının düşmanlığına karşın ayakta
kalması, hatta gelişmesi temel sorunları çözülemeden sürmüştür.
Aylarca süren zorlu savaşların ardından İsrail’in halâ ayakta kalması,
umutsuzluğun aşırı özgüvene karşısındaki zaferi olarak görülebilir. Ancak bu
görüş, sonraki savaşlarda daha büyük ve daha donanımlı ordular karşısında
kazandığı çok daha büyük ve hızlı zaferler için yeterli olmayacaktır.
Kimileri açısından İsrail’in kurulması ve gelişmesini Batı emperyalizminin
Arap ve İslam ülkelerine karşı saldırgan eylemlerinin devamı olarak
görüyorlardı. Bu açıdan bakıldığında İsrail, Batı etkisi, nüfuzu ve hâkimiyeti için
bir köprübaşı olmak için çok uygundu. Siyonizm emperyalizmin ve İsrail Batı
gücünün bir aracıydı. Daha sonra da kimileri de bir açıklamaya gerek duyarak
Avrupa’nın Sami ırkına aleyhtarlığı düşüncesinden hareketle olayları aynı ölçüde
dramatik ama tarafları rolleri değiştirmiş olarak göstermek istemişlerdir.
Başkalarının açıklarını aramak ve onları suçlamak yerine kendi toplumlarının
hatalarını bulmak ve düzeltmekle uğraşan bazı kesimler de tarafların bilimsel ve
teknolojik başarılarına, toplumsal ve ekonomik yapılarındaki farklılıklara,
Araplar’da olmayan İsrail’in siyasi özgürlüğü gibi ayrıntılara dikkat
çekmişlerdir. Nüfusunun büyük çoğunluğunun Ortadoğulu olmasına rağmen
İsrail, yalnızca Batılı devletlerin bir aracı olarak değil, Batı uygarlığının bir
parçası olarak Batı’nın bir parçası gibi görülmektedir. Dolayısıyla İsrail’in
başarısı, Müslümanların yüzyıllardır süregelen, Müslüman devletlerin fakir ve
güçsüz olmasına karşın Batı’nın gücü ve refahı çelişkisinin parçasıdır.
Bu çelişkiye çeşitli yanıtlar verilebilir. Kimilerine göre başlıca neden
dağınıklık ve bir dönemin büyük Arap dünyasının kendi aralarında anlaşamayan,
enerjilerini kısır rekabetler ve çatışmalarla harcayan küçük devletlere ayrılmış
olmasıydı ve çözümü de pan-Arabizm, yani çeşitli Arap devletlerinin dar fikirli
politikalarından daha saf ve soylu olan daha büyük bir ülkeye sadakat idealiydi.
Emperyalizme karşı mücadelelerinde bu ideal en üst seviyesine çıkmıştı. Ancak
bu ideal, devletler bağımsızlıklarını elde ettikten sonra liderlerin bu görevlerini
kurumlara bırakmak konusunda isteksiz olmaları yüzünden gerilemiştir. Öte
yandan Avrupa, hatta Batı dünyası tarihinde, ülkeler arasında birlik olmamasının
maddi ve entelektüel ilerlemeye mutlaka engel olmadığı, hatta bazı durumlarda
ilerlemeye katkı bile sağladığı görülmüştür.
Bölgenin ayrılmış olduğu devletler siyasi sınıf ve bölgenin gerçekleri
konusunda bilinçlenmede bir istikrar sağladıklarında, hükümetler ve halklar milli
egemenlik yapısı içinde uygulanacak çözüm arayışına girdiler. Siyasi
bağımsızlık mücadelesi gerilerde kalmaya başlayınca, ekonomik sorunlar ve
daha hızlı ekonomik kalkınma gereksinimleri ön plana çıktı. Ancak bu şekilde
modem dünyadaki yerlerini alabileceklerini ve modem düşmanlarına karşı
koyacak gücü bulabileceklerini düşünen bu ülkelerin çoğunluğunda ekonomik
durum,, &quot;yalnızca Batı ve Uzakdoğu’nun yükselen ekonomileri karşısında değil,
hızla artan nüfusun yaşam standardının düşmesiyle de kötüye gidiyordu.
Bir süre tüm bu sorunlara yalnızca sosyalizmle çözüm arandı. Gelişmekte
olan ülkelerin pazar ekonomisindeki yavaş ilerlemeyi bekleyecek zamanlan
olmadığı ileri sürülüyor ve bu anlayış genel kabul görüyordu. Bununla birlikte
siyasi demokrasinin kararsızlıklarına ve karışıklıklarına dayanacak sabırları da
yoktu. Gereken hızlı kalkınma ancak güçlü bir el ve merkezi planlama, başka bir
deyişle otoriter bir sosyalist hükümet tarafından gerçekleştirilebilirdi. Bu görüş,
zamanın Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki en saygın devleti olan Sovyetler Birliği
örneği ve etkisiyle daha da güçleniyordu.
1950’li yıllarda entelektüeller arasında yayılmış olan sosyalizmi iktidara
getirenler entelektüeller olmamıştır. Sosyalizm de önceki neslin yaşadığı
liberalizm gibi zorla tepeden inmişti ve durumu daha iyi değildi. Mısır’da
iktidara gelişinin 9- yılında Nasırcı rejimin bir kararıyla sosyalizm getirilmişti.
Başka ülkelerde de farklı görüşlerdeki askeri ve milliyetçi rejimler sosyalizmin
hızlı ekonomik kalkınmanın tek yolu olduğunu düşünüyorlardı. Sosyalizmin
çeşidi türleri vardı: Aşağı yukarı Marksist ve Sovyet türü; Arap sosyalizmi adı
verilen diğerleri daha insancıl, daha az katı ve Arap koşullarına daha uygun
görülüyordu.
1990’ların başlarında Marksist sosyalizmin de Arap sosyalizminin de başarılı
olmadığı ve reformcu hükümetlerin genellikle yanlış yönlendirilmiş, beceriksiz
reformlarının ekonomik kalkınmayı hızlandırmak şöyle dursun, daha da
yavaşlattığı görüldü. Ekonomik politikaların başarılı olduğu tek alan, ’
geleneksel İslami düzenin ılımlılığının ve yeni Batılı düzenin özgürlüklerinin
baltalandığı ve yok edildiği acımasız diktatörlüklerin yıkılması alanıydı.
Bunların yerlerini, sözde sosyalist ülkelerdeki yeni siyasi düzenin en kötü
örneklerinden, Orta ve Doğu Avrupa modellerinden bazen oralardan ithal edilen
uzmanların yönetimiyle taklit edilen çeşitli totaliter diktatörlükler
aldı. Ekonomik politikalar başarılı olamadıkları halde, hızlı bir ekonomik ve
daha hızlı bir toplumsal ve kültürel değişim dönemi yaşandı. Siyasi açıdan en
aza inen Batı etkisi, başka açılardan artıyordu.
En maddi, en kalıcı ama en az fark edilen Batı etkisi, çoğu eski Avrupalı
yöneticiler ya da imtiyaz sahipleri tarafından yapılan modern devlet ve şehir
hizmetleri alanlarında görülmüştür. Bu alanda modernleştirme süreçleri tersine
çevrilmemiş ya da saptırılmamıştır. Telefon, televizyon, araba, uçak, top ve tank
top gibi Batılı olan ya da icatlarını kolaylaştıran Batılı felsefelerle ilgili alanlarda
da bir engelleme olmamıştır.
Daha şaşırtıcı olanı da, Batı aleyhtarı olduklarını belirten devletlerin Batı’nın
anayasa ve yasama meclisleri gibi siyasi mekanizmalarını korumalarıdır. Gerçek
İslam devletini kurduğunu iddia eden İran İslam Cumhuriyeti, bunu İslam
doktrini ve tarihinde benzeri olmayan bir biçimde yazılı bir anayasa ve seçilmiş
bir parlamentoyla yapmıştır.
Bölgedeki Batılı siyasi düşüncelerinin en kalıcı ve güçlü olanının devrim
düşüncesi olduğu söylenebilir. Müslüman Ortadoğu’nun tarihinde, başka
toplumlarda olduğu gibi, hükümetlerin komplolar ya da isyanlarla devrilmesine
ilişkin pek çok örnek vardır. Eski bir İslami gelenek de liderlerin siyasi ve
toplumsal sistemdeki kutsal görevlerinin uranlığı yıkarak yerine adaleti getirmek
olduğuna inanmaktır. Hükümdara karşı gerekli saygının sınırlarını belirleyen
İslam hukuku ve gelenekleri, bir hükümdarın tebaasının bağlılığını kaybettiği ve
yasal olarak tahtından indirilmesi gereken durumları çok dikkatle ele alarak
tartışmaya açıktır.
İslam dünyası için XVI. yy Hollandası’nda, XVII. yy İngilteresi’nde ve
XVIII. yy Amerika ve Fransası’nda ortaya çıkan devrim düşüncesi çok yabancı
ve yeniydi. 1905 yılında İran’daki meşrutiyetçilerin ve 1908 yılında da Osmanlı
İmparatorluğu’ndaki Jöntürkler’in kendilerine özgü devrimleri Ortadoğu’da
gerçekleşen ilk devrimler olmuştur. Bunlardan sonra da pek çok devrim
gerçekleşmiştir. XX. yy’ın son 10 yılında bölgedeki devletlerin önemli bir
çoğunluğu daha öncekilerin şiddet yoluyla yerlerinden atıldıkları rejimlerle
yönetilmişlerdir. İlk başlarda yabancı efendilere karşı bir milli mücadele
verilmiş, sonraları da genellikle askerlerin, hizmet ettikleri orduların
hükümdarlarını devirmeleriyle gerçekleşen rejim değişiklikleri olmuştur. Bütün
bunlar aynı heyecanla, zamanla Ortadoğu’da bir hükümetin meşruluğuna ilişkin
olarak en yaygın kabul gören sıfat olan “devrimci” unvanında iddia sahibi
olmuşlardır.
Rejim değişikliği, bazı durumlarda toplumun daha derin hareketlerinden, en
üst konumdakileri değiştirmenin ötesinde, çok daha derin nedenlerden ve çok
daha büyük sonuçlara neden olarak yapılmıştır. 1979 yılındaki İran İslam
Devrimi bunlardan biridir. Bu devrim, şekli, kökenleri ve kaderi
açısından Fransız ve özellikle de Rus devrimleriyle kıyaslanabilir.
İran’da gerçekleşenler klasik-anlamda bir devrim gibi görülebilir. Hal-kın
katılımıyla bir kitle hareketinin siyasi ve ekonomik gücü değiştirmesi ve büyük
bir toplumsal değişim sürecini başlatması, daha doğrusu devam ettirmesi söz
konusudur.
Fransa’da Bourbonlar ve Rusya’da Romanovlar dönemlerindeki gibi büyük
bir değişim süreci İran’da da Pehleviler döneminde başlamış bulunuyordu. Bunu
sürdürebilmek için siyasi güçte bir değişiklik olması gerekiyordu. İran
devriminde de başka yerlerdeki devrimlerde olduğu gibi değişim sürecinin
sapması ve durması olasılık dahilindeydi. Farklı ve kimi zaman çelişkili
açılardan bakan kimi İranlılar, bunun daha ilk aşamada gerçekleştiğini ileri
sürmüşlerdir. Devrimci rejim, iktidarı elde ettikçe onların bu görüşlerine
katılanların sayısı artmıştır.
İran'daki devrim, devrim adı verilen önceki süreçlerin aksine, Islami Devrim
adını almıştır. Devrimin Paris ve Petrograd örneklerini önemsemeyen liderleri,
tıpkı sağdakiler gibi Avrupa'nın sol ideolojilerini kendilerine karşı mücadele
sürdürdükleri kafir düşmanın bir parçası gibi görüyorlardı. Onlarınki farklı bir
toplumdu, farklı bir kitaba dayanıyordu ve farklı tarihi anılarla biçimlenmişti.
Yalnızca onların mücadele için kitleleri seferber edecek gücü olduğu için
devrimin sembolleri ve sloganları İslami’ydi.
İslamiyet sembol ve sloganlardan ibaret değildi ve devrimci liderler ile
sözcülerinin yorumlayışlarına göre de varılacak hedefleri belirliyor, en az o
kadar önemli bir konu olarak mücadele edilecek düşmanları tanımlıyordu.
Bunlar, ülke dışında kafirler, ülke içinde mürtetler olmak üzere tarihten,
hukuktan ve geleneklerden tanıdık kişilerdi. Devrimcilere göre “mürtet” onların
gerçek İslam yorumlarına inanmayan, kafir ve yabancı yöntemleri ithal ederek
İslam toplumunu ve onun içinde yaşadığı hukuk ve inancı yıkan tüm
Müslümanlar ve özellikle de Müslüman hükümdarlardı. İran’daki İslam
devriminin ve bu tür hareketlerin yerleşeceği başka ülkelerdeki amacı,
Müslüman ülkelere ve halklara yabana hâkimiyetindeyken zorla kabul ettirilen
tüm yabancı ve kafir birikimleri yok etmek ve gerçek ilahi kudretin İslâmî
düzenini getirmekti.
Ne var ki İran’da ve başka yerlerdeki bu devrimcilerin geçmişlerinin
incelenmesi sonucunda elde edilenler, onların Batı’yı ve Batı’nın sunduklarını
reddederken, propagandalarında ki gibi geniş kapsamlı ve ayrım gözetmez
olmadıklarını ve dinsizlerin ülkelerinden gelen bazı şeylerin iyi karşılanmaya
devam edildiğini ortaya koymaktadır.
Bunlardan bazıları çok belirgindir. İran’daki İslam devrimi elektronik
çağdaki ilk gerçek modem devrimdir. Humeyni milyonlarca v atandaşına sesini
kasetlerle ülke dışından gönderen ilk karizmâtik hatiptir. Aynı zamanda sürgünde
olup da yurdundaki taraftarlarına Şah’ın İran’da gerçekleştirdiği otomatik telefon
sistemiyle ulaşan ilk sürgün liderdi. (Ama bunu ilk sürgün yeri olan Irak’tan
değil, daha sonra Fransa’dan yapabilmiştir.) İran devrim liderleri resmi ve iç
savaşlarda Batı’nın ya da Batı taklitçilerinin silahlarını kullanmışlar, ayrıca
internet ve uydu anteni gibi yine Batı’nın hediyesi olan silahlan da
ellerinin altında bulundurmuşlardır.
İran’daki devrimci rejim Avrupa’dan başka bir alanı daha ödünç almıştır.
Sembolleri Avrupalı’dan çok İslami olmakla birlikte, yöntemleri ve tarzları
İslami olmaktan çok Avrupalı’dır. İdeolojik açıdan düşman kabul edilen pek çok
kişinin acilen yargılanarak idam edilmesi, özel mülkiyete büyük oranda
el konulması, yüz binlerce erkek ve kadının sürgün edilmesi, iktidarın
pekiştirilmesi için uygulanan şiddet, endoktrinasyon ve baskı, Hz. Muhammed
ve Hz. Ali örneklerinden çok Robespieıre ve Stalin örneklerine çok yakındır.
İslami olmayan bu yöntemler, tam anlamıyla devrimcidir.
İran devrimcileri de Ruslar ve Fransızlar gibi kendi ülkelerine olduğu kadar
diğer ülkelere de hitap etmişler ve devrimleriyle aynı kültüre sahip ülkelerde de
büyük bir hayranlık yaratmışlardır. Doğal olarak bu hayranlık Güney
Lübnan’daki Şiiler arasında ve Sünni komşuları arasında zayıf durumda kalan
bazı Körfez devletlerinde çok daha fazla olmuştur. Hatta bir süre Müslüman
dünyasında Şiiliğin neredeyse hiç bilinmediği bölgelerinde de büyük güç
kazanmıştır. Mezhep farklılığı önemli olmadığı için Humeyni bir Şii ya da bir
İranlı olarak değil bir İslami devrim lideri olarak görülmüştür. Zamanında Paris
ve Petrograd’daki gelişmelere ilahi bir heyecanla tepki gösteren genç Batılı
radikallerin yaptığı gibi, İslam dünyasının her köşesinden milyonlarca genç,
genç olmayan, erkek, kadın da aynı heyecanla, sonsuz umutla, her türlü dehşeti
mazur görme ve bağışlama isteğiyle, gelecek için endişeli sorulan sorarak İslami
devrimin çağrısına koşmuşlardır.
İran devrimin ardından zor yıllar yaşamıştır. Halk iç çatışmalar ve baskı,
yabana savaşlar, giderek artan ekonomik kriz yüzünden çok acı çekmiştir. Başka
devrimlerdeki gibi, bazen aşırılıkçılar ve ılımlılar, başka bir deyişle ideologlar ve
pragmatikler olarak tanımlanan rakip fraksiyonlar birbirleriyle sürekli
çatışmalardır. Tüm bunlar ve başka değişiklikler nedeniyle İran tarzı İslami
devrim ideali, çekiciliğinin tamamını olmasa da birazını yitirmiştir. Başka
Müslüman ülkelerde ortaya çıkan ve ondan ilham alan,, etkilenen ya da ona
paralel giden İslami devrim hareketleri de oralarda iktidar için ciddi, bazen de
başarılı rakipler olmuşlardır.
Tüm bu devrimci rejimlerin, monarşilerin ve geleneksel rejimlerin ortak
yanlan, modernleşmenin onlara sunduğu siyasi mekanizmaları ve ekonomik
faydaları korumaları ve kullanmaları olmuştur. İstenmeyen şey ekonomik
mekanizmanın yabancı kökeni değil, mekanizmanın yabancılar tarafından
kontrolü ve sömürülmesi olmuştur.
Ortadoğu rekabetinde, Sovyetler ve ABD de onlardan önceki İngilizler ve
Fransızlar gibi, kendi imajlarında devlet ve toplumlar oluşturmak istemişlerdi.
Ancak bu hiç de kolay değildi. Otoriter bir devleti desteklemek bir sorun
olmayabilirdi, ama bir İslam ülkesinde Marksist, sosyalist bir rejim
yaratmak oldukça zor, Liberal bir demokrasi yaratmaksa fazlasıyla zordu. Öte
yandan demokrasilerin yaratılması kadar yıkılması da zordur. Uzun vadede bu
durum bölge içinde ve dışındaki demokrasilere yarar sağlarken, onların otoriter
düşmanlarına da zarar vermiştir.
Sonuç olarak büyük güçlüklerle elde edilen bağımsızlığın kullanılması ve
insanların kaderlerinin iyileştirilmesi konularında temel iki ideolojik görüş
oluştu: Demokrasi ve İslamiyet. İkisi de çeşitli ve rekabetçi şekillerde
uygulandılar. Müslümanların kopya ya da taklitle kullandıkları çeşitli ithal
yöntemlerin tümü açık bir başarısızlığa uğrayınca, zarardan başka bir
şey getirmeyen yabancıların ve kafirlerin bu yöntemleriyle ilgili tartışmalar güç
kazandı. Müslümanların İslam dinine ve hukukuna dönmeleri, devlet ve toplumu
yabancı birikimlerden arındırarak özbenliklerine kavuşmaları ve gerçek bir
İslâmî düzen yaratmaları çözüm olarak görüldü.
Diğer seçenek demokrasiydi. Ancak barış zamanlarında uygulanan yalnızca
en üst düzeydeki küçük bir grubun yönettiği Batı demokrasisinin taklidi yerine,
köyden en tepeye dek kamu yaşamının her düzeyinde özgür kurumlanyla gerçek
demokrasinin uygulanmasıydı. Demokratlarla köktendinciler muhalefetteyse,
köktendinciler çok daha avantajlıydılar. Çok despot olsa da hiçbir hükümetin
tamamen kontrol edemeyeceği ve başka hiçbir grubun rakip olamayacağı
camilerde ve vaazlarda gerçekleştirdikleri bir toplantı ve iletişim ağları vardı.
Zaman zaman despot bir rejim tarafından rakip muhalefet ortadan kaldırılarak
köktendincilerin yolu açılmıştır. Köktendinciler dışında toplumdaki tek bir grup,
bağımsız eylem yapacak birlik, yapı ve olanağa sahip ve bölgedeki siyasi
değişimin diğer büyük motoru olan ordudur. Ordu, çeşitli zaman ve zeminlerde,
Sudan’daki gibi köktendincilik, Türkiye’deki gibi demokrasi için harekete
geçmiştir.
Gerek demokratik gerek de İslami çözümlerin savunucularının kendi
içlerinde de büyük ayrılıkları, hatta zıt düşünceleri vardır. Müslümanlar içinde
aktif ve önemli bir azınlık olan islami köktendinciler için yalnızca iktidara gelme
aracı olması dışında demokrasi gerekli değildir. Demokratlar içinde militan
laikler de İslamiyet’in bir devletin kamu yaşamında oynadığı geleneksel role son
verme ya da en azından azaltma isteklerini gizlemezler. Batı’nın din ve devlet
ayrılığı düşünceleriyle dine dayalı İslam devleti geleneği arasındaki çatışmanın
süreceği görülmektedir.
İslam ülkelerinde yaşanan uzun özgürlük döneminin kadınlar ve erkekler
üzerinde silinemeyecek derin etkileri olmuştur. Geri dönüşler olsa da Avrupa
tarzı demokrasi İslam topraklarında henüz ölmemiştir ve yeniden canlanma
işaretleri görülmektedir. Parlamenter ve anayasal sistemlerin etkin
olmaya başladığı ülkeler bulunmaktadır. Aynca henüz daha küçük olsa da
ekonomik olduğu kadar siyasi liberalleşmeye doğru adımlar atan ülkeler de
vardır.
En militan ve radikal kesimlerin ya fark edemedikleri ya da kabul etmek
istemedikleri Avrupa yöntemlerinin getirilmesi ve kabullenilmesi toplumsal ve
kültürel yaşamda çok ileri gitmiş ve ısrarla varlığım korumuştur. Geleneksel
sanat ilk değişikliklere sahne olmuştur. Kitaplardaki eski minyatür ve
binalardaki eski süsleme gelenekleri XVIII.yy sonlarına doğru yok olmaya
başlamıştı. Bunların yerini XIX.yy’da Batılılaşmış ülkelerde başlarda Avrupa
örneklerinden etkilenen, sonra da onların hâkimiyetine giren örnekler almıştır.
Eski minyatür ve hat sanatları bir dönem daha sürmüş olmasına karşın, birkaç
istisna hariç, özgünlüklerini ve prestijlerini kaybetmişlerdi. Sanatsal
anlamda toplumun kendini anlatma şekli olarak bunların yerine tuvale yağlı
boyayla çizen Avrupa stili ressamlar geçmiştir. Mimari, cami mimarisi bile, Batı
teknikleriyle birlikte Batı sanat akımlarına da uyum göstermiştir; bazı geleneksel
İslami örneklere dönme çabaları da bilinçli bir neo-klasisizm formunu almıştır.
Heykel, İslami sanatsal normların değişmediği ve İslamiyet’in resim yasağının
ihlali olarak görülen tek alan olmuştur. İran’da Şah ve Türkiye’de Atatürk gibi
laik modem liderlere karşı olan suçlamalardan biri kendi heykellerini
diktirmeleri olmuş ve bu putperestlik olarak görülmüştür.
Edebiyatta da sanattakinden daha yavaş ve geç bir Batılılaşmadan olmuştur.
Geleneksel edebi biçimler, XIX. yy ortalarından sonra belirli kesimler dışmda
bırakılmıştır. Yerlerini Batı’dan gelen yeni biçimler ve düşünceler alarak,
geleneksel masal ve öykünün yerine roman ve öykü geçmiş; denemeler ve
gazete makaleleri ortaya çıkmış; modem şiir yeni konular ve biçimlerle tüm halk
katmanlarına yayılmıştır. Bölgedeki ülkelerin tümünde Modem edebiyatın
yazıldığı dil bile, Batı etkisiyle geri dönülemez, ve yaygın bir biçimde
değişmiştir.
Avrupa sanat müziğinin etkisinin hâlâ çok az görüldüğü müzik alanı en az
değişiklik olan alandır. Avrupa etkisinin daha derin ve uzun süreli olduğu
Türkiye’de, uluslararası ün kazanmış yetenekli sanatçılar ve Avrupa tarzında
besteciler yetişmiştir. Batı’mn kültürel bir parçası haline gelen İsrail’deki
şehirler gibi, Ankara ve İstanbul da uluslararası konser şehirleri olmuştur. Aynca
bu şehirlerde konserleri doldurup taşıracak ölçüde çok ve sadık dinleyici kitleleri
bulunmaktadır.Ortadoğu’da diğer yerlerde Batı müziği besteleyen, çalan ve
dinleyenler henüz sayıca çok azdır. Müzik hâlâ çeşidi geleneksel biçimleriyle en
yüksek düzeyde bestelenmeye, çalınmaya ve halkın büyük çoğunluğu tarafından
kabul ve takdir görmeye devam etmektedir. Son zamanlarda Batı müziğinin
popüler türlerine karşı görülen ilgi, daha çok büyük şehirlerdeki küçük gruplar
arasında kalmıştır. Bir kültürün en derin ve mahrem ifadesi olan müziğin yabancı
etkilere en kapalı kültür alanı olması çok normaldir.
Kıyafet, Avrupa etkisinin çok açık bir şekilde gözlendiği bir alan olmuştur.
Müslüman ordular tarafından modem silahların ve donanımın kullanılması bir
ihtiyaç olabilir. Aynca savaşta kafir düşmana karşı zafer kazanmak üzere onu
taklit etmenin hukuka uygun olduğuyla ilgili hadisler de bulunmaktadır. Ama
kafirin kıyafetini taklit etmek çok farklıdır ve hem sembolik, hem kültürel, hem
de dini bir önem taşır.
XIX. yy’da Osmanlılar subay ve askerleri için Avrupa tarzı üniformaları,
atları için Avrupa koşumlarını kullanmışlar, başka Müslüman devletler de onları
izlemişlerdir. Batıklaşmayan tek şey başlıklar olmuştur ki bunun da nedeni
önemlidir. Türkiye’de İslami tutuculuğun bu son kalesi, Kemalist devrimle
düşmüştür. Avrupa tipi şapka ve kepler, Türk ordusu ile halkı tarafından
kullanılmaya başlamış ve bir süre sonra da Müslüman devletlerinin neredeyse
hepsinde tüm halk ve sonra da ordular tarafından benimsenmiştir.
Kadınların durumu daha farklıydı. XIX. yy’da ve XX. yy başlarında kadın
kıyafetinin Batılılaşması çok yavaş, çok geç ve çok sınırlı olmuştur. Bu değişim
güçlü bir direnişle karşılaşmış ve nüfusun çok daha küçük bir kısmını
ilgilendirmiştir. Toplumun çeşitli katmanlarında erkeklerin Batılı kıyafetleri
normal görülürken, kadınlar henüz geleneksel kıyafetleri içindeydiler. XX. yy
ortalarında önce modernleşmiş zengin sınıflar, sonra çalışan kadınlar ve
öğrenciler arasında Batılı kıyafetleri giyen kadın sayısında artış oldu. Bu
değişimin tersine dönerek erkeklerden çok kadınların geleneksel kıyafetlerine
dönmeleri İslami canlanmanın dikkat çekici sonuçlarından biridir.
Kadınların durumundaki değişim, Batılı etkisi ya da örneğine dayalı
değişikliklerin hepsinin en büyüğü ve en uzun vadelisi olmuştur. Cariyelik,
köleliğin kaldırılmasıyla birlikte kanun dışı olmuş, bazı yerlerde bir süre daha
sürse de, kabul edilirliği ve yaygınlığı sona ermiştir. Çok eşlilik başta Türkiye,
Tunus ve şahın devrilişine kadar İran olmak üzere birkaç ülkede yasaklanmıştır.
Müslüman devletlerin çoğunluğunda yasal olmaya devam etse de, bazı hukuki
ve başka sınırlamalar getirilmiştir. Çok eşlilik, Şehirli orta ve üst sınıflar
arasında toplumsal olarak kabul edilemez olmuş; şehirli alt sınıflarda ise zaten
ekonomik nedenlerle hiç olmamıştı.
Ekonomik gereksinim kadınların özgürlüğünde önemli bir noktaydı. îlk
çağlardan itibaren iş gücünün bir parçası olan köylü kadınlar ve şehirli
hemcinslerine yasaklanmış bazı toplumsal özgürlüklere sahiptiler. Ekonomik
modernleşmeyle kadının el emeğine gereksinim ortaya çıkmış, modern savaşlar
için yapılan seferberlikle bu gereksinin artmıştır. Bu durum, özellikle Osmanlı
İmparatorluğu’nda, I. Dünya Savaşı’nda erkek nüfusun büyük çoğunluğu askere
alındığında önem kazanmıştır İki dünya savaşı arasındaki döneme ve sonrasına
kadar uzanmış olan kadınların ekonomiye katılması ve neden olduğu toplumsal
değişiklikler kadınlar lehine bazı hukuksal değişikliklere de yol açmıştır. Bu
değişiklikler toplumsal yaşamı ve aile yaşamını da etkilemiştir. Kadınların
eğitiminde de önemli gelişmeler olmuş, 1970-80'li yıllarda pek çok kadın
üniversitelere yazılarak öncelikle, “kadın meslekleri” olarak tanımlanan
hemşirelik ve öğretmenlik eğitimi almaya başlamışlar, sonra da başka fakültelere
ve mesleklere girmişlerdir, İran’da bile kadın hastalar için kadın doktorlar, daha
önemlisi de kadın parlamenterler bulunmaktadır.
Bazı militanlar, kadınların geleneksel mesleklere girmelerine bile tepki
göstermişlerdir. Humeyni, kadınların erkek çocuklara öğretmenlik yapmasının
mutlaka ahlaksızlıkla sonuçlanacağını büyük bir öfkeyle ifade etmiştir.
Parlamenter rejimlerin olduğu ülkelerde kadınların siyasi özgürlüklerinde
önemli gelişmeler olmuştur. Bu, ordu ya da parti denetimindeki diktatörlükte,
pek de önemli değildir, ikisi de büyük çoğunlukla erkeklerden oluşur. Batılılar
kadınların özgür olmasının liberalleşmenin bir parçası olduğunu ve kadınların
durumunun otokratik rejimlere oranla liberal rejimlerde daha iyi olacağını
düşünmüşlerdir. Bu varsayım şüpheli ve genel olarak yanlıştır. Irak ve Güney
Yemen, Arap ülkeleri arasında kadınların en çok hukuksal özgürlüğe sahip
oldukları yerlerdir ve ikisinin rejimi de baskıcıdır. Mısır, Arap ülkelerinin en
açık ve en hoşgörülü ülkesi olduğu halde, orada kadın haklan çok gerilerde
kalmıştır. Bu tür toplumlarda büyük bir bölümü erkek ve muhafazakâr olan
kamuoyu değişikliğe karşı koymaktadır. İran gibi köktendincilikle yönetilen ya
da köktendincilerin etkin oldukları ülkelerde kadın hakları konusunda çok
önemli gerilemeler olmaktadır. Köktendincilerin başlıca şikâyetlerinden biri olan
kadınların özgürlüğüdür ve geri alınması programlarının en başında yer
almaktadır.
Öte yandan geri dönülmez değişikliklerin olduğu çok açık ortadadır. Şeriatı
yeniden getireceklerini ileri sürenler dahi cariyeliği yasallaştıramayacaklardır.
Ortadoğu şehirlerindeki eğitimli sınıflar arasında çok eşlilik olasılığı fazla
değildir. Kadınların eğitiminde köktendinci etkiler ve yöneticiler
tarafından önemli değişiklikler yapılmış olmakla birlikte, kadınlar eski cahil
hallerine getirilememiştir ve bu da pek mümkün değildir. İslam ülkelerinde de
Avrupa ve Amerika’daki gibi kendi kurtuluştan için çalışan ve seslerini
duyurmaya çalışan kadınlar bulunmaktadır. İslam topraklarında Batı eğitimi
almış çok sayıda kadın yaşamaktadır ve onların önemli etkileri görülmeye
başlanmıştır. Nüfusun dışlanmış yarısının katkılarıyla İslam kamu yaşamı daha
zengin olacaktır.
Halk arasında kendilerinden önceki ve sonraki toplumsal, hukuksal ve
kültürel değişiklikler çok farklı tepkiler yaratmıştır. Tüm bu gelişmeler pek çok
kadın için kurtuluş ve fırsat olmuş; pek çok erkek için gizli olan bir dünyanın
yolu açılmıştır. Batı etkisi bazı yerlerde hayal edilemeyecek ölçüde
servet sağlamıştır. Batı teknolojisi ve Batı tarzı ticaret para kazanmanın yeni
kapılarını açarken, Batı tüketim kültürü de bu paranın harcanacağı yeni yolları
açmıştır.
Modernleşme, kimilerine göre de Batılılaşma, fakir ile zengin arasındaki
uçurumu iyice büyütmüş, bu uçurumu gözle görülür, elle tutulur yapmıştır. Arap
yarımadası dışındaki pek çok yerde artık zenginlerin kıyafetleri, yiyecekleri
farklıdır ve halkın modernleşmemiş kitlesinden farklı toplumsal kurallar
çerçevesinde yaşamaktadırlar. Başta televizyon olmak üzere Batılı iletişim
araçları, fakirlerin kendileriyle zenginler arasındaki farkı ve daha da önemlisi
neleri kaçırdıklarım görmelerini sağlamaktadır.
Bazı ülkelerin akıllı ve ılımlı hükümetleri bu hızlı değişim döneminde
yaşanan kaçınılmaz huzursuzluk ve sancıyı daha aza indirebilmişlerdir.
Bazılarında da otokratik rejimlerin ekonomik yanlışlıkları yüzünden durum daha
da kötü olmuştur. Hızla artan nüfusa karşılık ülkedeki besin kaynaklarında
paralel bir artışın olmaması gibi ciddi sorunlar ortaya çıkmıştır. Bazı ülkelerin
ellerinde bulunan önemli kaynaklar da boşa harcanmıştır. Ekonomik sıkıntıların
büyük bir bölümü, ülkede düzeni korumak, ülke dışında da olası düşmanlardan
korunmak için askeriye ve güvenliğe yapılan çok miktardaki harcamalardan
kaynaklanmıştır. Ne var ki her şey bu harcamalarla açıklanamaz. Bir Fransız
haber dergisinde röportaj yapılan bir Cezayirli şunları söylemiştir: “Eskiden
Cezayir Roma'nın tahıl ambarıydı ama artık ekmeklik buğdayı ithal etmek
zorunda. Bahçeler ve sürüler ülkesi ama et ve meyve ithal etmek zorunda. Doğal
gaz ve petrol yönünden zengin ama milyarlarca dolar dış borcu ve milyonlarca
işsizi var.” Ve bu durumun 30 yıllık kötü yönetimin sonucu olduğunu da
eklemiştir.
Cezayir’in petrol geliri az ve nüfusu çoktur. Öte yandan gelirleri büyük,
nüfusları küçük olan ülkeler de ekonomilerini altüst etmişler ve halklarını
fakirleştirmişlerdir. Petrol yatakları olan ülkeler uzun vadede bundan hem yarar
hem de zarar görebilirler. Petrol gelirleri siyasi olarak otokratik hükümetli
devletleri mali baskılardan kurtarıp güçlendirirler. Oysa başka ülkelerde aynı
mali baskılar hükümetleri demokratikleşmeye zorlarlar. Bu ülkeler, petrol
zenginlikleri yüzünden tehlikeli bir şekilde dünyadaki petrol fiyatı
dalgalanmaları ve petrol dışı enerji kaynaklan gibi, denetimleri dışındaki
etkenlere maruz kalmaktadırlar. Ortadoğu’nun baskılarından ve kararsızlığından
kaçmak isteyenler, Ortadoğu’dan başka yerlerde de petrol olmasını ve petrolden
başka enerji kaynakları bulunmasını çözüm olarak görmektedirler.
Ortadoğu XX.yy’ın son on yılında iki büyük krizle karşılaşmıştır. Bunlardan
biri ekonomik ve toplumsaldır; ekonomik yoksunluğun yol açtığı zorluklar ve
bunların toplumsal sonuçlandır. İkincisi siyasi ve toplumsaldır: Uyumun, bir
devletin işlerliğini sağlayan ve otokratik bir yönetimde bile toplumun onlar
olmadan işlevini göremeyeceği kabul edilmiş kuralların ve ilkelerin
bozulmasıdır. Uyum kaybının sonuçlan ve yeni bir uyum yaratmanın zorluk ve
tehlikeleri için Sovyetler Birliği’nin dağılması iyi bir örnektir.
Ortadoğu devletleri ve halkları XX. yy’ın son on yılında bu sorunları,
çözmek için yalnız kalmışlardır. Artık yabancı devletler bölgenin işlerine
karışmıyor, hatta aşırı bir isteksizlik gösteriyorlardı. Avrupa, Amerika ve
Uzakdoğu ülkeleri gibi dış dünya devletleri Ortadoğu ile üç konuda ilgiliydiler:
Enerji gereksinimleri için kaynak; mal ve hizmetleri için zengin ve genişleyen
bir pazar ve bu ikisini güvenceye almak için görünüşte de olsa, uluslararası
hukuk ve düzenin sağlanması.
Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i işgal ve ilhakı ile Suudi Arabistan ve diğer
Körfez ülkelerine karşı oluşturduğu tehdit, dış askeri müdahaleyi kışkırtmış ve
en üst noktasına ulaştırmıştı. Çünkü dış dünya açısından iki tehdit söz
konusuydu. İlk tehdit, bölgenin petrol kaynaklarının, daha doğrusu dünya petrol
kaynaklarının büyük bir bölümünün saldırgan bir diktatörün tekelci kontrolüne
girmesi; İkincisi de II. Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan uluslararası düzene
dönülmesiydi. İlk kez Birleşmiş Milletler’in bir üyesi başka bir ülkenin işgaline
uğruyordu.
Saddam Hüseyin’e göz yumulması, çok güçsüzleşmiş durumdaki Birleşmiş
Milletler’in eski Milletler Cemiyeti’nin kaderini paylaşması ve dünyanın şiddet
taraftarlarına bırakılması anlamına gelecekti.
Bölgenin içinden ve dışından büyük güçler, Saddam Hüseyin’i Kuveyt’ten
çıkarmak için birleşerek onun kazanmasına izin vermediler. Öte yandan Saddam
Hüseyin, Irak’tan değil Kuveyt’ten çıkarılmış, ülkesindeki hükümet biçimine
devam etmesine izin verilmişti. Verilen mesaj açıktı.Iraklılar eğer istiyorlarsa
yeni ve farklı bir hükümeti kendileri yaratmak zorundaydılar, onlar adına bunu
başkası yapmayacaktı.
XX.yy’ın son on yılında dış güçler, daha çok kendi çıkarlarını gözetmek,
yani pazarlarını ve petrolü ve Birleşmiş Milletlerin temel kurâllarına gereken
saygıyı elde etmek, uluslararası toplumun çıkarlarını savunmak için hareket
edecekleri mesajını veriyorlardı. Diğer taraftan Ortadoğu’da iki yüzyıldan beri
ilk defa halklar ve hükümetler kendi kaderlerini belirleyeceklerdi. İsterlerse
beraber yeni bölgesel devletler kurabilirler ya da bölge hakimiyeti için rekabete
girebilirlerdi. Belki de Yugoslavya ve Somali gibi bölünerek bir kaosa
girebilirlerdi; aslında bölgede dini görevleri ve milli haklan olduğuna
inandıklarından ödün vermektense bu yolu tercih edeceklerini açıkça ifade etmiş
hareketler ve kişiler vardı. Lübnan’da iç savaş sırasında yaşananlar tüm bölge
için bir örnek teşkil edebilir. Tıpkı geçmişteki gibi yeni bir Haçlı Seferi
yaratacak yeni bir cihad başlatabilirler. Belki de kendileriyle, komşularıyla ve dış
dünya ile bir barış yapmak için birleşerek daha tatmin edici, zengin ve özgür bir
yaşam için maddi kaynaklarıyla birlikte manevi kaynaklarını da paylaşabilirler.
Modem çağların bu zor döneminde, Ortadoğu halkları ve devletleri en doğru
kararı ancak kendileri verecektir.
NOTLAR
GİRİŞ
1. Kâtip Çelebi, Mizan Al-Haqq (İstanbul, Hicri 1290), sf. 42-43.
İngilizcesi G. L. Lewis, The Balance Of Truth (Londra, 1957), sf. 56.
2. Abu Abdallah Muhammad’ 'Abd Al-Wahhab, RihlaîAl-Wazirfi
îftikak Al-Asir, Ed. A. Bustani (Tangier, 1940), sf. 67.
3.. Takvim-t Veka'i, I Jumada 11247/14 Mayıs 1832.
4. Mehmed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. Ebüzziya (İstanbul,
Hicri 1306), sf. 139-146.
1. BÖLÜM Hıristiyanlık Öncesi
1. Sabbath 33b; Bkz. The Babylonian Talmud: Seder Mo’ed, Çev. I. Epstein (Londra, 1930), cilt. I, sf. 156.
2. BÖLÜM İslamiyet Öncesi
1. Ammianus Marcetlinus, Çev. John C. Rolfe (Cambridge, Mass.r
Loeb Classical Libraıy, 1963) cilt II, sf. 375 ve cilt I, sf. 27
2. Menander, Excerpta De Legationibus, Ed. C. De Boor (Berlin,
1903), cilt I, sf. 205-206; Cambridge Medieval History, cilt IVa, sf.
479’daki çeviri.
3. BÖLÜM Kökenler
1. Al-Mas'udi, Muruj Al-Dhahab, Ed. Barbier De Meynard ve Pavet
De Courteille, Charles Pellat (Beyrut, 1970), cilt IH, sf. 76-77.
2. İbn Qutayba, 'Uyun Al-Akhbar, Ed. Ahmad Zaki Al-’Adawi
(Kahire, 1343-8/1925-30), cilt II, sf. 210; İngilizcesi Ed. ve Çev. Bemard
Lewis, İslam From The Propbet Muhammad To The Capture O/Constantinople, 2 (1974), sf. 273.
3. Al-Muqaddasi, Descriptio Imperii Moslemici, Ed. M. J. Goeje, 2.
Baskı (Leiden, 1906), sf. 159.
6. BÖLÜM Moğollar’m Ardından
1. Al-Suyuti, Hıtsn Al-Muhadara (Kahire, Hicri 1321), sf. 39.
2. C. Imber, The Ottoman Empire 1300-1481 (İstanbul, 1990), sf. 24.
3. TbeReign Of The Sultan Orchan, SecondKing Of The Turks, Translated Out Of Hojah Effendi, An Eminent Turkish Historian, By William Seaman
(bonûn, 1652), sf. 30-31.
7. BÖLÜM Barut İmparatorlukları
1- İbn Kemal, Tevârib-İÂl-t Osman VU Defter, Ed. Şerafettin Turan
(Ankara, 1957), sf. 365.
2. Kemalpashazade, Mohaczname, Ed. M. Pavet De Courteille
(Paris, 1859), sf. 97-109-
3. Rudolf Tschudi, DasAsafname Des Lutfi Pasha (Berlin, 1910), sf. 32-
33-
4. Peçevi, Tarih (İstanbul, Hicri 1283), cilt I, sf. 498-99-
5. The Turkish Letters Of Ogier Gbiselin De Busbecq, Çev. Edward Seymour Forster (Oxford, 1922), sf. 112.
6. Ed. Guglielmo Berchet, La Repubblica Di Venezia E La Persia (Torino, 1865), sf. 181; İngilizcesi A. Narrative Öfltalian Travels in Persia in The
15th and I6th Centuries (Londra, 1873), sf. 227.
7. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanh Devleti Teşkilatından
Kapıkulu Ocakları, cilt I (Ankara, 1943), sf. 306, Not l’deki alıntı.
8. Selaniki Mustafa, Tarib-i Selâniki, Ed. Mehmed İpşirli (İstanbul, 1989),
sf. 471.
9. Koçu Bey, Risale, Ed. Ali Kemali Aksüt (İstanbul, 1939), sf. 32; sonraki
alıntı sf. 45.
8. BÖLÜM Devlet
1. Ed. ve Çev. Emest Barker, Social And Political Thougbt in Byzanti-um
From Justinian I To The Last Palaeoiogos: Passages From Byzan-tine
Vvriters AndDocuments (Oxford. 1957), sf. 54-55.
2. Barker, op. cit. sf. 75-76.
3. Metin ve çeviri M. Back, Die Sassanidischen Staatsinschrlften,
Açta Iranica 18 (1978), sf. 284-85.
4. The Diıvans Of ‘Abid B. Al-Abras, Ed. ve Çev. Sir Charles Lyali OLeiden, 1913), sf. 81, sf. 64.
5- Repertoire Cbronologique D'Epigraphie Arabe, cilt I (Kahire, 1931), No.
1.
6. Al-Jahiz. Rasa'il, Ed. A. M. Harun (Kahire, 1964-65), cilt II, sf. 10-11.
7. Ibn Qutayba, op. cit. Cilt II, sf. 115.
8. Mustafa Nuri Paşa, Netaic Öl-Vukuat (İstanbul, Hicri 1327), cilt I, sf.
59.
9. Lütfi Paşa, Tevarih-i Âl-i 'Osman (İstanbul, Hicri 1341), sf.
21; Yazıcıoğlu Ali, Selçukname, Agah Sırrı Levend, Türk Dilinde Gelişme ve
Sadeleşme Safhaları (Ankara, 1949), sf. 34'teki alınu.
10. ‘Abbas Iqbal, Vezarat Dar Ahd-i Salatin-i Buzurg-i Saljuqi
(Tahran, 1959), sf. 302.
11. Ibn' Al-Rawandi, Rabat-Us-Sudur, Ed. Muhammad Iqbal (Leiden,
1921), sf. 334.
12. Al-Jahshiyari, Kitab Al-Wuzam Wa‘l-Kuttab, Ed. Mustafa AlSaqqa, İbrahim Al-Abyari, ‘Abd Al-Hafiz Shalabi (Kahire, 1938), sf. 53-
13- Lütfi Paşa, Asafname, sf. 14-15-
14. Hilal Al-Şabi’, Kitab Al-Wuzara, Ed. H- F. Amedroz (Leiden-Bevnıt
1904), sf 64.
15- Al-Baladhuri, Futub Al-Buldan, Ed. M. J. Dc'Goeje (Leiden, 18b6),
cilt I, sf 263.
16- Ibn Qutayba, op. cit. cilt I, sf 2, 6, 9, 10.
9- BÖLÜM Ekonomi
1. Ibn Al-Faqih, Mukhtaşar Kitab Al-Buldan, Ed. M. J. De Goeje
(Leiden, 1885), sf 187-88.
2. Peçevi, op. cit. cilt I, sf 365.
3. Akbbar Al-Şin Wa’l-Hînd, Ed. J. Sauvaget (Paris, 1948), sf. 18.
4. Ralph sf. Hattox, Coffee and Coffeebouses: The Origins Of A
SocialBe-veragein The Medieval Near fiast(Seatde, Wash., 1985), sf. 14-
15’ten alıntı.
5. Ibn Khaldun, Al-Muc/addima, Ed. E. Quatremere (Paris, 1858), cilt I, sf.
272.
6. Jean De Thevenot, Relation D'un Voyage FaitAu Levant (Paris,
1665), A. Lovell, The Travels OfMonsieurDe Thevenot înto The Levant
(Londra, 1687), bölüm I, sf 144’ten alıntı.
7. Volney, Voyage En Egypte (Paris, 1825), ciltli, sf 254.
8. Kari Jahn, Die Frankengeschicbte Des Raşid Al-Din (Almanca
Çeviri) (Vienna, 1977), Fol. 415 V. (Farsça Metin), sf 54 (Almanca Çeviri).
9. P. Dan, Histoire De Earbarie Et De Ses Corsaires (Paris, 1637), sf.
277. Calendar Of The State Papers Relating To Ireland Of The Reign
Of Charles I, 1625-1632, Preserved in The Public Record Office, Ed. R.
P. Mahaffy (Londra, 1900), sf. 621-622.
10. BÖLÜM Seçkinler
1. Malik İbn Anas, Al-Mudaunvana Al-Kubra (Kahire, Hicri 1323),
cilt IV, sf. 13-14; ATMuıvatta’ (Kahire, Hicri 1310), 3, sf. 57, 262.
2. ‘Abd Al-Hamid, Risala ila ‘l-Kuttab, Ahmad Zaki Şafwat, famharat
Ra-Sa’ilAl-Arab (Kahire, 1356/1937), II, sf. 534; İngilizcesi Ed. ve Çev.
B. Lewis, İslam From The Propbet Muhammad To The Capture OfConstantinople (New York, 1974), cilt. I, sf 186.
3. Paul Rycaut, The History Of The Present State Of The Ottoman Empire, 4. Baskı (Londra, 1675), sf. 45.
4. Abu ‘Amr Muhammad Al-Kashshi, Ma'rifatAkbbar Al-Rijal
(Bombay, Hicri 1317), sf. 249.
5. Ibn Sama'a, Al-Iktisab Pi'l-Rizq Al-Mustatab (Kahire, 1938), sf. 16.
11. BÖLÜM Halk
1. Metin: Al-Maqrizi, Al-Khilat (Bulaq, 1270/1854), sf. 199-200;
İngilizcesi Yusuf Fadl Haşan, The Arabs And The Sudan, From Tbe Seventb
To The Early Svcteenth Century (Edinburgh, 1967), sf. 23.
2. Abu Dulaf, Qasida Sasaniyya, 17-23- satırlar; Çev. C.E. Bosworth, The
Mediaeval Islamic Undenuorld; The Banu Sasan in Arabic Soci-ety and
Literatüre (Leideıı, 1976), bölüm 2, sf. 191-92.
12. BÖLÜM Hukuk ile Din
1. Mirza Abu Talib Khan, Masir-i Talibi, Ed. H. Khadiv-Jam
(Tahran, 1974), sf. 251.
2. Al-Jahiz, Kitab Al-Hayawan (Kahire, 1938), cilt I, sf. 174.
3. Al-,Ghazali, Faysal Al-Tafriqa Bayn Al-Isiam Wa’l-Zandaqa
(Kahire, N.D.), sf. 68.
4. Ignaz Goldziher, Vorlesungen Über Den İslam (Heidelberg, 1925),
sf. 185-86’daki alıntı.
5. ‘Ali Ai-Muttaqi Al-Hindi, Kanz Al-'Ummal, bölüm I (Hyderabad
Hicri 1312), Nn. 5350, 5445, 5451, 5987.
6. Mehmed Esad, Uss-i Zafer (İstanbul, Hicri .1293), B. Lewis,
İstanbul And The Civüization Of The Ottoman Empire (Norman, Okla.,
1963), sf. 156’daki alıntı.
7. Jalal Al-t)in Rumi, Ruba ‘iyyat.
8. Jalal Al-Din Rumi, Divan-i Shams-i Tabriz. No. 31.
13. BÖLÜM Kültür
1. Mehmed Efendi, Paris Sefaretnamesi, Ed. Ebüzziya (İstanbul,
Hicri 1306), sf. 109; Fransızcası Le Paradis Des Infideles, Ed. Gilles Veinste-in
(Paris, 1981), sf. 163.
2. Abu’l-Faraj Al-Isfahani, Kitab Al-Aghani (Kahire, 1372/1953), VII,
sf. 13-14.
3. Ghars Ai-Ni’ma Al-Şabi’, Al-Hafawat Al-Nadira, Ed. Salih AlAshtar (Damascus, 1967), sf. 305-306.
4. Ibn Qutayba, op. cit. cilt II, sf. 55.
5. Anna Comnena, Alexiad, 15.1; Çev. E. R. A. Sewter (Londra, 1969),
sf. 472.
6. Tbe- 'Complete Letters Of Lady Mary Wortley Montagu, Ed. Robert
Halsband (Oxford, 1965), cilt I, sf. 338-39.
14. BÖLÜM Mücadele
1. Abu Shama, Al-Rauıdatayn Fi Akhbar Al-Daıvlatayn, Ed. M. Hilmi ■
Ahmad ve M. Mustafa Ziyada (Kahire, 1926), I/II, sf. 621-22.
2. B. lewis, The Müslim Discovery OfEurope, sf. 193’ten alıntı.
3. Sthhdar Tarihi (İstanbul, 1928), cilt II, sf. 87.
15. BÖLÜM Değişim
1. Abdülhak Adnan (Adıvar), La Science Chez Les Turcs Ottomans
(Paris, 1939), sf. 57.
2. Richard Hakluyt, The Principall Navigations Of The English
Nation, cilt V, sf. 178-83.
3. State Papers 102/61/23.
4. Letters, op. ciL cilt I, sf. 316-17.
16. BÖLÜM Etki ve Tepki
1. Ahmed Lütfi, Tarih (İstanbul, Hicri 1290-1328), cilt VIII, sf. 15-17.
17. BÖLÜM Yeni Düşünceler
1. Cavid Baysun, Tarih Dergisi 5 (1953), sf. 137-45.
2. E. De Marcere, Une Ambassade A Constantinople: La Politique Orientale De La Revolution Française (Paris, 1927) ciltli, sf. 12-14.
3. Cevdet, Vekâyi-i Devlet-i Aliye (İstanbul, 1294/1877), cilt V, sf. 130.
4. Cevdet, op. cit. cilt VI, sf. 280-81.
5. E. Z. Karal, Fransa-Mtsır Ve Ostnanh İmparatorluğu (1797-
1802) (İstanbul, 1940), sf 108; İstanbul arşivlerinden alıntı. Sir Sidney
Smith, Acre; CezzarPaşa, Ta'nkh Ahmad Basha Al-Jazzar(Beyrut, 1955),
sf. 125.
6. Cevdet, Tezakir 1-12 Ed. Cavid Baysun (Ankara, 1953), sf. 67-68.
7. Harold Temperley, EnglandAnd TheNear East: The Crimea
(Londra, 1936), sf 272'deki alıntı.
18. BÖLÜM Savaşlar
1. Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi (İstanbul, 1940), cilt I, sf. 225.
19- BÖLÜM Özgürlükler
1. Şubat 1949 İsrail-Mısır Anlaşması, Madde V, Alt Bölüm 2, Suriye ve
Ürdün Anlaşmalarıyla Benzer Hükümler.
KAYNAKÇA
İki bin yıllık Ortadoğu tarihi için hem nitelik hem de içerik açısmdan çok
çeşitli pek çok kitap yazılmıştır. Ortadoğu tarihini tamamıyla olmasa da büyük
ölçüde anlatan önemli başvuru eserleri ve kaynakçalar da bulunmaktadır. Bu
kitapta ele alman konularla ilgili önemli başvuru eserleri, özellikle yeni ve
kapsamlı çalışmalan içerecek şekilde aşağıda listelenmiştir.
1. Kaynakçalar ve El Kitapları
J. D. Pearson, Index Islamicus, 1906-1955. A Catalogue Ofarticles On Islamic Subjects In Periodicals And Other Collective Publications. Camb-ridge,
1958, I, 1956-1960 (Cambridge, 1962); II, 1961-1965 (Cambridge, 1967); m,
1966-1970 (Londra, 1972); IV, 1971-1975 (Londra, 1977); V, 1976-1980
(Londra, 1982), Quarterly Index Islamicus (Londra, 1977-). Deniş Sinor,
Introduction A l’Etude De VEurasie Centrale, Wiesbaden, 1963.
Jean Sauvaget, Introduction To The History Of The Müslim East: A
Bibliog-rapbical Guide, Berkeley &amp; Los Angeles, 1965- (Claude Cahen,
Fransızca II. Basım)
J. D. Pearson, A Bibliograpby Of Pre-Islantic Persia, Londra, 1975.
Diana Grimwood-Jones, Derek Hopwood, J. D. Pearson, Arab Islamic
Bibliograpby: The Middle East Library Committee’s Guide, Hassocks, Süsse^
1977.
Margaret Anderson, Arabic Materials In English Translation- A
Bibliograpby Of Works From The Pre-Islamic Period To 1977, Boston, 1980.
Claude Cahen, Introduction A l’Histoire Du Monde Musulman Medieval
VII-XVSiecle: Metbodologie Et Elements De Bibliograpbie. Paris, 1982.
Wolfgang Behn, Islamic Book Reuieıv Index, Berlin/Millersport, PA, 1982-.
L. P. Elwell-Sutton, A Bibliograpbical Guide To Iran, Totowa, NY, 1983-
Jere L. Bacharach, A Middle East Studies Handbook, Seatde &amp; Londra, 1984.
R. Stephen Humphreys, Islamic History: A Frameıvork For Enquiry,
Prince-ton, NJ, 1991.
2. Kronoloji ve Şecere
Eduard Von Zambaur, Manuel De Geneaologie Et De Cbronologie Pour
l’Histpire De l’Islam. Hanover, 1927; II. Basım, 1955.
C. E. Bosworth, The Islamic Dynasties: A Chronological And Geüealogical
Handbook. Edinburgh, 1967.
H. U. Rahman, A. Chronology Of Islamic History 570-1000 C.E., Londra,
İ989-
Robert Mantran, Les Grandes Dates De Tlslam, Paris, 1990.
3. Atlaslar
Donald Edgar Pitcher, An Historical Geograpby Of The Ottoman Empire
From The Earliest Times To The End Of The Sixteenth Century, Leiden, 1972.
Tübinger Atlas Des Vorderen Ortents, Wiesbaden, 1977-.
William C. Briçe, An Historical Atlas Of İslam, Leiden, 1981.
Jean Sellier, Andre Sellier, Atlas Des Peuples d'Orient, Moyen Orient,
Cauca-se, Asie Centmle, Paris, 1993.
4. Belgeler
Sylvia G. Haim, Ar ah Nationalism: An Antbology, Berkeley &amp; Los
Angeles, 1962.
Charles Issawi, The Economic History Of Tbe Middle East, 1800-1914
(Chi-cago, 1966); The Economic History Of Iran, 1800-1914 (Chicago, 1970);
The Economic History Of Turkey, 1800-1914 (Chicago, 1980); The Ferti-le
Crescent, 1800-1914 (New York, 1988).
Kemal H. Karpat, Political And Social Thought İn The Contemporary
Middle East, Londra, 1968.
Lewis, Bemard, İslam, From Tbe Prophet Muhammad To The Capture Of
Constantinople, 2 Cilt, New York, 1974.
J. C. Hurewitz, The Middle East And Nortb Africa In World Politics. A
Docu-mentary Record, II. Basım, New Haven &amp; Londra, 1975.
Andrew Rippin, Jan Knappert, Tesctual Sourcesfor The Study Of İslam,
Chicago, 1986.
Norman Stillman, The Jews OfArab Lands (Philadelphia, 1979); The Jews
Of Arab Lands In Modern Times (Philadelphia, 1991).
5. Ansiklopediler
The Encyclopedia Of İslam, Leiden, 1954-,
Encyclopedia Iranica, Ehsan Yarshater. Londra &amp; Boston, 1982-.
The Cambridge Encyclopedia Of The Middle East And Nortb Africa,
Camb-ridge &amp; New York, 1988.
The Oxford Dictionary OfByzantium, New York, 1991-
TAKVİM HAKKINDA
Kronolojide yer alan tarihler başlangıcı Hz. İsa’nın doğumu olan miladi
takvime göredir. 1582 yılında Papa XIII. Gregor’un hazırladığı Gregoryen adlı
takvim, tarihin çeşitli dönemlerinde, dünyanın çeşitli yerlerinde kullanılmıştır.
Modern çağlara gelene dek Doğu kiliselerinin çoğunluğu ve Ortodoks
Hıristiyanlar tarafından eski Julien takvimi kullanılmıştır; halen de dini takvim
olarak kullanılmaktadır. Gregoryen takvimin 7 Ocak günü Ortodoks Noeli’dir.
Ortadoğu’da, İslamiyet’in doğuşundan itibaren büyük çoğunlukla Müslüman
takvimi yani hicri takvim kullanılmıştır. Müslüman takviminin başlangıcı, Hz.
Muhammed’in Mekke’den Medine’ye hicretinin tarihi olan 16 Temmuz 622’dir.
Hicri takvim 10 ay 354 gündür. Hicri takvimde güneş yılına uygun bir düzeltme
yapılmadığı için aylar mevsimlere uygun değildir. Hac ve Ramazan orucu gibi
önemli dini günler güneş yılma göre değişir. Yaklaşık olarak 103 Hicri yılı, 100
Gregoryen yılıdır.
Ay hesabına dayanana Hicri takvim idari ve mali amaçlara uygun
olmadığından, Müslüman devletler, ilk dönemlerinden itibaren Hicri yılda,
Hıristiyan, İran ve başka takvimlere uyacak düzenlemelere gitmişlerdir.
Aşağıdakiler başlıca düzenlemeler olmuştur:
1- Türk Mali Yılı Maliye:
Hicri tarihi güneş yılı ile birleştiren eski mali takvimlerden uyarlamadır. İlk
kez 1789 yılında, Osmanlı gelirler idaresinde kullanılmıştır.
2- İran Güneş Yılı.
İlk kez 1925 yılında kullanılmıştır. Hicret ile başlar ancak güneş yılına göre
hesaplanır. İran güneş yılını Gregoryen îakvimi-ne uygun hale getirmek için
hesaplama; 1 Ocak - 21 Mart tarihlerine 622 ve 21 Mart - 31 Aralık tarihlerine
621 eklenerek yapılır. Mart’ın 3- haftasına denk gelen 1 Farvardin Yeni Yıldır.
Artık İran’da yalnızca dini amaçlar için kullanılmaktadır.
Musevi takvimi ise, dünyanın yaratılışından itibaren başlar. Ay esasına
göredir. 19 yılda 1 ay eklenerek güneş yılma çevrilir. 5756 yeni yılı 25 Eylül
1995 tarihinde başlamıştır. İsrail devletinde dini ve başka bazı amaçlar için
kullanılır.

Private - Private paste aren't shown in recent listings.

Delete After - When should we delete your paste?

Spam protection -

Reply to "Ortadoğu"